Uchwała SN - III ZP 10/01
Izba:Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych
Sygnatura:III ZP 10/01
Typ:Uchwała SN
Opis:Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych 2001/23/694
Palestra 2002/5-6/171
Orzecznictwo Sądów Polskich 2002/7-8/93
Prawo Pracy i Prawo Socjalne 2002/9/41
Data wydania:2001-07-05

Uchwała z dnia 5 lipca 2001 r.
III ZP 10/01


Przewodniczący SSN: Barbara Wagner, Sędziowie SN: Jerzy Kuźniar (spra-
wozdawca), Maria Tyszel.

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony
Kaszczyszyn, w sprawie z wniosku Sylwii K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w B. o rentę uczniowską, po rozpoznaniu na posiedzeniu
jawnym w dniu 5 lipca 2001 r., zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd
Apelacyjny w Gdańsku postanowieniem z dnia 28 lutego 2001 r. [...] do rozstrzygnię-
cia w trybie art. 390 § 1 KPC


,,Czy uprawniony do tzw. ,,renty uczniowskiej" przyznanej z mocy art. 63 ust. 1
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich ro-
dzin (Dz.U. Nr 430, poz. 267 ze zm.) zachowuje prawo do tegoż świadczenia po dniu
1 stycznia 1999 r., w przypadku zmiany stopnia niezdolności do pracy z całkowitej na
częściową ?"

p o d j ą ł uchwałę:


Osoba uprawniona do renty przyznanej na podstawie art. 63 ust. 1
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i
ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) nie zachowuje prawa do tego świad-
czenia w przypadku zmiany stopnia niezdolności do pracy z całkowitej na czę-
ściową, po dniu 1 stycznia 1999 r.

U z a s a d n i e n i e

Przedstawione zagadnienie prawne powstało na tle następującego stanu fak-
tycznego:
Decyzją z dnia 27 maja 1999 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w
B. wstrzymał wnioskodawczyni Sylwii K. prawo do renty z tytułu niezdolności do
pracy, poczynając od dnia 1 lipca 1999 r., na podstawie przepisów ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(Dz.U. Nr 152, poz. 1118 ze zm.), w związku z orzeczeniem lekarza orzecznika ZUS,
z którego wynika, że wnioskodawczyni nie jest całkowicie niezdolna do pracy. Sąd
Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Bydgoszczy wyrokiem z dnia 18
kwietnia 2000r. oddalił odwołanie ustalając, że wnioskodawczyni od 1 stycznia 1996
r. pobierała tak zwaną rentę inwalidzką uczniowską w związku z zaliczeniem jej do II
grupy inwalidów przed 16 rokiem życia i stwierdzeniem pogorszenia się stanu zdro-
wia w czasie uczęszczania do szkoły ponadpodstawowej. Termin badania kontrolne-
go ustalono na maj 1999 r. Lekarz orzecznik ZUS po badaniu stwierdził schorzenia
trwające od dzieciństwa, które obecnie powodują jedynie niepełnosprawność wnios-
kodawczyni w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 28 czerwca 1996 r., nie zaś cał-
kowitą niezdolność do pracy. Biegli sądowi lekarze: neurolog, internista-kardiolog,
chirurg-ortopeda i psychiatra, z których opinii dowód Sąd dopuścił, stwierdzili u
ubezpieczonej szereg schorzeń powstałych w dzieciństwie, które w istotnym stopniu
ograniczają sprawność ustroju i istotnie upośledzają zdolność do wykonywania pracy
zarobkowej, stanowiąc o jej trwałej częściowej niezdolności do pracy od daty
wstrzymania świadczenia. W ocenie biegłych sądowych stan zdrowia badanej uległ
poprawie w stosunku do stanu opisanego w orzeczeniu WKIZ.
