Uchwała z dnia 7 maja 2003 r.
III UZP 2/03

Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN Krystyna
Bednarczyk, Roman Kuczyński.
Przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 7 maja 2003 r. sprawy z
wniosku Aleksandra T. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi
w G. o wysokość świadczenia, na skutek zagadnienia prawnego przekazanego po-
stanowieniem Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 14 stycznia 2003 r. [...]

Czy możliwe jest ponowne ustalenie wysokości emerytury w myśl art. 111 ust.
1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, biorąc do jej obliczenia wśród 20 lat
wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu także rok kalendarzowy (lub
lata), w którym z powodu braku dowodów na wysokość osiąganego wynagrodzenia
za pracę nie można wskazać podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytal-
ne i rentowe - przy przyjęciu, iż ta podstawa wymiaru w tym konkretnym roku wynosi
zero, a ustalony wskaźnik podstawy wymiaru jest wyższy od poprzednio obliczonego
?

p o d j ą ł uchwałę:

Przy ponownym ustalaniu wysokości emerytury od podstawy wymiaru
składki na ubezpieczenie społeczne z 20 lat kalendarzowych wybranych z całe-
go okresu podlegania ubezpieczeniu, przypadających przed rokiem zgłoszenia
wniosku, uwzględnia się również rok lub lata kalendarzowe, w których nie
można wskazać podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie wobec nieudo-
wodnienia wysokości osiąganego wynagrodzenia za pracę, o ile ustalony
wskaźnik podstawy wymiaru jest wyższy od poprzednio obliczonego (art. 111
ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych - Dz.U. Nr 162 poz. 1118 ze zm.).

U z a s a d n i e n i e

Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z siedzibą
w Gdyni wyrokiem z dnia 2 stycznia 2002 r. oddalił odwołanie Aleksandra T. od de-
cyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w G., odmawiającej prawa do
przeliczenia emerytury. Sąd ten powołał się na art. 111 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17
grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.), zgodnie z którym wysokość emerytury oblicza się
ponownie od podstawy wymiaru ustalonej w myśl art. 15, jeżeli do jej obliczenia
wskazano podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenie
emerytalne i rentowe na podstawie przepisów prawa polskiego - z 20 lat kalenda-
rzowych wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu, przypadających
przed rokiem zgłoszenia wniosku o ponowne ustalenie emerytury, a wskaźnik wyso-
kości podstawy wymiaru świadczenia jest wyższy od poprzednio obliczonego.
Stwierdził, że ciężar udowodnienia osiągania określonego wynagrodzenia na prze-
strzeni 20 lat - zgodnie z art. 6 KC - spoczywał na wnioskodawcy jako osobie wywo-
dzącej z tego faktu skutki prawne. W związku ze zmianami Kodeksu postępowania
cywilnego wprowadzonymi ustawą z dnia 1 marca 1996 r. (Dz.U. Nr 43, poz. 189),
polegającymi między innymi na skreśleniu art. 3 § 2, zmianie treści art. 316 § 1, art. 6
i art. 232 KPC, obecnie dominuje w procesie cywilnym zasada kontradyktoryjności,
zgodnie z którą strony są zobowiązane do wskazywania dowodów dla stwierdzenia
faktów, z których wywodzą skutki prawne, stając się dysponentem postępowania, a
Sąd orzekający jest uwolniony od odpowiedzialności za rezultat postępowania dowo-
dowego.
Skoro wnioskodawca nie udowodnił wysokości wynagrodzenia osiąganego w
ciągu wymaganego okresu 20 lat kalendarzowych - ani za pomocą zaświadczeń od
pracodawcy, ani za pomocą jakichkolwiek innych dowodów - Sąd Okręgowy nie
znalazł podstaw do uwzględnienia odwołania.
