Uchwała z dnia 27 września 2002 r.
III UZP 6/02

Przewodniczący SSN Beata Gudowska, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk
(sprawozdawca), Zbigniew Myszka.

Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wi-
śniewskiego, w sprawie z wniosku Stanisława G. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w K. o emeryturę, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 27
września 2002 r. zagadnienia prawnego przedstawionego postanowieniem Sądu
Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 7 marca 2002 r. [...]

Czy sędzia, który ukończył 65 rok życia po 1 stycznia 1999 r. i nadal pozosta-
wał w stosunku służbowym nabywał przed 1 października 2001 r. prawo do emerytu-
ry na podstawie art. 27 ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.) ?

p o d j ą ł uchwałę:

Sędzia, który osiągnął wiek emerytalny po 1 stycznia 1999 r. i nadal po-
zostawał w stosunku służbowym nabywał przed 1 października 2001 r. prawo
do emerytury na podstawie art. 27 ust 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162,
poz. 1118 ze zm.).

U z a s a d n i e n i e

Postanowieniem z dnia 7 marca 2002 r. [...] Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku przedstawił Sądowi Najwyższemu do roz-
strzygnięcia następujące zagadnienie prawne: czy sędzia, który ukończył 65 rok ży-
cia po 1 stycznia 1999 r. i nadal pozostawał w stosunku służbowym, nabywał przed 1
października 2001 r. prawo do emerytury na podstawie art. 27 ust. 1 ustawy z dnia
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.).
Zagadnienie prawne wystąpiło na tle następującego stanu faktycznego. Stani-
sław G. w dniu 29 października 1999 r. złożył wniosek o emeryturę. Zakład Ubezpie-
czeń Społecznych-Oddział w K. decyzją z dnia 24 lutego 2000 r. odmówił przyznania
wnioskodawcy prawa do tego świadczenia z uwagi na to, że jako sędzia nie podlega
on przepisom ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.), gdyż uprawnienia sę-
dziów regulują przepisy Prawa o ustroju sądów powszechnych. Po rozpoznaniu od-
wołania wnioskodawcy od tej decyzji Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Spo-
łecznych w Koszalinie wyrokiem z dnia 13 października 2000 r. [...] zmienił zaskarżo-
ną decyzję i przyznał wnioskodawcy prawo do emerytury od dnia 29 października
1999 r. Sąd ustalił, że wnioskodawca urodzony 7 czerwca 1934 r. w dacie zgłoszenia
wniosku miał ukończone 65 lat. Zatrudniony jest w sądownictwie nieprzerwanie od 1
października 1955 r. i okres składkowy przekracza 42 lata. Zdaniem Sądu wniosko-
dawca spełnił wszystkie warunki do uzyskania prawa do emerytury na podstawie art.
27 ustawy o emeryturach i rentach. Podlegając pracowniczemu ubezpieczeniu spo-
łecznemu przez okres przekraczający 40 lat jest ubezpieczonym w rozumieniu art. 4
pkt 13 tej ustawy, osiągnął wymagany wiek i ma wymagany okres składkowy. Pozo-
stawanie w stosunku służbowym nie jest przeszkodą do przyznania prawa do eme-
rytury. Przepis art. 711 § 6 Prawa o ustroju sądów powszechnych przewiduje utratę
prawa do emerytury sędziego, który przejdzie w stan spoczynku natomiast nie wyłą-
cza tego prawa przed przejściem w stan spoczynku.
Rozpoznając apelację organu rentowego od tego wyroku Sąd Apelacyjny po-
wziął wątpliwości co do tego czy spełnienie warunków określonych w art. 27 ustawy
o emeryturach i rentach uprawnia do emerytury sędziego, który pozostaje w stosun-
ku służbowym. Ustawa ma bowiem określony zakres podmiotowy a wśród podmio-
tów uprawnionych do świadczeń nie ma sędziów sądów powszechnych, co wynika z
art. 6 i 7 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.). Ta ostatnia ustawa nie przewiduje jakichkolwiek
świadczeń z ubezpieczenia społecznego dla sędziów sądów powszechnych. Weszła