Sąd Okręgowy podzielił stanowisko biegłych zaprezentowane w opinii i wobec
przyjęcia za udowodnione, że wnioskodawczyni od dnia 1 lipca 1999 r. jest osobą
trwale, częściowo niezdolną do pracy, stwierdził, że zostały spełnione przesłanki z
art. 107 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r., uzasadniające wstrzymanie prawa do
renty. Zgodnie bowiem z tym przepisem prawo do świadczeń uzależnionych od nie-
zdolności do pracy oraz wysokość tych świadczeń ulega zmianie, jeżeli w wyniku
badania lekarskiego, przeprowadzonego na wniosek lub z urzędu, ustalono zmianę
stopnia niezdolności do pracy, brak tej niezdolności lub jej ponowne powstanie. W
rozpoznawanej sprawie, której przedmiotem była tak zwana renta uczniowska, nie-
zbędne było ustalenie całkowitej niezdolności do pracy powstałej w czasie uczęsz-
czania do szkoły ponadpodstawowej (art. 63 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zao-
patrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin - Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.).
Stwierdzenie więc obecnie tylko częściowej niezdolności do pracy, oznacza utratę
prawa do świadczenia. Ponadto ustawa o z.e.p. nie obowiązuje od dnia 1 stycznia
1999 r., to jest od dnia wejścia w życie ustawy o emeryturach i rentach z FUS, która
w ogóle nie przewiduje tego świadczenia ( renty uczniowskiej).
Rozpoznając apelację wnioskodawczyni Sąd Apelacyjny uznał, że w sprawie
występuje zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości sformułowane w pyta-
niu.
Według jego oceny stan faktyczny nie był między stronami sporny. Wniosko-
dawczyni spełniała przesłanki określone przepisem ustawy art. 63 ust. 1 z.e.p., wa-
runkujące przyznanie jej prawa do renty "uczniowskiej", ustalono bowiem, że była
inwalidą II grupy. Zgodnie z art. 11 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 28 czerwca 1996 r. no-
welizującej ustawę o z.e.p. - (Dz.U. Nr 100, poz. 461) - osoby mające ustalone
prawo do świadczeń wskutek zaliczenia na podstawie przepisów dotychczasowych
do II grupy inwalidów, uważa się począwszy od dnia 1 września 1997 r. za całkowicie
niezdolne do pracy. Z opinii biegłych lekarzy sądowych złożonych w toku postę-
powania pierwszoinstancyjnego oraz z uzupełniającej opinii biegłych złożonej przed
Sądem Apelacyjnym wynika jednoznacznie, iż w obecnym stanie zdrowia skarżącej,
występujące u niej schorzenia, aczkolwiek w znacznym stopniu ograniczają zdolność
do wykonywania pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji, to jednak nie
powodują całkowitej niezdolności do wykonywania jakiejkolwiek pracy. Przy tak po-
czynionych ustaleniach Sąd Okręgowy skonstatował, iż zmiana stopnia niezdolności
do pracy z całkowitej na częściową oznacza utratę prawa do dotychczasowej renty,
nie wskazując podstawy prawnej takiego wnioskowania. Jako dodatkowy argument
Sąd ten wskazał, iż ustawa o z.e.p. przestała obowiązywać, a zastępująca ją ustawa
z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS nie przewiduje w ogóle
prawa do renty "uczniowskiej".
W ocenie Sądu Apelacyjnego pojawiają się w tym miejscu poważne wątpliwo-
ści prawne. W stanie prawnym obowiązującym w dniu przyznania wnioskodawczyni
renty "uczniowskiej" II grupy nie istniały jeszcze renty okresowe i trwałe, które wpro-
wadzono dopiero ustawą z dnia 28 czerwca 1996 r. Nie sposób jednak nie zauwa-
żyć, iż w przypadku ubezpieczonej WKIZ nie wskazała, iż badanie kontrolne jej stanu
zdrowia jest zbędne, co sugerowałoby stały charakter jej schorzeń, ale wyznaczyła
termin badania kontrolnego na maj 1999 r. ze wskazaniem zasięgnięcia opinii kon-
sultanta neurologa i psychiatry. Przepis art. 11 ust. 2 ustawy nowelizującej stanowił,
iż orzekanie w sprawach niezdolności do pracy osób, o których mowa w ust.1, w
przypadku gdy mają one wyznaczone kontrolne badanie stanu inwalidztwa, nastę-
puje przy zastosowaniu art. 23-25 ustawy o z.e.p. w brzmieniu nadanym ustawą z
dnia 28 czerwca 1996 r. W świetle ust. 3 art. 11 pobierana przez wnioskodawczynię
renta II grupy (tzw. uczniowska) z mocy prawa stała się rentą uczniowską - z tytułu
częściowej (według Sądu Najwyższego powinno być całkowitej) niezdolności do
pracy.
