Uchwała z dnia 5 października 1995 r.
III AZP 27/95

Przewodniczący SSN: Walery Masewicz (sprawozdawca), Sędziowie SN: Adam
Józefowicz, Jerzy Kwaśniewski, Walerian Sanetra, Andrzej Wróbel,

Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Waldemara Grudzieckiego, w sprawie
ze skargi Stanisława K. na decyzję Wojewody C. z dnia 17 stycznia 1995 r. [...] w
przedmiocie odmowy zwolnienia z odbycia zasadniczej służby wojskowej z powodu
konieczności prowadzenia gospodarstwa rolnego nabytego notarialną umową darowiz-
ny, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 5 października 1995 r. zagadnienia
prawnego przekazanego przez Naczelny Sąd Administracyjny-Ośrodek Zamiejscowy w
Katowicach postanowieniem z dnia 27 czerwca 1995 r. [...] do rozstrzygnięcia w trybie
art. 391 k.p.c. w związku z art. 211 k.p.a.


1. Jakie przesłanki rozstrzygają o tym, że gospodarstwo rolne stanowi lub może
stanowić "zorganizowaną całość gospodarczą" (art. 553 k.c. w zw. z art. 39 ust. 5 i art.
87 ust. 2 pkt 5 zdanie drugie ustawy z dnia 21.11.1969 r., o powszechnym obowiązku
obrony Rzeczypospolitej Polskiej - jednolity tekst: Dz.U. 1992 r., Nr 4, poz. 16);
2. Czy w stosunku do żołnierza odbywającego zasadniczą służbę wojskową,
który nabył gospodarstwo rolne w trakcie tej służby zachodzi wymóg osobistego pro-
wadzenia go i osobistej pracy w nim (art. 87 ust. 2 pkt 5 cytowanej ustawy) ?


p o d j ą ł następującą uchwałę:

1. Nabycie przez żołnierza gospodarstwa rolnego podczas odbywania
zasadniczej służby wojskowej, może spowodować konieczność osobistej pracy
tego żołnierza na tym gospodarstwie jeżeli wielkość nabytego gruntu, wyposa-
żenie w maszyny rolnicze, rozmiary produkcji rolnej i inne okoliczności, a także
stosunki osobiste i rodzinne wskazują, że bez osobistej pracy nabywcy, gospo-
darstwo to nie byłoby w stanie prowadzić normalnej działalności (art. 87 ust. 2 pkt
5 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony jednolity
tekst: Dz. U z 1992 r., Nr 4, poz. 16 ze zm.);
2. Odmówić udzielenia odpowiedzi na pozostałą część zagadnienia praw-
nego.

