Uchwała z dnia 27 maja 1998 r.
III ZP 12/98


Przewodniczący SSN: Barbara Wagner, Sędziowie SN: Roman Kuczyński,
Zbigniew Myszka (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra
Wiśniewskiego, w sprawie z wniosku Janiny W. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w K.G. o jednorazowe odszkodowanie, po rozpoznaniu na
posiedzeniu jawnym dnia 27 maja 1998 r. zagadnienia prawnego przekazanego
przez Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu posta-
nowieniem z dnia 3 grudnia 1997 r. [...]do rozstrzygnięcia w trybie art. 390 KPC


Czy w sytuacji, gdy pracownik był narażony na powstanie choroby zawodowej
i zakończył zatrudnienie w uspołecznionym zakładzie pracy, a w czasie stwierdzenia
choroby zawodowej oraz uszczerbku na zdrowiu zakład ten, w następstwie zmiany
prawa, był zakładem nieuspołecznionym, do zapłaty odszkodowania - przewidzia-
nego art. 9 i 10 ustawy z dnia 12.VI.1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy
pracy i chorób zawodowych (jednolity tekst: Dz. U. z 1983 Nr 30, poz. 144) jest zo-
bowiązany zakład pracy, czy Zakład Ubezpieczeń Społecznych (art. 32. ust. 1 i ust. 2
pkt 2 wymienionej ustawy) ?

p o d j ą ł następującą uchwałę:


Jeżeli pracownik zakończył zatrudnienie w uspołecznionym zakładzie
pracy, w którym był narażony na powstanie choroby zawodowej, lecz w czasie
stwierdzenia stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu spowodowa-
nego tą chorobą - zakład ten uzyskał status nieuspołecznionego pracodawcy,
to jednorazowe odszkodowanie przewidziane w art. 9 i 10 ustawy z dnia 12
czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawo-
dowych (jednolity tekst: Dz. U. z 1983 r., Nr 30, poz. 144 ze zm.) przysługuje od
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (art. 32 ust. 1 pkt 2).

U z a s a d n i e n i e

Rozpatrywane zagadnienie prawne wyłoniło się na tle następującego stanu
faktycznego. Decyzją z dnia 2 marca 1994 r. Państwowy Inspektor Sanitarny w K.G.
stwierdził u wnioskodawczyni Janiny W., urodzonej 22 stycznia 1954 r., zatrudnionej
w Zakładzie Fryzjerskim w K.G. chorobę zawodową - wyprysk zawodowy skóry rąk,
który spowodował u niej 15 % długotrwały uszczerbek na zdrowiu. W dniu 3 sierpnia
1994 r. wnioskodawczyni zgłosiła wniosek o wypłatę jednorazowego odszkodowania
z tytułu tego uszczerbku w Oddziale Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w K.G., który
decyzją z dnia 25 sierpnia 1994 r. odmówił ustalenia procentowego uszczerbku na
zdrowiu, w uzasadnieniu podając, że do przekazania takiego wniosku uprawniony
jest zakład pracy, a ustalenie takie nie może nastąpić na wniosek pracownika.
Rozpatrując odwołanie od tej decyzji Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych we Wrocławiu postanowieniem z dnia 11 października 1994 r.
stwierdził swoją niewłaściwość i przekazał sprawę do rozpoznania Sądowi Rejono-
wemu w Jeleniej Górze, który - po uprzednim wezwaniu do udziału w charakterze
strony pozwanej ,,J." Spółdzielni Pracy w likwidacji - wyrokiem z dnia 23 maja 1995 r.
zasądził od tej Spółdzielni na rzecz powódki (wnioskodawczyni) odszkodowanie w
kwocie 5.884 zł, równocześnie oddalając powództwo w stosunku do Oddziału ZUS w
K.G.
Na skutek rewizji pozwanej Sąd Wojewódzki we Wrocławiu uchylił powyższy
wyrok w całości i sprawę przekazał do ponownego rozpoznania Sądowi Rejono-
wemu-Sądowi Pracy w Kamiennej Górze, który postanowieniem z dnia 15 lutego
1996 r. wyłączył odwołanie od decyzji Oddział ZUS w K.G. do odrębnego rozpozna-
nia i w tym zakresie sprawę przekazał temu Oddziałowi ZUS do wydania decyzji,
natomiast zawiesił postępowanie w stosunku do ,,J." Spółdzielni Pracy.