Nie budzi żadnych wątpliwości, iż prawidłowo Sąd pierwszej instancji wskazał,
że ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. uchylająca ustawę z dnia 14 grudnia 1982 r. o
z.e.p. (art. 195 pkt 5 tej pierwszej ustawy) nie przewiduje już renty "uczniowskiej".
Analogicznie do art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 28 czerwca 1997 r., art. 187 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS nakazał w stosunku do osób, które mają ustalone
prawo do renty na podstawie przepisów obowiązujących w dniu 31 sierpnia 1997r.
(jak w sprawie), mających wyznaczone badanie kontrolne, stosować przepisy art. 12-
14 ustawy.
Na skutek orzeczenia lekarza orzecznika ZUS oraz opinii biegłych sądowych
ustalono u wnioskodawczyni poprawę jej stanu zdrowia, która obecnie czyni ją jedy-
nie częściowo niezdolną do pracy. Skoro art. 187 obecnie obowiązującej ustawy
wskazywał na konieczność orzekania z zastosowaniem zasad określonych w jej art.
12-14, to należy rozważać zachowanie przez wnioskodawczynie prawa do renty w
kontekście przepisów art. 57 i następnych ustawy. Przy tzw. rentach uczniowskich
czyniłoby to nierealnym spełnienie warunków określonych w tym przepisie i powo-
dowało utratę prawa do renty wobec niespełniania przesłanek warunkujących to
prawo wedle nowych. Przepis art. 101 pkt 1 ustawy stanowi, iż prawo do świadczeń
ustaje, gdy ustanie którykolwiek z warunków wymaganych do uzyskania tego prawa.
Niewątpliwie zmiana stopnia niezdolności do pracy przed dniem 1 stycznia
1999 r. z całkowitej na częściową powodowała ustanie prawa do tej renty z mocy art.
87 ustawy o z.e.p w związku z jej art. 63 ust. 1.
Czy można zatem obecnie stosować art.101 pkt 1 nowej ustawy, skoro prawa
do renty uczniowskiej ustawa ta już w ogóle nie przewiduje, czy też ,,warunki wyma-
gane do uzyskania prawa" należy czytać szeroko jako ,,warunki wymagane do uzy-
skania prawa również na zasadach sprzed tej daty (1 stycznia 1999 r.)". Przy takim
rozumowaniu należałoby przyjąć, iż wnioskodawczyni utraciła nabyte wcześniej
prawo, wobec niespełnienia przesłanki inwalidztwa w sensie całkowitej niezdolności
do pracy.
W tym miejscu należy rozważyć, jakie skutki prawne należy wyprowadzić z
przepisu art. 180 ust. 1 pkt 1 obecnie obowiązującej ustawy usytuowanego w roz-
dziale 2 ,,przepisy przejściowe". Przepis ten stanowi, iż osoby, którym w dniu wejścia
w życie ustawy przysługują renty z tytułu niezdolności do pracy, zachowują prawo do
tych świadczeń w wysokości ustalonej przed dniem wejścia w życie ustawy, z za-
strzeżeniem ust. 2-5 i z uwzględnieniem ust. 6-9. Wydaje się, że przepis ten dotyczy
również byłych rent inwalidzkich tzw. ,,uczniowskich".