U z a s a d n i e n i e

Zagadnienie prawne przedstawione w postanowieniu Naczelnego Sądu Ad-
ministracyjnego-Ośrodek Zamiejscowy w Katowicach wyłoniło się na tle następującego
stanu faktycznego: żołnierz zasadniczej służby wojskowej stał się na podstawie umowy
darowizny sporządzonej w formie aktu notarialnego właścicielem gospodarstwa rolnego
o ogólnej powierzchni 1.87 ha z domem mieszkalnym drewnianym przeznaczonym do
rozbiórki oraz rozpoczętą budowę nowego budynku mieszkalnego. Gospodarstwo
posiada także niezbędne budynki gospodarcze, inwentarz żywy, podstawowe maszyny
rolnicze. W dniu nabycia własności w gospodarstwie zamieszkiwali rodzice
obdarowanego w wieku 57 i 45 lat uprawnieni do dalszego zamieszkiwania na
podstawie służebności mieszkania oraz jego siostra, uczennica szkoły podstawowej.
Rodzice obdarowanego nie są zdolni do pracy z powodu złego stanu zdrowia, co
wykazał on odpowiednimi zaświadczeniami lekarskimi.
Wątpliwości prawne Naczelnego Sądu Administracyjnego odnosiły się do dwóch
kwestii: a) oceny czy w świetle art. 87 ust. 2 pkt 5 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o
powszechnym obowiązku obrony (jednolity tekst: Dz. U. z 1992 r., Nr 4, poz. 16) oraz
art. 553 kodeksu cywilnego obiekt gospodarczy nabyty przez Stanisława K. stanowi on
gospodarstwo rolne [...] będące "zorganizowaną całość gospodarczą" oraz b) wymogu
osobistego prowadzenia gospodarstwa rolnego i osobistej pracy na nim, także w
wypadku nabycia takiego gospodarstwa przez żołnierza w czasie odbywania za-
sadniczej służby wojskowej.
Przechodząc do drugiej części zagadnienia prawnego warto przytoczyć obszerne
fragmenty uzasadnienia postanowienia Naczelnego Sądu Administracyjnego dotyczące
tej właśnie kwesti . Art. 87 ust. 2 pkt 5 ustawy - zauważa Naczelny Sąd Administracyjny
- zbudowany jest zasadzie na alternatywy rozłącznej.
Pierwsza część odnosi się do sytuacji, gdy gospodarstwo rolne pozostaje, na podstawie
tytułu prawnego, w posiadaniu żołnierza, który je prowadzi.
Drugi wariant przewiduje, że wstępny żołnierza pobiera emeryturę lub rentę inwalidzką z
powodu prowadzenia gospodarstwa rolnego "a zarazem prowadzenie gospodarstwa
jest uzależnione od jego osobistej pracy". Nie skonkretyzowano, czy wyraz "jego"
odnosi się do wstępnego, czy do żołnierza (zstępnego). W odniesieniu do poborowych
ubiegających się o odroczenie zasadniczej służby wojskowej ze względu na osobiste
prowadzenie gospodarstwa rolnego zawarta jest w przepisie wskazówka, iż chodzi o
osobistą pracę "poborowego" (art. 39 ust. 1 pkt 2 in fine). Przepis ten postanawia
zarazem, że prowadzenie gospodarstwa rolnego (wariant pierwszy) daje podstawę
odroczenia tylko wtedy, gdy jest "osobiste".
Przepis odnoszący się do żołnierzy (art. 87 ust. 2 pkt 5 ustawy) nie wymienia tego
warunku, choć w innym miejscu wskazuje się na taki wymóg (art. 88 ust. 1). Ta "inność"
redakcyjna art. 87 ust. 2 pkt 5 prowadzi do rozbieżności orzecznictwa NSA.
W jednym z wyroków uznano, że posiadanie zorganizowanego gospodarstwa rolnego,
zdolnego do prowadzenia produkcji rolnej, nie eliminuje jeszcze potrzeby wykazania
konieczności osobistego prowadzenia przez żołnierza tego gospodarstwa (wyrok z 15
czerwca 1993 r., SA/P 1278/93).W innym zaś wyroku, odnoszącym się do poborowego,
będącego właścicielem gospodarstwa o pow. 4,36 ha, wyrażono pogląd, że wystarczy,
jeśli podejmuje "stosowne decyzje gospodarcze, od których zależy funkcjonowanie
gospodarstwa rolnego, inaczej mówiąc, kiedy osobiście kieruje gospodarstwem rolnym"
(wyrok z 24 sierpnia 1994 r., Sa/Gd 1644/94). Spójność prawa (art. 39 ust. 1 pkt 2 i art.
87 ust. 2 pkt 5 w zw. z art. 88 ust. 1 ustawy) przemawia za trafnością poglądu
wyrażonego w pierwszym wyroku, tj. za potrzebą ustalenia, że żołnierz odbywający
zasadniczą służbę wojskową może być zwolniony z odbycia reszty służby, gdy
osobiście ma prowadzić nabyte gospodarstwo rolne wykonując tam osobiście pracę.
Oznaczałoby to odniesienie wymogu "osobistej pracy" do obu wariantów art. 87 ust. 2
pkt 5 ustawy.
Organ, który wydał zaskarżoną decyzję stanął na stanowisku, że ciężar prowadzenia
gospodarstwa darowanego skarżącemu można przerzucić na jego rodziców, którzy
powinni go wyręczyć w pracach w gospodarstwie.
Sąd Najwyższy podziela sugestię wyrażoną przez Naczelny Sąd Administracyjny na
marginesie przedstawionych wątpliwości, że warunek osobistego prowadzenia na-
bytego gospodarstwa rolnego i osobistej na nim pracy stanowi przesłankę ustawową
decyzji o zwolnieniu żołnierza z zasadniczej służby wojskowej nie wdając się w roz-
ważania, czy przepis art. 87 ust. 2 pkt 5 ustawy z dnia21 listopada 1967 r. istotnie
zbudowany jest na zasadzie "alternatywy rozłącznej". Wniosek taki uzasadniony jest nie
tylko względami na spójność prawa przynajmniej w obrębie jednego aktu ustawo-
dawczego ale także przesłankami logicznymi i celowościowymi. Konieczność osobis-
tego prowadzenia gospodarstwa rolnego stanowi w treści art. 87 ust. 2 pkt 5 analizo-
wanej ustawy przesłankę nadrzędną, swego rodzaju "klamrę" spinającą obydwa człony
owej "alternatywy rozłącznej" wynikającej jakoby z tej normy prawnej. Trudno zresztą w
ogóle wyobrazić sobie inną treść tego przepisu skoro hipotetycznie zakładana
możliwość "prowadzenia" gospodarstwa rolnego przez żołnierza także za pośrednic-
twem innych osób nie mogłaby stanowić - nawet według domniemanych intencji usta-
wodawcy - równorzędnej ustawowej podstawy zwolnienia go z zasadniczej służby
wojskowej. Przyjęcie takiej bezpodstawnej w istocie rzeczy sugestii oznaczałoby, że
prawodawca regulując wypadki odroczenia i zwolnienia z zasadniczej służby wojskowej
realizowałby różne, wzajemnie sprzeczne cele w całkowicie nieuzasadniony sposób
różnicując obywateli znajdujących się w jednakowej sytuacji faktycznej i prawnej. Tylko
obiektywnie oceniana konieczność osobistej pracy na nabytym gospodarstwie rolnym
może stanowić miarodajną, prawnie i społecznie wytłumaczalną przyczynę zwolnienia z
zasadniczej służby wojskowej. Ciężar zagadnienia prawnego przesuwa się zatem z
kwestii konieczności osobistego prowadzenia gospodarstwa rolnego na okoliczności,
które obiektywnie mogą usprawiedliwiać taką konieczność. Mogą być one różne, a
końcowy wniosek co do takiej konieczności musi być wynikiem określonej syntezy.
Niniejsza uchwała powołuje się na niektóre, najbardziej typowe okoliczności mające
zarówno walor przesłanek odwołujących się do przedmiotowych cech gospodarstwa
rolnego (tj. jego obszaru, wyposażenia w budynki i urządzenia techniczne itp.), jak i do
okoliczności podmiotowych, tj. sytuacji osobistej i rodzinnej żołnierza, tj. możliwości
korzystania z pomocy członków rodziny, domowników itp.
Pierwsza część zagadnienia prawnego nawiązuje natomiast do zauważonej
także przez Naczelny Sąd Administracyjny pewnej rozbieżności w orzecznictwie co do
pojęcia gospodarstwa rolnego. W wersji zawartej w postanowieniu Naczelnego Sądu
Administracyjnego nadano jednak pojęciu gospodarstwa rolnego charakter abs-
trakcyjny, ogólnoteoretyczny nie nawiązujący do okoliczności konkretnej sprawy, w
której zresztą nikt nie kwestionował, że ubiegający się o zwolnienie z zasadniczej służby
wojskowej nabył gospodarstwo rolne.
Pytanie prawne bynajmniej nie koncentruje się wokół treści i zakresu zwrotu "gospodar-
stwo rolne", lecz zmierza raczej do uzyskania odpowiedzi na pytanie w jakich oko-
licznościach gospodarstwo to stanowi "zorganizowaną całość gospodarczą" a zatem
odwołuje się do definicji zawartej w art. 553 kodeksu cywilnego. Powołany przepis uz-
naje za gospodarstwo te składniki, które stanowią pewien zorganizowany, spójny mi-
nisystem gospodarczy zdolny do osiągania założonych celów. Gospodarstwo przestaje
być zorganizowaną całością, jeżeli brak jednego z elementów tego minisystemu
uniemożliwia prowadzenie normalnej działalności w zakresie produkcji rolnej lub ho-
dowlanej. Żaden ze składników gospodarstwa rolnego wymienionych w art. 553 kodeksu
cywilnego, nie zespolony z pozostałymi, nie nadaje sam przez się gospodarstwu cechy
zorganizowanej całości, aczkolwiek z pewnością posiada odrębną wartość i może być
przedmiotem obrotu.
Ta część pytania prawnego ma jednak niewielkie znaczenie dla rozstrzygnięcia
tej sprawy skoro decyzje organów administracji I i II instancji nie kwestionują tego, że
ubiegający się o zwolnienie ze służby wojskowej nabył gospodarstwo rolne. Z tych m.in.
względów Sąd Najwyższy uznał, że udzielenie odpowiedzi na tę część zagadnienia
prawnego jest zbędne.

========================================