ona w życie 1 stycznia 1999 r. a więc rok po wejściu w życie przepisów ustawy z dnia
28 sierpnia 1997 r. o zmianie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U.
Nr 124, poz. 782). Znowelizowane przepisy Prawa o ustroju sądów powszechnych
kompleksowo normują od 1 stycznia 1998 r. kwestię zaopatrzenia emerytalnego sę-
dziów i jako lex specialis mają pierwszeństwo w stosowaniu. Jednocześnie przepisy
tego Prawa nie wyłączają uprawnień do emerytury sędziego pozostającego w sto-
sunku służbowym, wyłączenia z art. 711 § 6 dotyczą jedynie sędziów w stanie spo-
czynku. Za tym, że pod rządem tych przepisów sędzia miał prawo do emerytury z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przemawia treść art. 100 § 5, 6 i 8 ustawy z
dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz.
1070). Przepisy te w sposób jednoznaczny wyłączają prawo do emerytury lub renty z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych z tytułu pracy na stanowisku sędziego przy
czym wyłączenie dotyczy wszystkich sędziów a nie tylko sędziów w stanie spoczyn-
ku, jak to miało miejsce w poprzednim stanie prawnym. Zmiany takie nie byłyby po-
trzebne, gdyby w świetle poprzednio obowiązujących przepisów wszyscy sędziowie
nie mieli prawa do emerytur i rent, gdyż wówczas ustawodawca mógłby ograniczyć
się do powtórzenia dotychczasowych uregulowań w tym zakresie.
Odpowiadając na przedstawione pytanie prawne Sąd Najwyższy zważył, co
następuje. Przepis art. 100 § 5 obowiązującej od 1 października 2001 r. ustawy z
dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz. 1070)
stanowi, że z tytułu pracy na stanowisku sędziego nie przysługuje prawo do emerytu-
ry lub renty z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych z zastrzeżeniem przypadków, o
których mowa w art. 91 § 10. Zapis taki jest konsekwencją regulacji zawartej w prze-
pisie art. 91 § 9 stanowiącym, że od wynagrodzenia sędziów nie odprowadza się
składek na ubezpieczenie społeczne. Nie podlegają oni bowiem ubezpieczeniu eme-
rytalnemu i rentowemu na podstawie ustawy z dnia 13 października 1998 r. o syste-
mie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.). Zgodnie z art. 91 §
10 tylko w przypadku ustania stosunku służbowego przekazuje się składkę za okres
służby do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i wówczas okres służby traktowany jest
jako okres ubezpieczenia. Wyraźny zapis wyłączający prawo do emerytury i renty
zapobiega nieuzasadnionemu uprzywilejowaniu tych sędziów, których okres podle-
gania ubezpieczeniu i opłacania składek na to ubezpieczenie jest wystarczający do
uzyskania tych świadczeń i którzy mogliby z nich korzystać w czasie trwania stosun-
ku służbowego. Jednocześnie wprowadzenie zapisu wyłączającego pewne upraw-
nienia oznacza, że nie można odmówić przyznania wynikających z przepisów prawa
przywilejów tylko z tej przyczyny, że uzna się je za nieuzasadnione lub nadmierne.
Liczne przepisy prawa pracy i prawa ubezpieczeń społecznych zawierają przywileje
dla określonego kręgu osób lub grup zawodowych. Nie można uzależniać stosowa-
nia lub niestosowania tych przepisów od uznania uprawnień i przywilejów za słuszne
i sprawiedliwie w sytuacji, gdy przepisy są bezwzględnie obowiązujące. Według
stanu prawnego obowiązującego przed wejściem w życie powołanej ustawy prawo
do emerytury sędziego pozostającego w służbie i spełniającego warunki dotyczące
wieku i posiadanych okresów składkowych i nieskładkowych może być wyłączone
tylko w przypadku, gdy przepisy dają wyraźną podstawę do pozbawienia go tego
prawa.
Pod rządem ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. - Prawo o ustroju sądów pow-
szechnych (jednolity tekst: Dz.U. z 1994 r. Nr 7, poz. 27) przed zmianą wprowadzoną