Rozpatrujący apelację wnioskodawcy Sąd Apelacyjny w Gdańsku przedstawił
Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne: ,,czy możliwe jest po-
nowne ustalenie wysokości emerytury w myśl art. 111 ust. 1 pkt 1 ustawy o emerytu-
rach i rentach z FUS, biorąc do jej obliczenia wśród 20 lat wybranych z całego
okresu podlegania ubezpieczeniu także rok kalendarzowy (lub lata), w którym z po-
wodu braku dowodów na wysokość osiąganego wynagrodzenia za pracę nie można
wskazać podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe - przy
przyjęciu, iż ta podstawa wymiaru w tym konkretnym roku wynosi - zero (0), a usta-
lony wskaźnik podstawy wymiaru jest wyższy od poprzednio obliczonego".
Sąd Apelacyjny podniósł, iż zgodnie z art. 111 ust. 1 pkt 3 ustawy o emerytu-
rach i rentach z FUS wysokość emerytury lub renty oblicza się ponownie od podsta-
wy wymiaru ustalonej w myśl art. 15, jeżeli do jej obliczenia wskazano podstawę wy-
miaru składki na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenie emerytalne i rentowe
na podstawie przepisów prawa polskiego z 20 lat kalendarzowych wybranych z całe-
go okresu podlegania ubezpieczeniu, przypadających przed rokiem zgłoszenia wnio-
sku o ponowne ustalenie emerytury lub renty - a wskaźnik wysokości podstawy wy-
miaru jest wyższy od poprzednio obliczonego. Z kolei w myśl art. 15 ust. 4 ustawy,
do którego odsyła powyższy przepis, w celu ustalenia podstawy wymiaru emerytury
lub renty oblicza się sumę kwot podstaw wymiaru składek i kwot, o których mowa w
ust. 3, w okresie każdego roku z wybranych przez zainteresowanego lat kalenda-
rzowych. Czytając powyższe przepisy wprost można by uznać, iż ustawodawca wy-
maga przedstawienia 20 lat wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu, w
których ubezpieczony udowodnił kwotę podstawy wymiaru składek i kwot, o których
mowa w ustępie 3 art. 15 ustawy.
Pierwszą operacją matematyczną służącą obliczeniu podstawy wymiaru eme-
rytury, także ponownie, jest operacja opisana w art. 15 ust. 4 pkt 1 ustawy - oblicze-
nie sumy kwot podstaw wymiaru składek i kwot, o których mowa w ust. 3 w okresie
każdego roku z wybranych przez zainteresowanego lat kalendarzowych. Użyte przez
ustawodawcę słowo ,,każdego" w odniesieniu do 20 lat wybranych z całego okresu
podlegania ubezpieczeniu, wskazywałoby, że ubezpieczony zobowiązany jest przed-
stawić w każdym z tych 20 lat podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społecz-
ne.
Innym argumentem przemawiającym za udzieleniem negatywnej odpowiedzi
na postawione pytanie jest to, iż instytucja obliczania podstawy wymiaru świadczenia
z 20 lat kalendarzowych wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu jest
instytucją całkowicie nową, nieistniejącą w poprzednio obowiązujących przepisach i
niosącą za sobą wolny wybór ubezpieczonego. W tym przypadku ustawodawca
odszedł od przymusu sprowadzającego się do określenia okresu, a także liczby
kolejnych lat przyjmowanych do obliczenia podstawy wymiaru świadczenia. Stąd też
wnosić by można, że ten przywilej obwarowany został warunkiem przedstawienia
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne z każdego roku kalenda-
rzowego z wybranych 20 lat. Natomiast przyjmowanie podstawy wymiaru składek w
wysokości zero (0), pozostawiono dla okresu wskazanego (a więc narzuconego)
przez ustawodawcę w art. 15 ust. 1 oraz art. 111 ust. 1 pkt 2 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS.
Ten sposób obliczania podstawy wymiaru stanowi historyczną kontynuację
rozwiązań legislacyjnych zawartych w poprzednio obowiązujących ustawach i aktach
wykonawczych, a więc w ustawie z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji
emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw
(Dz.U. Nr 104 poz. 450 ze zm.), a przedtem w ustawie z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.)
oraz wydanym na podstawie art. 22 ust. 1 pkt 1-3 i 5 tej ustawy rozporządzeniu Rady
Ministrów z dnia 1 kwietnia 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania pod-
stawy wymiaru emerytur i rent (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 11, poz. 63 ze zm.).