Tak więc, w ocenie Sądu Apelacyjnego, z jednej strony organ rentowy ma
prawo do przeprowadzenia z urzędu badania kontrolnego, z drugiej jednak brak, jak
się wydaje, przepisu prawnego, który pozwalałby wprost na ustanie prawa do renty
uczniowskiej pod rządami obecnej ustawy oprócz wskazanego wyżej art. 101 pkt 1
ustawy. Jednak z uwagi na brzmienie art. 180 ustawy i ochronę praw nabytych rodzi
się wątpliwość, czy badanie kontrole w ogóle może być przeprowadzone, a prawo do
renty uczniowskiej ustać. W ocenie Sądu Apelacyjnego wnioskodawczyni w sprawie
winna zachować na stałe prawo do renty uczniowskiej słusznie nabyte 1 stycznia
1996 r.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Jest poza sporem, że wnioskodawczyni od dnia 1 stycznia 1996 r. pobierała
rentę inwalidzką przyznaną w oparciu o art. 63 ust. 1 ustawy o z.e.p. Przepis ten
uprawniał uczniów do renty inwalidzkiej szkół ponadpodstawowych, którzy stali się
inwalidami I lub II grupy w czasie uczęszczania do szkoły. Wnioskodawczyni była
inwalidka II grupy przed 16 rokiem życia, zaś w okresie uczęszczania przez nią do
szkoły ponadpodstawej jej stan zdrowia uległ pogorszeniu w ramach II grupy. Ozna-
czało to, że była ona całkowicie niezdolna do wykonywania jakiegokolwiek zatrudnie-
nia (art. 24 ust. 3 ustawy o z.e.p. ), przy czym niezdolność ta miała charakter czaso-
wy (termin badania kontrolnego wyznaczono na maj 1999 r.). Po wejściu w życie, z
dniem 1 września1997 r., ustawy z dnia 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych
ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. Nr 100,
poz. 461), wnioskodawczyni była uważana za całkowicie niezdolną do pracy, zaś
pobierane przez nią świadczenie stało się z mocy prawa rentą z tytułu całkowitej nie-
zdolności do pracy (art. 11 ust. 1 pkt 2 i ust. 3 ustawy). Ponieważ jej dotychczasowe
inwalidztwo według II grupy miało charakter czasowy, badanie stanu inwalidztwa
miałoby nastąpić przy zastosowaniu przepisów art. 23 - 25 ustawy definiujących nie-
zdolność do pracy i określających kompetencje lekarza - orzecznika ZUS. W stanie
prawnym wprowadzonym powyższą ustawą, prawo wnioskodawczyni do pobieranej
renty z tytułu całkowitej okresowej niezdolności do pracy uległoby zmianie albo
ustało, jeżeli przeprowadzone badanie lekarskie wykazałoby zmianę stopnia niezdol-
ności do pracy albo jej brak (art. 78 ust. 1 i 2 ustawy o z.e.p. ).
Sytuacja prawna uległa istotnej zmianie z dniem 1 stycznia 1999 r. po wejściu
w życie ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych, która przewidując prawo do renty z tytułu niezdolności do
pracy, nie reguluje prawa do dotychczasowej, tak zwanej renty uczniowskiej. Brak w
niej odpowiednika art. 63 uchylonej ustawy o z.e.p. W dniu wejścia w życie obecnie
obowiązującej ustawy o rentach i emeryturach z FUS, status wnioskodawczyni nie
uległ jednak zmianie. Zachowała ona prawo do pobieranego świadczenia (art. 180
ust. 1 pkt 1 ustawy), zaś prawo to - na ogólnych zasadach (art. 101 pkt 1 ustawy) -
mogło ustać, gdyby ustał którykolwiek z warunków wymaganych do uzyskania tego
prawa, w tym warunek zasadniczy, a więc gdyby stan zdrowia wnioskodawczyni
uległ poprawie w stopniu, który obecnie nie czyni jej całkowicie niezdolną do pracy,
także okresowo. Wiąże się to z art. 107 tej ustawy, stanowiącym że prawo do świad-
czeń uzależnionych od niezdolności do pracy ulega zmianie, jeżeli w wyniku badania
lekarskiego ustalono zmianę stopnia niezdolności do pracy, brak tej niezdolności lub
jej ponowne powstanie. Fakt, że obecnie obowiązujące przepisy nie przewidują