Organ rentowy pismami z 24 czerwca oraz 8 lipca 1996 r. zawiadomił Sąd
Rejonowy o podtrzymaniu dotychczasowego stanowiska zawartego w decyzji z dnia
25 sierpnia 1994 r. i nie wydał nowej decyzji. We wniesionym do Sądu Wojewódz-
kiego odwołaniu od niewydania decyzji przez ten organ wnioskodawczyni domagała
się rozstrzygnięcia o jej uprawnieniu do jednorazowego odszkodowania z tytułu cho-
roby zawodowej, którego nie mogła uzyskać wskutek przedłużających się sporów
kompetencyjnych.
Wyrokiem z dnia 12 sierpnia 1997 r. Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych we Wrocławiu zmienił decyzję ZUS z dnia 25 sierpnia 1994 r. i
przyznał wnioskodawczyni jednorazowe odszkodowanie z tytułu długotrwałego
uszczerbku na zdrowiu wskutek choroby zawodowej w kwocie 3480 zł. Sąd ten usta-
lił, że wnioskodawczyni była zatrudniona jako fryzjer od dnia 16 sierpnia 1972 r. do
dnia 28 lutego 1982 r. w ,,J." Spółdzielni Pracy w J.G., od dnia 1 marca 1982 r. do
dnia 31 sierpnia 1990 r. w ,,K." Spółdzielni Pracy w K.G., a w okresie od dnia 1 wrześ-
nia 1990 r. do dnia 8 lutego 1994 r. prowadziła działalność gospodarczą w zakresie
fryzjerstwa i podlegała z tego tytułu ubezpieczeniu, zaś poczynając od dnia 9 lutego
1994 r. uzyskała prawo do renty inwalidzkiej III grupy z tytułu choroby zawodowej. W
oparciu o opinię lekarską Katedry i Kliniki Dermatologii i Wenerologii AM w W. - Sąd
ten ustalił, że wyprysk zawodowy skóry rąk wystąpił u wnioskodawczyni w latach
1976/77, a zaostrzenia procesu chorobowego występowały w latach 1982, 1983,
1987, 1992 oraz 1993-1994 i wskutek zmian skórnych spowodowały 15 %
długotrwały uszczerbek na zdrowiu. Zważywszy, że zgodnie z art. 32 ust. 2 pkt 2
ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i
chorób zawodowych (Dz. U. z 1983 r., Nr 30, poz. 144 ze zm.) powinność zapłaty
ciążyłaby na ostatnim zakładzie pracy, w którym wnioskodawczyni była narażona na
powstanie choroby zawodowej, tj. na ,,K." Spółdzielni Pracy, która jednakże w dacie
wyrokowania była już nieuspołecznionym zakładem pracy - Sąd Wojewódzki przyznał
wnioskodawczyni stosowne odszkodowanie od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
na podstawie art. 32 ust. 1 ustawy wypadkowej.
Na tle przedstawionego stanu faktycznego sprawy Sąd Apelacyjny uznał, że
wynikające ze zmiany prawa - przekształcenie charakteru zakładu pracy z uspołecz-
nionego na nieuspołeczniony - wywołuje wątpliwości w określeniu podmiotu zobo-
wiązanego do wypłaty jednorazowego odszkodowania z ustawy wypadkowej, jeżeli
przesłanki tego uprawnienia w postaci zaistnienia wypadku przy pracy lub zatrud-
nienia narażającego na chorobę zawodową oraz powstanie lub stwierdzenie
uszczerbku na zdrowiu nie przypadają łącznie w okresie, w którym zakład pracy miał
taki sam status prawny (uspołecznionego lub nieuspołecznionego pracodawcy).
W tym zakresie możliwe jest przyjęcie dwóch opcji prawnych. Po pierwsze, z
literalnego brzmienia art. 32 ust. 2 ustawy wypadkowej, który wprowadza kryterium
zakładu pracy zatrudniającego pracownika w czasie wypadku przy pracy lub w wa-
runkach narażenia na chorobę zawodową, możliwa jest wykładnia, że o podmiocie
zobowiązanym do wypłaty jednorazowego odszkodowania decyduje status prawny
zakładu pracy zatrudniającego pracownika w tym okresie, niezależnie od ewentualnej
zmiany statusu w czasie zaistnienia wypadku przy pracy lub trwania zatrudnienia
narażającego na chorobę zawodową. Według tej koncepcji o obowiązku zapłaty jed-
norazowego odszkodowania decydować może samo stworzenie zagrożenia dla
zdrowia, związane z wykonywaniem pracy w danym zakładzie pracy, które prowadzi
- choćby w przyszłości - do powstania oraz ustalenia uszczerbku na zdrowiu. Status
uspołecznionego zakładu pracy w czasie zaistnienia wypadku przy pracy lub w
okresie zagrożenia zachorowaniem na chorobę zawodową powodowałby, że póź-
niejsza zmiana charakteru zakładu pracy na nieuspołeczniony nie miałaby wpływu na
obowiązek zapłaty odszkodowania.