Rozwiązanie przyjęte przez ustawodawcę, wyrażające się określeniem tak
okresu, jak i liczby kolejnych lat, z których można dokonać obliczenia podstawy wy-
miaru świadczenia, musiało zatem uwzględnić sytuacje, w których w tak wskazanym
okresie i liczbie kolejnych lat przypadają lata, w których nie można udowodnić pod-
stawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne. Ustawodawca przy takim spo-
sobie obliczenia poszedł dalej i zezwolił w art. 16 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS na przyjęcie przy ustalaniu kolejnych 10 lat kalendarzowych tych lat, w których
ubezpieczony przez okres roku lub w okresie krótszym nie pozostawał w ubezpie-
czeniu.
Jednakże uwzględniając nawet powyższą argumentację nie sposób usunąć
wszystkich wątpliwości związanych z interpretacją omawianych przepisów. Sformu-
łowanie ,,do jej obliczenia wskazano podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie
emerytalne i rentowe (...) z 20 lat kalendarzowych wybranych z całego okresu podle-
gania ubezpieczeniu ( art. 111 ust. 1 pkt 3 ustawy ) może dopuszczać także sytuacje,
w których wskazana podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie za konkretny rok
wynosi 0, z tego też względu, iż brak dowodów na osiągane w nim wynagrodzenie.
Pozbawienie bowiem ubezpieczonych takiej możliwości byłoby krzywdzące w sytua-
cji, kiedy obliczony na nowo wskaźnik podstawy wymiaru świadczenia przy uwzględ-
nieniu roku ,,zerowego" (bądź nawet kilku takich lat) byłby wyższy od poprzednio ob-
liczonego.

Sąd Najwyższy zważył co następuje:

Przypomnieć trzeba, że według dotychczasowych zasad podstawę wymiaru
emerytury lub renty stanowiła ustalona w sposób wskazany w ustawie, przeciętna
zwaloryzowana kwota wynagrodzenia lub dochodu, będąca podstawą wymiaru skła-
dek na ubezpieczenie społeczne w różnym okresie, w zależności od daty złożenia
wniosku o świadczenie. Okres ten wynosił od 3 lat kalendarzowych wybranych przez
zainteresowanego z ostatnich 12 lat kalendarzowych, o ile wniosek został zgłoszony
do dnia 31 grudnia 1992 r., poprzez odpowiednio 4 lata z ostatnich 13 przy zgłosze-
niu wniosku do dnia 31 grudnia 1993 r., aż do kolejnych 10 lat kalendarzowych wy-
branych przez zainteresowanego z ostatnich 20 lat kalendarzowych, jeżeli wniosek o
świadczenie zostanie zgłoszony po dniu 31 grudnia 1999 r. We wszystkich tych przy-
padkach okres ostatnich lat kalendarzowych liczył się wstecz od roku, w którym zgło-
szono wniosek (art. 7 ust. 1 pkt 1-9 ustawy o rewaloryzacji emerytur i rent). W celu
ustalenia podstawy wymiaru emerytury lub renty należało obliczyć sumę wynagro-
dzeń lub dochodów, które były podstawą wymiaru składek we wskazanym okresie,
następnie obliczyć stosunek każdej z tych sum do rocznej kwoty przeciętnego wyna-
grodzenia ogłoszonej za dany rok kalendarzowy, wyrażając go w procentach i na-
stępnie obliczyć średnią arytmetyczną tych procentów, która stanowiła wskaźnik
wysokości podstawy wymiaru emerytury lub renty (nie mógł być wyższy niż 250 %).
Tak wyliczony wskaźnik był mnożnikiem kwoty stanowiącej podstawę ostatnio prze-
prowadzonej waloryzacji (kwota bazowa). Zasady te - przedstawione schematycznie
- mogły być korygowane w granicach określonych rozporządzeniem Rady Ministrów
z dnia 1 kwietnia 1985 r., wydanym na podstawie delegacji ustawowej - z art. 22
ust.1 pkt 1-3 i 5 ustawy o zep, a szczególnie na podstawie § 9 ust. 5 (szerzej por.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 1995 r., II URN 57/94 - OSNAPiUS
1995 nr 11, poz. 136, z dnia 25 września 1997 r., II UKN 269/97 - OSNAPiUS 1998
nr 13, poz. 410 i z dnia 16 grudnia 1997 r., II UKN 332/97 - OSNAPiUS 1998 nr 12,
poz. 639 ).