od 1 stycznia 1998 r. ustawą z dnia 28 sierpnia 1997 r. o zmianie ustawy - Prawo o
ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 124, poz. 782
ze zm.) sędziowie podlegali pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu i od ich
uposażeń były odprowadzane składki. Przepisy ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40 poz. 267 ze zm.)
nie uzależniały prawa pracownika do emerytury od ustania zatrudnienia a jedynie od
wieku i okresu zatrudnienia (art. 26). Sędzia, który osiągnął wiek emerytalny i miał
wymagany okres składkowy i nieskładkowy, uzyskiwał prawo do emerytury niezależ-
nie od tego czy rozwiązał stosunek służbowy czy też nie. Nie mógł jednak korzystać
z tego świadczenia, gdyż jego wypłata podlegała zawieszeniu na podstawie art. 24
ust. 1 i 3 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o za-
sadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz.
450 ze zm.) z powodu przekroczenia określonego progu dochodów. Nie było nato-
miast żadnych przeszkód do przyznania prawa do emerytury.
Ustawą zmieniającą Prawo o ustroju sądów powszechnych wprowadzona zo-
stała w dodanym art. 771 instytucja stanu spoczynku i związane z nią uposażenie
zastępujące emeryturę lub rentę. Przepis § 6 tego artykułu stanowił, że przejście sę-
dziego w stan spoczynku powoduje utratę prawa do emerytury lub renty z ubezpie-
czenia społecznego. Innych zapisów w zakresie prawa do emerytury i renty ustawa
nie zawiera, zatem nie tracił prawa do emerytury lub renty sędzia mający już ustalo-
ne takie prawo, który nie przeszedł w stan spoczynku lecz pozostawał nadal w służ-
bie. Ustawa wprowadziła także przepis art. 781 § 1, na podstawie którego od wyna-
grodzenia sędziów nie odprowadza się składek na ubezpieczenie społeczne. Wpro-
wadzone zmiany nie dawały podstaw do odmowy przyznania prawa do emerytury sę-
dziom, którzy osiągnęli wiek emerytalny po 1 stycznia 1998 r. a przed tą datą mieli
wymagany okres składkowy i nieskładkowy. Przepis art. 26 ustawy o z. e. p. nie za-
wierał bowiem wymogu, aby okres ubezpieczenia przypadał bezpośrednio przed
osiągnięciem wieku emerytalnego. Pozostający w stosunku służbowym sędzia mógł
więc nadal skutecznie zgłaszać żądanie przyznania prawa do emerytury, chociaż w
dalszym ciągu prawo to było ,,teoretyczne" a praktycznie nie mógł pobierać świadcze-
nia.
Powołana ustawa, zmieniająca Prawo o ustroju sądów powszechnych nie wy-
łączała prawa do emerytury sędziego pozostającego w służbie. Jeżeli stan prawny
miałby ulec zmianie po wejściu w życie ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze
zm.) to ewentualnych podstaw do wyłączenia prawa do emerytury należy szukać w
tej ustawie. Przepis art. 27 ustawy stanowi, że ubezpieczonym urodzonym przed
dniem 1 stycznia 1949 r. przysługuje emerytura jeżeli spełnili łącznie następujące
warunki: 1) osiągnęli wiek emerytalny wynoszący co najmniej 60 lat dla kobiet i co
najmniej 65 lat dla mężczyzn, 2) mają okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co
najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn. Wymagane są zatem trzy warunki -
status ubezpieczonego w rozumieniu ustawy, wiek emerytalny i wystarczająco długi
okres składkowy i nieskładkowy. Definicja ,,ubezpieczonego" zawarta jest w art. 4 pkt
13, zgodnie z którym jest to osoba podlegająca ubezpieczeniom emerytalnemu i
rentowym, określonym w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych, a także
osoba, która przed dniem wejścia w życie ustawy podlegała ubezpieczeniu społecz-
nemu lub zaopatrzeniu emerytalnemu z wyłączeniem ubezpieczenia społecznego
rolników. Dla statusu ubezpieczonego nie jest więc wymagane podleganie ubezpie-
czeniu emerytalnemu i rentowemu po dniu 1 stycznia 1999 lecz wystarczające jest
podleganie ubezpieczeniu społecznemu na podstawie przepisów obowiązujących