Poprawność takiego poglądu budzi jednak w ocenie Sądu Apelacyjnego wąt-
pliwości, jeżeli zważyć, że zaistnienie wypadku przy pracy lub narażenie na powsta-
nie choroby zawodowej jest tylko jedną z przesłanek nabycia prawa do jednorazo-
wego odszkodowania, skoro dalszą i konieczną przesłanką jest zaistnienie wskutek
wypadku przy pracy lub po stwierdzeniu choroby zawodowej stałego lub długotrwa-
łego uszczerbku na zdrowiu. Skoro wymagalność jednorazowego odszkodowania
powstaje dopiero po stwierdzeniu uszczerbku na zdrowiu, to można bronić poglądu,
że jeśli w dacie wymagalności odszkodowania zakład pracy jest już nieuspołecznio-
nym pracodawcą, to przysługuje ono od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (art. 32
ust. 1 pkt 2 ustawy wypadkowej), choćby narażenie pracownika na powstanie cho-
roby zawodowej wystąpiło w czasie zatrudnienia w uspołecznionym zakładzie pracy.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

System świadczeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych jest
złożony dlatego, że - de lege lata - przysługują one zarówno z ubezpieczenia spo-
łecznego od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, jak i od pracodawcy, który legity-
muje się - według regulacji ustawy wypadkowej - statusem pracodawcy uspołecznio-
nego, pomimo wyeliminowania pojęcia jednostki gospodarki uspołecznionej z innych
gałęzi systemu prawnego. W szczególności pojęciem uspołecznionego zakładu pracy
nie posługuje się znowelizowany Kodeks pracy, który na gruncie prawa pracy nie
przewiduje już odrębności praw i obowiązków ze względu na status prawny pra-
codawców.
W dalszym ciągu jednak ustawa wypadkowa obejmuje zarówno sferę prawa
ubezpieczeń społecznych, do której zalicza się materię świadczeń przysługujących
od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, ale również elementy prawa pracy określa-
jące pojęcie prawne wypadku przy pracy i choroby zawodowej, a także niektóre
świadczenia kompensujące ustawowo określone rodzaje szkód: jednorazowe od-
szkodowanie z tytułu uszczerbku na zdrowiu spowodowanego wypadkiem przy pracy
lub ustaloną chorobą zawodową, a nadto świadczenie wyrównawcze i odszkodowa-
nie za przedmioty utracone lub uszkodzone wskutek wypadku przy pracy, które
przysługują od pracodawców i uzupełniają świadczenia z ubezpieczenia społeczne-
go.
Obowiązek wypłaty jednorazowego odszkodowania z tytułu doznanego
uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej obarcza
wyłącznie pracodawców o statusie uspołecznionego zakładu pracy (art. 32 ust. 1 pkt
1 ustawy wypadkowej). Trafnie sygnalizował Sąd Apelacyjny, że pierwotnym założe-
niem takiej regulacji była pewność wypłat jednorazowych odszkodowań przez
uspołecznione zakłady pracy. Takich gwarancji nie dawały nieuspołecznione zakłady
pracy, których udział w życiu gospodarczym był ograniczany z przyczyn ideolo-
gicznych, co - w założeniu minionej formacji politycznej - nie sprzyjało pewności rea-
lizacji takiego obowiązku odszkodowawczego.