W obecnym stanie prawnym - art. 15 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS - podstawę wymiaru emerytury i renty stanowi ustalona w sposób określony w
ust. 4 i 5 przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rento-
we lub na ubezpieczenie społeczne na podstawie przepisów prawa polskiego w
okresie kolejnych 10 lat kalendarzowych, wybranych przez zainteresowanego z
ostatnich 20 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgło-
szono wniosek o emeryturę lub rentę, z uwzględnieniem ust. 6 (i art. 176), przy czym
stosownie do ust. 4 w celu ustalenia podstawy wymiaru emerytury lub renty przede
wszystkim oblicza się sumę kwot podstaw wymiaru składek i kwot, o których mowa w
ust. 3, w okresie każdego roku z wybranych przez zainteresowanego lat kalendarzo-
wych, następnie oblicza się stosunek każdej z tych sum kwot do rocznej kwoty prze-
ciętnego wynagrodzenia, ogłoszonej za dany rok kalendarzowy, wyrażając go w pro-
centach, z zaokrągleniem do setnych części procentu, z kolei oblicza się średnią
arytmetyczną tych procentów, która, z zastrzeżeniem ust. 5, stanowi wskaźnik wyso-
kości podstawy wymiaru emerytury lub renty, a na koniec mnoży się przez ten
wskaźnik kwotę bazową, o której mowa w art. 19.
Stosownie zaś do art. 111 ust.1 pkt 3 powołanej wyżej ustawy wysokość eme-
rytury lub renty oblicza się ponownie, z zastrzeżeniem ust. 2 i 3, od podstawy wymia-
ru ustalonej w myśl art. 15, jeżeli do jej obliczenia wskazano podstawę wymiaru
składki na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenia emerytalne i rentowe na pod-
stawie przepisów prawa polskiego z 20 lat kalendarzowych wybranych z całego
okresu podlegania ubezpieczeniu, przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku
o ponowne ustalenie emerytury lub renty jeżeli wskaźnik wysokości podstawy wymia-
ru jest wyższy od poprzednio obliczonego. Według ust.2 i 3 tego przepisu wskaźnik
wysokości podstawy wymiaru, obliczony na zasadach określonych w art. 15, mnoży
się przez kwotę bazową ostatnio przyjętą do obliczenia świadczenia, zaś podstawa
wymiaru emerytury lub renty, ustalona na zasadach określonych w ust. 1 i 2, podlega
wszystkim waloryzacjom przysługującym do dnia zgłoszenia wniosku o ponowne
ustalenie tej podstawy.
W przypadku wniosku ubezpieczonego (ust. 6 art. 15 ustawy) podstawę wy-
miaru emerytury lub renty może stanowić ustalona w sposób określony w ust. 4 i 5
przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenia
emerytalne i rentowe w okresie 20 lat kalendarzowych przypadających przed rokiem
zgłoszenia wniosku, wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu.
Przytoczone zasady postępowania, tak przy ustalaniu prawa do świadczenia,
jak i jego przeliczaniu, pozwalają na ogólną uwagę, iż zamiarem ustawodawcy było
umożliwienie ubezpieczonym dokonanie wyboru, w ramach prawa, najkorzystniej-
szego z ich punktu widzenia okresu, z którego podstawa wymiaru składek ubezpie-
czeniowych, będzie stanowić podstawę wymiaru świadczenia. Przy takim założeniu,
gdy jedynym warunkiem przy ustalaniu prawa do świadczeń wyrażonym w art. 15
ust. 6 ustawy jest, by okres 20 lat kalendarzowych, wybranych z całego okresu pod-
legania ubezpieczeniu, przypadał przed rokiem zgłoszenia wniosku, zaś według art.
111 ust. 1 pkt 3 ustawy, by były to lata przypadające przed rokiem zgłoszenia wnio-
sku o ponownie ustalenie emerytury lub renty, a wskaźnik wysokości podstawy wy-
miaru był wyższy od uprzednio obliczonego, nic nie stoi na przeszkodzie, by dla tej
operacji (przeliczenia świadczenia) brać pod uwagę - w ramach 20 lat kalendarzo-
wych - rok czy lata, a w stosunku do których ubezpieczony nie był w stanie udowod-
nić wysokości podstawy wymiaru składek ubezpieczeniowych, byleby był to okres
podlegania ubezpieczeniu i byleby wskaźnik wysokości podstawy wymiaru za cały 20
letni okres łącznie, był wyższy od poprzednio obliczonego. W tym miejscu warto
zwrócić uwagę, że z mocy art. 16 ustawy jedynie przy ustalaniu kolejnych 10 lat ka-
lendarzowych określonych w ust. 1 i 2 art. 15, przyjmuje się lata następujące bezpo-
średnio po sobie, choćby w niektórych z tych lat - przez okres najwyżej roku - ubez-
pieczony nie pozostawał w ubezpieczeniu. Oznacza to w kontekście rozpoznawanej
sprawy, że 20 letni okres wybrany z całego okresu podlegania ubezpieczeniu musi
być wykazany, zaś niemożność udowodnienia dotyczy tylko podstawy wymiaru
składek ubezpieczeniowych, a więc wysokości uzyskiwanego wynagrodzenia. Po-
zostaje sprawą otwartą, czy w przypadku nieudowodnienia przez ubiegającego się o
ponowne ustalenie podstawy wymiaru świadczenia wysokości podstawy wymiaru
składek ubezpieczeniowych w danym roku (wysokości wynagrodzenia) należy, sto-
sownie do sugestii Sądu Apelacyjnego przyjmować, iż podstawa ta wynosi 0 (zero).
Przesądzenie tego w sposób jednoznaczny, niezależnie od stanu faktycznego
sprawy nie jest możliwe. W przypadku bowiem gdy niewątpliwie udowodniony okres
ubezpieczenia w danym roku, a więc zatrudnienia na podstawie umowy o pracę, miał
miejsce w dawnym uspołecznionym zakładzie pracy, zaś wymiar zatrudnienia był
pełny (cały etat), nie wydaje się wykluczone przyjęcie jako podstawy wymiaru skła-
dek kwoty najniższego wynagrodzenia dla pracowników uspołecznionych zakładów
pracy w danym roku czy w latach. Dokonując takich ustaleń można rozważać posił-
kowanie się - przykładowo - załącznikiem nr 2 do (już nieobowiązującego) rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z dnia 22 listopada 1990 r. w sprawie przygotowania do re-
waloryzacji emerytur i rent (Dz.U. Nr 83, poz. 484), zawierającym kwoty najniższego
wynagrodzenia dla pracowników uspołecznionych zakładów pracy w poszczególnych
okresach. Wskaźnik 0 (zero) mógłby być ewentualnie rozważany, gdyby poza
niewątpliwym ubezpieczeniem (zatrudnieniem na podstawie umowy o pracę), skar-
żący nie był w stanie wykazać, że był zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy.
Formułując to stanowisko należało mieć na względzie powszechnie znane trudności
w dokumentowaniu nie tylko wysokości wynagrodzenia, ale nawet samego zatrud-
nienia w odległych od daty wniosku latach, związane z brakiem dokumentów (te
podlegały bowiem niszczeniu po upływie określonego czasu) czy wręcz likwidacją
zakładów pracy. Wszystko to nie upoważnia do jednoznacznego i stanowczego
przesądzenia - z pominięciem okoliczności konkretnej sprawy - iż podstawa wymiaru
składek w przypadku nieudowodnienia wysokości wynagrodzenia zawsze będzie
zerowa, jest to bowiem uzależnione od wyników ustaleń faktycznych poczynionych w
sprawie.
Mając to wszystko na uwadze orzeczono jak w sentencji.
========================================