prawa do tak zwanej renty uczniowskiej, nie oznacza, że można pozbawić nabytego
w przeszłości - zgodnie z przepisami - prawa do takiego świadczenia, nawet wtedy
gdyby nowe uregulowania prawne derogowały wyraźnie te uprawnienia wbrew z
zasadzie ochrony praw słusznie nabytych. Tym bardziej brak podstaw do pozbawie-
nia prawa do tego świadczenia gdy takiej derogacji nowe przepisy nie wprowadzają -
tak jak w tym przypadku. Pozwala to na sformułowanie ogólniejszej tezy, że osoby,
które nabyły prawo do renty - tak zwanej uczniowskiej - z tytułu całkowitej niezdolno-
ści do pracy, zachowują prawo do tego świadczenia, jeżeli w dalszym ciągu są cał-
kowicie niezdolne do pracy (niezdolność ta nie została przerwana), także wtedy, gdy
niezdolność do pracy ma charakter okresowy. Nowe uregulowania nie pozwalają
obecnie przyznać prawa do takiego świadczenia osobie, która stała się całkowicie
niezdolna do pracy po dniu 1 stycznia 1999 r., a więc po wejściu w życie ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r., nie mogą jednak pozbawiać prawa do świadczenia uprzed-
nio zgodnie z prawem przyznanego. Analogiczne, trafne, stanowisko zawiera wyrok
Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 9 września 2000 r., III AUa 132/00 (OSA 2000 nr
11-12, poz. 44), powołany w uzasadnieniu postanowienia Sądu przedstawiającego
do rozstrzygnięcia rozpoznawane zagadnienie prawne.
Zasada ochrony praw słusznie nabytych nie może jednak oznaczać zacho-
wania prawa do świadczenia w sytuacjach które i w poprzednim stanie prawnym po-
wodowały jego ustanie. Jeżeli więc stan zdrowia osoby uprawnionej do świadczenia
uległ poprawie i nie jest ona obecnie całkowicie niezdolna do pracy, a ustalenie po-
wyższego nastąpiło po przeprowadzeniu badań kontrolnych dopuszczalnych w świe-
tle prawa, brak podstaw do utrzymywania świadczenia.
Z tych wszystkich względów orzeczono jak w sentencji uchwały.
Na marginesie tych rozważań trzeba jednak zauważyć, że stan faktyczny
sprawy, biorąc pod uwagę dotychczasowe ustalenia Sądu, może budzić wątpliwości
co do oceny aktualnego stopnia niezdolności do pracy wnioskodawczyni. Wydaje się,
że jedyną przyczyną, dla której według opinii biegłych, zachowała ona częściowo
zdolność do pracy przy tych samych schorzeniach jest stwierdzenie, iż obecnie nie
występują napady padaczkowe. Jest to być może wynikiem jedynie systematycznego
zażywania leków, tym bardziej gdy weźmie się pod uwagę, że pozostałe zaburzenia
w stanie zdrowia utrzymują się w tym samym co poprzednio nasileniu. Okoliczności
te winny być w dalszym postępowaniu wyjaśniane, jako przesądzające o prawie do
dalszego pobierania świadczenia.
========================================
Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych - inne orzeczenia:
dokumentdata wyd.
[IA] III ZP 34/01   Uchwała siedmiu sędziów SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych 2002/23/561 Wokanda 2003/1/22 Rejent 2003/1/170
2002-03-12 
[IA] III ZP 33/01   Uchwała siedmiu sędziów SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych 2002/17/403
2002-04-24 
[IA] III ZP 32/01   Uchwała SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych 2002/10/229 Orzecznictwo Sądów Gospodarczych 2002/9/80 Służba Pracownicza 2003/12/23
2002-01-10 
[IA] III ZP 31/01   Uchwała SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych 2002/12/284 Wokanda 2002/9/19 Służba Pracownicza 2004/1/13-15
2002-01-08 
[IA] III ZP 30/01   Uchwała siedmiu sędziów SN
Prawo Pracy 2002/4/33 Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych 2002/10/243 Orzecznictwo Sądów Gospodarczych 2002/10/86
2002-02-13 
  • Adres publikacyjny: