Uchwała z dnia 18 czerwca 2002 r.
III PZP 10/02


Przewodniczący SSN Andrzej Kijowski, Sędziowie SN: Zbigniew Myszka
(sprawozdawca), Herbert Szurgacz.

Sąd Najwyższy, w sprawie z powództwa Mieczysława K. przeciwko Spółdziel-
ni Mieszkaniowej ,,O.W." w W. o uchylenie kary porządkowej, po rozpoznaniu w dniu
18 czerwca 2002 r. zagadnienia prawnego przekazanego postanowienie Sądu Okrę-
gowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z dnia 28 marca 2002
r. [...]

Czy dopuszczalne jest dochodzenie przez pracownika roszczenia o uchylenie
kary porządkowej, po uznaniu jej za niebyłą z mocy prawa (art. 122 § 2 kp w zw. z
art. 113 § 1 kp) ?

p o d j ą ł uchwałę:


Dopuszczalne jest orzekanie o uchyleniu kary porządkowej, która w toku
postępowania sądowego została uznana za niebyłą z mocy samego prawa.

U z a s a dn i e n i e

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
ujawniło się w następującym stanie faktycznym. W pozwie z dnia 30 kwietnia 1998 r.
skierowanym do Sądu Rejonowego-Sądu Pracy - powód domagał się uchylenia kary
porządkowej nagany, zastosowanej przez pozwanego pracodawcę w dniu 23 marca
1998 r. z naruszeniem norm zawartych w art. 108-109 KP, a w szczególności z po-
minięciem uprzedniego wysłuchania pracownika. Postanowieniem z dnia 27 paź-
dziernika 1999 r. Sąd Rejonowy umorzył postępowanie, uznając, że wydanie wyroku
uchylającego nałożoną na powoda karę porządkową stało się zbędne, gdyż pozwany
po roku od ukarania powoda uznał zastosowaną karę porządkową za niebyłą oraz
usunął odpis zawiadomienia o ukaraniu z jego akt osobowych. Po rozpoznaniu za-
żalenia powoda Sąd drugiej instancji uchylił zaskarżone postanowienie, argumentu-
jąc, że nie było przesłanek z art. 355 KPC do umorzenia postępowania, skoro powód
w dalszym ciągu domaga się uchylenia kary porządkowej. Sąd ten powołał się na
orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 15 marca 1955 r., 2 Cr 1449/54, (OSN 1956 r.,
nr 1, poz. 12) i uznał, że przedmiotowy spór wymaga merytorycznego rozstrzygnięcia
w taki sposób, że jeśli racja należy do powoda, to postępowanie należy umorzyć, w
przeciwnym razie powództwo należy oddalić.
Po ponownym rozpatrzeniu sprawy Sąd pierwszej instancji wyrokiem z dnia 2
kwietnia 2001 r. ponownie umorzył postępowanie, podkreślając wszelako, że po-
wództwo było merytorycznie uzasadnione, gdyż pozwany pracodawca nie wysłuchał
powoda w trybie art. 109 § 2 KP, a ponadto nie zachował 14 dniowego terminu do
odrzucenia prawidłowo złożonego przez powoda sprzeciwu od zastosowanej kary
porządkowej. Powód zaskarżył ten wyrok apelacją, domagając się w dalszym ciągu
uchylenia bezzasadnej od początku kary porządkowej, bez ograniczenia rozstrzy-
gnięcia do umorzenia postępowania.
W ramach takich ustaleń Sąd drugiej instancji powziął wątpliwości, czy w
związku z toczącym się postępowaniem przed Sądem pierwszej instancji o uchylenie
kary porządkowej, która została uznania za niebyłą z mocy samego prawa po upły-
wie roku od jej zastosowania (art. 113 § 1 KP), należało umorzyć postępowanie (art.
355 KPC), czy pomimo upływu roku od ukarania należało uchylić zastosowaną wo-
bec powoda karę nagany, po trafnym ustaleniu Sądu pierwszej instancji, że była ona
ostatecznie bezzasadna. W takiej sytuacji umorzenie postępowania jawi się jako pro-
blematyczne, gdyż słuszny jest zarzut apelacyjny powoda, że tego rodzaju orzecze-
nie nie stanowi dlań jakiegokolwiek ,,zadośćuczynienia" ze strony pozwanego praco-
dawcy. Ponadto Sąd Okręgowy uznał, że nie można wykluczyć innych roszczeń po-
woda, ,,czy to o ustalenie, że nie ciąży na nim, jako pracowniku żadna kara porząd-
kowa (art. 189 KPC) względnie o nakazanie pracodawcy usunięcie danych z akt
osobowych, dotyczących kary porządkowej (§ 6 rozporządzenia Ministra Pracy i Po-
lityki Społecznej z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie prowadzenia przez pracodawcę
dokumentacji w sprawach związanych ze stosunkiem pracy oraz sposobu prowadze-
nia akt osobowych pracownika - Dz.U. Nr 62, poz. 286)". Jednakże takie roszczenia
w rozpoznawanej sprawie nie wchodziły w rachubę, skoro powód nie poniósł żad-
nych konsekwencji finansowych w związku z nałożoną karą porządkową, która zo-
stała uznana za niebyłą z mocy samego prawa, a odpis zawiadomienia o jej zasto-
sowaniu został usunięty przez pracodawcę z jego akt osobowych. W takich okolicz-
nościach sprawy Sąd Okręgowy uznał, że ostatecznie nie wiadomo - jak należy
orzec w sprawie nałożonej na powoda kary porządkowej, która wskutek ,,przeciąga-
jącego się" postępowania sądowego, na co powód nie miał wpływu, została uznana z
mocy prawa za niebyłą, zważywszy że umorzenie postępowania jest niezrozumiałe
dla pracowników występujących z merytorycznie uzasadnionymi roszczeniami o
uchylenie kar porządkowych.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Dla porządku należało podnieść, że sposób sformułowania zagadnienia praw-
nego przedstawionego Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia w trybie art. 390 § 1
KPC powinien prowadzić do odpowiedzi negatywnej, ponieważ dochodzenie przez
pracownika roszczenia o uchylenie kary porządkowej wymaga wstępnego wyczerpa-
nia zachowań prawnych warunkujących samą dopuszczalność wytoczenia powódz-
twa o uchylenie kary porządkowej. Zgodnie z art. 112 § 1 KP, jeżeli zastosowanie
kary nastąpiło z naruszeniem przepisów prawa, to pracownik może w ciągu 7 dni od
dnia zawiadomienia go o ukaraniu wnieść sprzeciw. O uwzględnieniu lub odrzuceniu
sprzeciwu decyduje pracodawca po rozpatrzeniu stanowiska reprezentującej pra-
cownika zakładowej organizacji związkowej. Natomiast tylko pracownik, który wniósł
sprzeciw, może w ciągu 14 dni od dnia zawiadomienia o odrzuceniu tego sprzeciwu
wystąpić do sądu pracy o uchylenie zastosowanej wobec niego kary (art. 112 § 2
KP). Oznacza to, że uprzednie wyczerpanie trybu postępowania przed pracodawcą
jest warunkiem wystąpienia z powództwem o uchylenie kary porządkowej (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 1999 r., I PKN 644/98, OSNAPiUS 2000 r. nr
11, poz. 419). Jeżeli zważyć, że uznanie kary porządkowej za niebyłą następuje z
mocy prawa dopiero po roku nienagannej pracy (art. 113 § 1 zdanie pierwsze KP), to
dochodzenie przez pracownika roszczenia o uchylenie kary porządkowej dopiero po
uznaniu jej z mocy prawa za niebyłą jest z reguły niedopuszczalne, gdyż trudno so-
bie wyobrazić przypadki, w których pracownik w terminie 7 dniowym od ukarania go
karą porządkową wnosi sprzeciw, a z roszczeniem o uchylenie kary porządkowej
występuje dopiero po roku nienagannej pracy, skoro z takim roszczeniem powinien
wystąpić w ciągu 14 dni od zawiadomienia go o odrzuceniu tego sprzeciwu (art. 112
§ 2 KP), a równocześnie wykluczone jest negatywne rozpoznanie sprzeciwu pracow-
nika od nałożonej kary porządkowej po upływie 14 dni od jego wniesienia, ponieważ
nieodrzucenie sprzeciwu w tym zawitym terminie prawa materialnego jest równo-
znaczne z jego uwzględnieniem ex lege (art. 112 § 1 zdanie trzecie KP).