przed wejściem w życie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Sędzia, który
do dnia 1 stycznia 1998 r. podlegał ubezpieczeniu społecznemu pracowników jest
uznawany za ubezpieczonego w rozumieniu ustawy. Okresy opłacania składek na
ubezpieczenie społeczne są okresami składkowymi w rozumieniu art. 6 ust. 1 pkt 2
ustawy. Jeżeli okres opłacania składek od uposażenia sędziego przed ustaniem tego
obowiązku był wystarczająco długi, warunek posiadania wymaganego okresu jest
spełniony. Prawo do emerytury nie jest uzależnione ani od rozwiązania stosunku
pracy czy stosunku służbowego ani od podlegania ubezpieczeniu bezpośrednio
przed osiągnięciem wieku emerytalnego. W zakresie uprawnień do emerytury aktual-
ny stan prawny jest podobny do poprzedniego, zatem pod rządem ustawy o emerytu-
rach i rentach sędziemu pozostającemu w służbie po 1 stycznia 1999 r. przysługi-
wało prawo do emerytury jeżeli spełnił warunki dotyczące wieku i okresu składkowe-
go i nieskładkowego.
Zmiana w stosunku do stanu poprzedniego polega na tym, że stało się moż-
liwe korzystanie ze świadczenia. Wprawdzie przepis art. 103 ust. 1 przewiduje za-
wieszanie i zmniejszanie świadczeń ze względu na osiągane dochody, jednak z
mocy art. 103 ust. 2 nie ma on zastosowania do emerytów, którzy ukończyli 60 lat
(kobiety) lub 65 lat (mężczyźni). Takie osoby otrzymywały emerytury w pełnej wyso-
kości niezależnie od uzyskiwanych dochodów. Ograniczenie w tym zakresie zostało
wprowadzone ustawą z dnia 21 stycznia 2000 r. o zmianie ustawy o systemie ubez-
pieczeń społecznych oraz ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (Dz.U. Nr 9 poz. 118), którą został dodany przepis art. 103 ust. 2a sta-
nowiący, że prawo do emerytury ulega zawieszeniu bez względu na wysokość przy-
chodu uzyskiwanego przez emeryta z tytułu zatrudnienia kontynuowanego bez
uprzedniego rozwiązania stosunku pracy. Zanim zostało wprowadzone to ogranicze-
nie sędzia, mający określony wiek i kontynuujący stosunek służbowy, mógł obok
uposażenia otrzymywać emeryturę w pełnej wysokości. Mimo, że tego rodzaju przy-
wilej mógłby być uznany za nadmierny, nie wprowadzono w obowiązującym w dniu 1
stycznia 1999 r. Prawie o ustroju sądów powszechnych zmiany ograniczającej ten
przywilej. Uznanie na zasadach słuszności, że niespójność między przepisami ustaw
o emeryturach i rentach i o ustroju sądów powszechnych przemawia za brakiem
podstaw do przyznania sędziemu pozostającemu w służbie prawa do emerytury po 1
stycznia 1999 r., prowadziłoby do innego rodzaju nierówności wobec prawa. Nie by-
łoby bowiem podstawy prawnej do odmowy przyznania prawa do emerytury tym sę-
dziom, którzy warunek osiągnięcia wieku emerytalnego spełnili przed 1 stycznia 1999
r. Zgodnie z art. 186 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach do wniosków takich osób
zgłoszonych po wejściu w życie ustawy stosuje się przepisy dotychczasowe. Według
omówionych wyżej przepisów dotychczasowych spełniali oni warunki do przyznania
prawa. Zachowaliby również prawo do emerytury sędziowie, którym prawo to zostało
na ich wniosek ustalone przed 1 stycznia 1999 r. bowiem nie ma podstaw do pozba-
wienia ich praw nabytych. Wypłata świadczeń osobom, które nabyły do nich prawo
na podstawie przepisów dotychczasowych następuje na zasadach określonych w
ustawie. Przepis art. 103 ust. 2 musiałby być w stosunku do takich osób stosowany i
otrzymywały one emeryturę obok uposażenia.
Pozbawienie sędziów pozostających w stosunku służbowym prawa do eme-
rytury od 1 stycznia 1999 r. nie znajduje usprawiedliwienia w powołanych przepisach.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy podjął uchwałę o treści przytoczonej w sentencji.
========================================