Trzeba także zwrócić uwagę, że jednorazowe odszkodowania z tytułu wypad-
ków przy pracy lub chorób zawodowych wynikają z następstw świadczenia pracy w
ramach stosunków pracy. W tym sensie są to świadczenia ze stosunku pracy z tytułu
ryzyka obciążającego działalność pracodawcy. Jest to jednak równocześnie ryzyko
ubezpieczeniowe, które zostało objęte składką na ubezpieczenie społeczne, z moż-
liwością wymierzenia dodatkowej składki w razie powiększania się rozmiaru tych
zdarzeń ubezpieczeniowych ( § 5 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia
1990 r. w sprawie wysokości i podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie spo-
łeczne ..., jednolity tekst: Dz. U. z 1993 r., Nr 68, poz. 330 ze zm.). Okoliczność ta
stanowi podstawę krytyki pozostawienia ustawowego obciążenia tylko uspołecznio-
nych pracodawców powinnością wypłat jednorazowych odszkodowań w oparciu o
anachroniczne kryterium podmiotowe (uspołecznionego lub nieuspołecznionego za-
kładu pracy), które nie obowiązuje już w innych działach systemu prawa, realizują-
cego w założeniu zasady jednolitości i równości regulacji prawnych. W tym zakresie
judykatura Sądu Najwyższego możliwość wprowadzenia jednolitego obciążenia ZUS
obowiązkiem wypłat jednorazowych odszkodowań z tytułu następstw wypadków przy
pracy lub chorób zawodowych uprawnionym pracownikom wszystkich zakładów
pracy. W sytuacji, gdy pojęcie uspołecznionego zakładu pracy przestanie występo-
wać w prawie ubezpieczeń społecznych i zostanie zastąpione pojęciem pracodawcy,
przyjętym w znowelizowanym Kodeksie pracy (tak w uzasadnieniu uchwały składu
siedmiu sędziów z dnia 23 maja 1996 r., II UZP 22/95, OSNAPiUS 1996 nr 24 poz.
377). Aktualnie kwestia ta nabiera ostrości na tle konstytucyjnych zasad równości i
zakazu dyskryminacji podmiotów prawa z jakichkolwiek przyczyn.
Zgodnie z treścią art. 9 ust. 1 ustawy wypadkowej jednorazowe odszkodowa-
nie pieniężne przysługuje pracownikowi, który wskutek wypadku przy pracy lub cho-
roby zawodowej doznał stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu. Wynika
stąd, iż zdarzeniem prawnym, które kreuje prawo do jednorazowego odszkodowania
nie jest wystąpienie samego zdarzenia losowego (wypadku przy pracy lub choroby
zawodowej), ale ustawowo wymaganym i koniecznym tytułem prawnym nabycia
prawa do jednorazowego odszkodowania jest stwierdzenie stałego lub długotrwałego
uszczerbku na zdrowiu, wynikającego z wypadku przy pracy lub z ustalonej choroby
zawodowej. Rozmiar procentowego uszczerbku na zdrowiu wpływa bowiem bezpoś-
rednio na wysokość jednorazowego odszkodowania (art. 10 ustawy wypadkowej),
które nie przysługuje w razie nie stwierdzenia uszczerbku na zdrowiu.
Skoro prawo do jednorazowego odszkodowania powstaje dopiero po stwier-
dzeniu procentowego uszczerbku na zdrowiu, to o obowiązku zapłaty odszkodowania
nie może decydować status prawny uspołecznionego zakładu pracy w momencie
wystąpienia wypadku przy pracy lub zagrożenia chorobą zawodową. W przypadku
choroby zawodowej, której dotyczy przedstawione zagadnienie prawne - samo za-
grożenie lub stwierdzenie choroby zawodowej nie zawsze prowadzi do stwierdzenia
(ustalenia) stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu, bez czego nie powstaje
ustawowe prawo do jednorazowego odszkodowania. Przekreśla to zasadność
koncepcji obciążenia ustawowym obowiązkiem wypłaty odszkodowania zakładu
pracy, który miał status uspołecznionego pracodawcy w dacie wystąpienia zagroże-
nia schorzeniem zawodowym, skoro już z gramatycznego brzmienia art. 32 ust. 2 pkt
2 ustawy wypadkowej wynika, że jednorazowe odszkodowanie z tytułu spowodowa-
nego chorobą zawodową uszczerbku na zdrowiu przysługuje od zakładu zatrudnia-
jącego pracownika w czasie, kiedy stwierdzono stały lub długotrwały uszczerbek na
zdrowiu.
Element narażenia na powstanie lub nawrót choroby zawodowej ma znacze-
nie kreujące prawo do jednorazowego odszkodowania od ostatniego uspołecznio-
nego zakładu pracy, w którym takie narażenie występowało, ale odnosi się wyłącznie
do przypadków stwierdzenia uszczerbku na zdrowiu w czasie, w którym pracownik
nie był narażony w zatrudnieniu w kolejnym zakładzie pracy lub gdy takie narażenie
już nie występowało - po ustaniu zatrudnienia (tak SN w uchwale z dnia 23 lutego
1988 r., III PZP 3/88, OSNCP 1989 z. 11 poz. 173). Konstatacja taka pozostaje -
według ugruntowanej linii judykacyjnej (uchwała składu siedmiu sędziów SN z dnia
17 października 1984 r., III PZP 29/84, OSNCP 1985 z. 1 poz. 21) - w związku z
rozpoczęciem biegu 3 letniego terminu przedawnienia roszczeń odszkodowawczych
z ustawy wypadkowej w dacie ich wymagalności, jaką wyznacza dzień, w którym
pracownik dowiedział się o doznaniu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdro-
wiu.
Powyższe rozważania prowadzą do konkluzji, że powstanie prawa i wymagal-
ność uprawnienia do jednorazowego odszkodowania z ustawy wypadkowej wyzna-
cza data ostatecznego lub prawomocnego ustalenia procentowego uszczerbku na
zdrowiu, spowodowanego chorobą zawodową. Dlatego status prawny pracodawcy z
tej daty określa podmiot zobowiązany do wypłaty jednorazowego odszkodowania, co
powoduje obarczenie ustawowym obowiązkiem wypłaty jednorazowego odszko-
dowania tylko tego pracodawcę, który legitymuje się - w dacie wymagalności tego
uprawnienia - statusem uspołecznionego zakładu pracy w rozumieniu ustawy wy-
padkowej. Jeżeli natomiast w dacie wymagalności odszkodowania pracodawca nie
ma statusu uspołecznionego zakładu pracy w rozumieniu ustawy wypadkowej, ale
jest nieuspołecznionym zakładem pracy w rozumieniu tej ustawy, to pracownikowi
przysługuje jednorazowe odszkodowanie od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z
mocy art. 32 ust. 1 pkt 2 ustawy wypadkowej.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak w sentencji.
Incydentalnie należało zasygnalizować potrzebę dokładnego zweryfikowania
ustaleń faktycznych w konkretnej sprawie, stanowiącej podłoże rozstrzyganego za-
gadnienia prawnego, związanych z datą stwierdzenia u wnioskodawczyni stałego lub
długotrwałego uszczerbku na zdrowiu, która przesądza o wymagalności uprawnienia
do jednorazowego odszkodowania z tytułu choroby zawodowej ustalonej decyzją
uprawnionego organu. W okresie od 1 września 1990 r. do 8 lutego 1994 r., w którym
- w latach 1992 oraz 1993-1994 - występowały zaostrzenia zmian chorobowych rąk,
uznanych za chorobę zawodową, i do którego - jak się wydaje - odnosi się powstanie
i wymagalność roszczenia o jednorazowe odszkodowanie - z tytułu spowodowanego
tą chorobą uszczerbku na zdrowiu, występują istotne rozbieżności w określeniu sta-
tusu prawnego ubezpieczonej, co może mieć wpływ na jej prawo do dochodzonego
świadczenia.
Z jednej strony Sąd Apelacyjny ustalił, że ubezpieczona prowadziła wówczas
(od dnia 1 września 1990 r.) działalność gospodarczą i podlegała z tego tytułu ubez-
pieczeniu , jak można wnosić na podstawie przepisów ustawy z dnia 18 grudnia 1976
r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich
rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.). Przepisy tej ustawy
nie rodzą jednak uprawnień do jednorazowego odszkodowania z tytułu następstw
chorobowego oddziaływania prowadzonej działalności gospodarczej, stwierdzonych
w czasie podlegania temu rodzajowi ubezpieczenia (a contrario art. 5 pkt 5). Faktem
prawotwórczym kreującym roszczenia z tytułu następstw choroby zawodowej było
przecież stwierdzenie 15 % uszczerbku na zdrowiu wnioskodawczyni w oparciu o
opinię lekarską AM w W. z dnia 11 czerwca 1997 r., w następstwie i w związku z
decyzją Państwowego Inspektora Sanitarnego z dnia 2 marca 1994 r. o uznaniu
wyprysku zawodowego skóry rąk za chorobę zawodową.
Natomiast w innym miejscu wskazano, że ubezpieczona w dacie stwierdzenia
choroby zawodowej i spowodowanego tym schorzeniem uszczerbku na zdrowiu była
zatrudniona w Zakładzie Fryzjerskim w K.G., który w dacie wymagalności prawa do
jednorazowego odszkodowania miał status nieuspołecznionego pracodawcy, co ob-
ciążałby organ rentowy powinnością wypłaty tego świadczenia. Rozwikłanie tych
rozbieżności leżało poza kompetencją Sądu Najwyższego rozpoznającego wyłącznie
zagadnienie prawne w trybie art. 390 KPC.
========================================