Z powyższego wynika, że prawidłowo przedstawione do rozstrzygnięcia za-
gadnienie prawne powinno dotyczyć dopuszczalności orzekania przez sąd pracy o
roszczeniu pracownika o uchylenie kary porządkowej, po uznaniu jej w toku skutecz-
nie wszczętego postępowania sądowego za niebyłą z mocy prawa (art. 112 § 2 KP w
opozycji do art. 113 § 1 zdania pierwszego KP). Taką konieczną konstatację potwier-
dza zawartość sporządzonego w sprawie uzasadnienia postanowienia Sądu Okrę-
gowego, z którego zdaje się wynikać, że Sądy meriti przyjęły, iż ukarany karą po-
rządkową pracownik zachował procedury warunkujące wystąpienie z powództwem o
uchylenie bezprawnie nałożonej kary porządkowej, ponieważ z zachowaniem termi-
nu w dniu 30 marca 1998 r. wniósł sprzeciw od ukarania, a następnie w 14 dniowym
terminie od odrzucenia sprzeciwu wystąpił do Sądu Pracy o uchylenie zastosowanej
wobec niego kary. Dla porządku należało zwrócić uwagę, że strona pozwana odrzu-
ciła terminowo wniesiony przez powoda sprzeciw w dniu 30 marca 1998 r. - wpraw-
dzie pismem datowanym na 10 kwietnia 1998 r., tyle że doręczonym powodowi do-
piero w dniu 20 kwietnia 1998 r. (art. 61 KC w związku z art. 300 KP). Oznaczało to
uchybienie przez pracodawcę 14 dniowego zawitego terminu prawa materialnego do
skutecznego odrzucenia sprzeciwu, który liczy się od dnia wniesienia sprzeciwu
przez ukaranego pracownika, co było równoznaczne z uwzględnieniem sprzeciwu z
mocy samego prawa (art. 112 § 1 zdanie trzecie KP).
W rozpoznawanej sprawie zagadnienie prawne dotyczące dopuszczalności
orzekania o uchyleniu kary porządkowej po uznaniu jej za niebyłą z mocy prawa wy-
nikło z przewlekłości postępowania, ponieważ Sąd pierwszej instancji orzekał dopie-
ro po okresie około 1,5 roku od daty wniesienia pozwu, co doprowadziło do wcze-
śniejszego uznania nałożonej na powoda kary porządkowej za niebyłą i usunięcia
odpisu zawiadomienia o ukaraniu z jego akt osobowych (art. 113 § 1 zdanie pierwsze
KP). Generalnie można założyć, że uznanie kar porządkowych za niebyłe może czę-
ściej wystąpić na etapie postępowania apelacyjnego, w którym orzeka się w grani-
cach apelacji (art. 378 § 1 KPC) i nie może podlegać kwestii, że merytoryczne orze-
kanie o wniesionym przez pracownika środku zaskarżenia nie jest wyłączone, a
ewentualne umorzenie postępowania wymagałoby cofnięcia zaskarżenia po zbada-
niu, że czynność ta nie jest sprzeczna z prawem, zasadami współżycia społecznego
lub nie zmierza do obejścia prawa (art. 203 § 4 KPC), a ponadto nie narusza słusz-
nego interesu pracownika (art. 469 KPC). Oznacza to, że dopóty istnieje konieczność
merytorycznego orzekania o żądaniu pracownika uchylenia kary porządkowej, dopóki
nie zaniecha on podtrzymywania zgłoszonych roszczeń (tj. nie cofnie pozwu lub
środka zaskarżenia), bądź dopóki strona pozwana nie zastosuje się do zgłoszonego
powództwa, co wymaga uznania jego zasadności i zaspokojenia (uchylenia kary po-
rządkowej) przez pracodawcę w toku procesu. Stanowisko takie znajduje swój nor-
matywny wyraz w art. 355 § 1 KPC, który stanowi, iż sąd wydaje postanowienie o
umorzeniu postępowania, jeżeli powód cofnął ze skutkiem prawnym pozew lub jeżeli
wydanie wyroku stało się z innych przyczyn zbędne lub niedopuszczalne. Oznacza
to, że jeżeli powód nie cofa pozwu lub środka zaskarżenia, to merytoryczne orzeka-
nie jest wyłączone tylko wówczas, gdy wydanie wyroku jest z innych przyczyn
zbędne lub niedopuszczalne. W rozpoznawanej sprawie nie może być mowy o nie-
dopuszczalności wydania wyroku, która ma miejsce tylko wówczas, gdyby kontynuo-
wanie postępowania prowadziło do jego nieważności z przyczyn określonych w art.
369 KPC. Natomiast wydanie wyroku staje się zbędne tylko wówczas, gdyby powód
cofnął ze skutkiem prawnym pozew bądź środek zaskarżenia, a w przeciwnym razie
tylko wtedy, jeżeli strona pozwana uzna zasadność dochodzonego roszczenia i
świadczy z wolą zaspokojenia powództwa. Tylko takie zachowanie się strony pozwa-
nej w toku procesu prowadzi do zaspokojenia powoda co do dochodzonego roszcze-
nia, przeto merytoryczne orzekanie w tym zaspokojonym zakresie powództwa staje
się zbędne dla obu stron procesowych z uwagi na wygaśnięcie roszczenia i brak pro-
cesowych możliwości powtórnego zasądzenia zaspokojonego już żądania powoda.
W razie spełnienia w toku procesu przez stronę pozwaną dochodzonego żądania
powód powinien zatem cofnąć pozew lub środek zaskarżenia w zakresie zaspokojo-
nego powództwa (od daty zadośćuczynienia przez pozwanego), gdyż w razie jego
dalszego podtrzymywania powód musiałby ulec co do zaspokojonego już roszczenia.
Tylko w takim przypadku sąd umarza postępowanie w zakresie spełnionego żądania,
ponieważ wydanie wyroku co do uznanego i zaspokojonego roszczenia staje się
zbędne dla obu stron procesu (art. 355 § 1 KPC).
Tego rodzaju sytuacja nie występuje jednak wówczas, gdy pozwany konse-
kwentnie przeczył zasadności podtrzymywanego roszczenia o uchylenie kary po-
rządkowej, która została uznana z mocy samego prawa za niebyłą wskutek upływu
rocznego terminu nienagannej pracy powoda w toku długotrwałego procesu o jej
uchylenie. Nie sposób racjonalnie zaakceptować rozwiązania, iż gdyby w takiej sy-
tuacji racja leżała po stronie pozwanego pracodawcy, to podtrzymywane powództwo
należałoby oddalić jako bezzasadne, natomiast gdy racja leży po stronie pracownika,
domagającego się uchylenia bezprawnie nałożonej kary porządkowej, przeciwko któ-
rej wniesiony sprzeciw został uwzględniony z mocy samego prawa (art. 112 § 1 zda-
nie trzecie KP), to zachodzi przeszkoda do merytorycznego orzekania o zasadnym
roszczeniu pracownika tylko z tego powodu, że kara porządkowa została uznana za
niebyłą z mocy samego prawa w toku przewlekłego postępowania sądowego. W
ocenie Sądu Najwyższego o umorzeniu postępowania w trybie art. 355 § 1 KPC de-
cyduje zatem przesłanka ,,zbędności" wydania wyroku (merytorycznego orzekania)
tożsama dla obu stron procesu, które akceptują brak potrzeby merytorycznego roz-
sądzenia spornej sprawy przez sąd.
Istotne jest ponadto to, że uznanie kary porządkowej za niebyłą z mocy prawa
następuje niezależne od woli stron stosunku pracy i wprawdzie niweczy skutki zwią-
zane z tym ukaraniem - poprzez usunięcie zawiadomienia o ukaraniu z akt osobo-
wych pracownika, tyle że zasadniczo pociąga za sobą jedynie niemożność powoły-
wania się na fakt ukarania pracownika. Równocześnie bowiem w utrwalonej judyka-
turze przyjmuje się, że uznanie kary porządkowej za niebyłą nie wyklucza możliwości
powoływania się na okoliczności stanowiące podstawę wymierzenia kary porządko-
wej (por. pkt VII uchwały Pełnego Składu Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 1985 r., III PZP 10/85, OSNCP 1985 z. 11,
poz. 164, zawierającej wytyczne dotyczące wykładni art. 45 KP i praktyki sądowej
stosowania tego przepisu w zakresie zasadności wypowiedzenia umowy o pracę za-
wartej na czas nie określony). Jest to interpretowane w ten sposób, że okoliczności
faktyczne, które stanowiły podstawę wymierzenia kary porządkowej, która została
następnie uznana za niebyłą, mogą być wzięte pod uwagę przy ocenie wykonywania
obowiązków pracowniczych (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 1986
r., III PZP 12/86, OSNC 1987 r. nr 1, poz. 14), co w aktualnym stanie prawnym może
w szczególności oznaczać, iż wymierzenie pracownikowi kary porządkowej general-
nie nie wyklucza możliwości uznania tego samego nagannego zachowania się pra-
cownika, stanowiącego przesłankę ukarania, za przyczynę uzasadniającą wypowie-
dzenie umowy o pracę (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 października 1995
r., I PRN 77/95, OSNAPiUS 1996 r. nr 11, poz. 153), czy nawet rozwiązanie umowy
o pracę bez wypowiedzenia (por. wyrok Sądy Najwyższego z dnia 3 kwietnia 1997 r.,
I PKN 40/97, OSNAPiUS 1997 r. nr 23, poz. 465). Przewidziany w art. 1131 KP zakaz
stosowania wobec ukaranego pracownika dalszych sankcji wyklucza bowiem do-
puszczalność pozbawiania go jedynie dodatkowych uprawnień wynikających z prze-
pisów prawa pracy, które są uzależnione od nienaruszania obowiązków pracowni-
czych w zakresie uzasadniającym odpowiedzialność porządkową, co nie oznacza
zakazu wypowiedzenia lub rozwiązania umowy o pracę z powodu tych samych prze-
winień, które stanowiły podstawę wymierzonej kary porządkowej, skoro rozwiązanie
umowy o pracę nie jest karą i oczywiście nie może być uznane za uprawnienie pra-
cownika, o jakim mowa w tym przepisie. Ważne jest zatem także to, że uznanie kary
porządkowej za niebyłą w rozumieniu art. 113 § 1 zdanie pierwsze KP niweczy - po
roku nienagannej pracy - fakt ukarania za potwierdzony delikt pracowniczy, który do-
prowadził do legalnego ukarania pracownika, co w żadnym razie nie może przesą-
dzać o zbędności merytorycznego orzekania o uchyleniu kary porządkowej zastoso-
wanej z oczywistym naruszeniem przepisów prawa.
Powyższe oznacza, że interes prawny pracownika ukaranego karą porządko-
wą, który domaga się przed sądem pracy uchylenia kary porządkowej polega nie
tylko na żądaniu unicestwienia z mocą wsteczną (ex tunc) tego godzącego w jego
dobra osobiste ukarania, ale może ponadto zapobiegać możliwości powoływania się
na okoliczności stanowiące podstawę zastosowania bezprawnej sankcji porządkowej
przy ewentualnym podejmowaniu i uzasadnianiu przez pracodawcę czynności roz-
wiązujących stosunek pracy. Takich oczekiwań pracownika nie spełnia uznanie kary
porządkowej za niebyłą z mocy prawa (art. 113 § 1 KP), które wywołuje skutki
prawne dopiero po roku nienagannej pracy (ex nunc) i niezależnie od woli pozwane-
go pracodawcy, który - tak jak w rozpoznawanej sprawie - konsekwentnie przeczył
zasadności żądania uchylenia kary porządkowej, co - jak wcześniej sygnalizowano -
nie pozbawia go możliwości powoływania się na okoliczności stanowiące podstawę
wymierzenia kary porządkowej dla innych celów niż określone w art. 1131 KP. Ozna-
cza to, że pracownik może domagać się wydania merytorycznego orzeczenia o
uchyleniu z mocą wsteczną kary porządkowej (od daty ukarania), która została
uznana za niebyłą z mocy prawa z upływem roku nienagannej pracy (ex nunc) w
toku długotrwałego postępowania sądowego, jeżeli pozwany pracodawca zaprzecza
racjom o zastosowaniu kary porządkowej z naruszeniem przepisów prawa. Potwier-
dza to konstytucyjna zasada obywatelskiego prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia
sprawy przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd (art. 45 ust. 1 Kons-
tytucji Rzeczypospolitej Polskiej), która wymaga merytorycznego rozsądzenia każde-
go terminowo wniesionego powództwa bez względu na skutki prawne oddziałujące z
mocy samego prawa na sporny stosunek prawny, zwłaszcza wówczas, gdy postę-
powanie pracodawcy dotyczy konstytucyjnie (art. 47 Konstytucji) i ustawowo chronio-
nej sfery dóbr osobistych pracownika (art. 111 KP). Nie jest zatem zbędne orzekanie
o uchyleniu bezprawnie nałożonej kary porządkowej, która w toku i wskutek długo-
trwałego postępowania sądowego została uznana za niebyłą z mocy samego prawa,
jeżeli pozwany pracodawca konsekwentnie i bezzasadnie przeczył racjom o zasto-
sowaniu tej kary z naruszeniem przepisów prawa (art. 112 § 2 KP w związku z art.
111 KP oraz art. 45 ust. 1 i 47 Konstytucji RP w opozycji do art. 113 § 1 KP w
związku z art. 355 § 1 KPC).
Powyższe rozważania doprowadziły Sąd Najwyższy do udzielenia odpowiedzi
zawartej w sentencji podjętej uchwały.
========================================