Uchwała z dnia 12 października 1994 r.
II UZP 23/94


Przewodniczący SSN: Teresa Romer (sprawozdawca), Sędzia SN: Stefania
Szymańska, Sędzia SA: Barbara Wagner,


Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Jana Szewczyka, w sprawie z wniosku Jana
Ć. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S.
o emeryturę, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 12 października 1994
r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Lublinie postanowieniem z dnia 6 czerwca 1994 r. [...] do rozstrzygnięcia w
trybie art. 391 k.p.c.


Czy w rozumieniu art. 2 ust. 2 pkt 2 lit. d ustawy z dnia 17 października 1991 r. o
rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych
ustaw (Dz. U. Nr 104, poz. 450) okresy pracy przymusowej wykonywanej w kopalniach pod
ziemią podczas odbywania służby wojskowej w Wojsku Polskim dają podstawę do uzyskania
świadczeń z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w
rozumieniu rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego oraz wzrostu emerytur i rent inwalidzkich dla pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U. Nr 8, poz. 43) ?


p o d j ą ł następującą uchwałę:


Okresy pracy przymusowej wykonywanej pod ziemią podczas odbywania służby
wojskowej w Wojsku Polskim - o jakich mowa w art. 2 ust. 2 pkt 2 lit. d ustawy z dnia
17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur
i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 104, poz. 450 ze zm.) są okresami
pracy w szczególnych warunkach w rozumieniu przepisów rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego oraz wzrostu emerytur
i rent inwalidzkich dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze (Dz. U. Nr 8, poz. 43 ze zm.).

U z a s a d n i e n i e


Przedstawione Sądowi Najwyższemu a przytoczone w sentencji uchwały, zagadnienie
prawne powstało na tle następującego stanu faktycznego:

Wnioskodawca Józef Ć., urodzony w 1928 r., pobierał od 1 grudnia 1988 r. rentę
inwalidzką w wysokości określonej dla inwalidów III grupy. W kwestionariuszu, dotyczącym
przebiegu zatrudnienia dołączonym do wniosku o tę rentę, powołał się na pracę w kopalni
wykonywaną pod ziemią w ramach zastępczej służby wojskowej. Dołączył zaświadczenie z
Rejonowej Komendy Uzupełnień z 8 września 1988 r. stwierdzające, iż w okresie służby
wojskowej pracował w Kopalni pod ziemią oraz zaświadczenie o pracy w szczególnych
warunkach w charakterze palacza c.o.

Decyzją z 17 marca 1989 r. ZUS odmówił Janowi Ć. przyznania do renty inwalidzkiej
dodatku za pracę wykonywaną w szczególnych warunkach, ponieważ okres tej pracy nie
wynosił wymaganych 15 lat. Organ rentowy ustalając przebieg zatrudnienia wnioskodawcy
w szczególnych warunkach pominął pracę w kopalni podczas służby wojskowej.

12 grudnia 1990 r. Jan Ć. zwrócił się do Oddziału ZUS w S. o przyznanie mu
emerytury ze względu na pracę w szczególnych warunkach.

Decyzją z 8 lutego 1991 r. odmówiono wnioskodawcy tego świadczenia ponieważ nie
osiągnął jeszcze wieku emerytalnego - 65 lat - uzasadniającego przyznanie emerytury w
oparciu o przepisy ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników, a do emerytury
przewidzianej dla pracowników I kategorii zatrudnienia nie nabył prawa, gdyż mimo
udowodnienia 32 lat 10 miesięcy 18 dni zatrudnienia pracę w szczególnych warunkach
wykonywał jedynie przez 10 lat 5 miesięcy 28 dni.

Wnioskodawca ponowił swoje żądanie i spotkał się z kolejną odmową przyznania
emerytury wobec nie osiągnięcia 65 lat. Ponieważ, ponawiając wniosek dołączył dodatkowe
zaświadczenie o zatrudnieniu w szczególnych warunkach, ZUS w uzasadnieniu decyzji z
dnia 5 sierpnia 1992 r. ustalił, iż okres jego zatrudnienia w szczególnych warunkach wynosi
13 lat 1 miesiąc 21 dni przy łącznym okresie pracy 42 lat 8 miesięcy 13 dni.

Ta decyzja została uchylona wyrokiem Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie z 19 maja 1993 roku, a sprawa przekazana ZUS
Oddział w S. do ponownego rozpoznania.

W uzasadnieniu wyroku Sąd Wojewódzki podkreślił, że w postępowaniu przed
Sądem wnioskodawca przedłożył zaświadczenie Wojskowej Komendy Uzupełnień z dnia 17
maja 1993 r. stwierdzające, iż od 5 grudnia 1949 r. do 7 listopada 1952 r. wykonywał pracę
przymusową w kopalni. Ponieważ fakt ten nie był znany organowi rentowemu Sąd uznał za
konieczne ponowne rozpoznanie sprawy przez ten organ.
Dnia 2 lipca 1993 r. Jan Ć. ukończył 65 lat i decyzją z dnia 1 września tego roku przyznano
mu emeryturę w oparciu o przepisy o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników.

Wcześniejszą decyzją, wydaną w dniu 18 sierpnia 1993 r. po ponownym rozpoznaniu
sprawy zgodnie z zaleceniami Sądu Wojewódzkiego, odmówiono wnioskodawcy prawa do
emerytury w oparciu o przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w
sprawie wieku emerytalnego oraz wzrostu emerytur i rent inwalidzkich dla pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U. Nr 8, poz.
43 ze zm.).

Odwołanie od tej decyzji oddalił Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Lublinie wyrokiem z dnia 22 marca 1994 r. reprezentując w uzasadnieniu
stanowisko, iż praca przymusowa podczas odbywania służby wojskowej wykonywana w
kopalni pod ziemią nie może być zaliczona do I kategorii zatrudnienia albowiem nie była
oparta na prawnym stosunku pracy.

Sąd Apelacyjny w Lublinie, do którego wniósł rewizję Jan Ć., powziął przy rozpatry-
waniu tej rewizji poważne wątpliwości prawne, czy do wnioskodawcy mogą być
zastosowane przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie
wieku emerytalnego oraz wzrostu emerytur i rent inwalidzkich dla pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, wymienionego
poprzednio, a zwanego dalej rozporządzeniem.

Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia zwrócił uwagę na
wyrok Sądu Najwyższego z 2 maja 1986 r. II UR 6/86 w którym przyjęto, że świadczenia
określone w rozporządzeniu przysługują tylko tym osobom, które były stale zatrudnione na
stanowiskach wymienionych w rozporządzeniu. Sąd Apelacyjny stwierdził, że art. 2 ust. 2
pkt 2 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach
ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 104, poz. 450 ze zm.)
uwzględnia wprawdzie okres pracy przymusowej wykonywanej w kopalniach pod ziemią
podczas odbywania służby wojskowej w Wojsku Polskim przy ustalaniu prawa do emerytury
i jej wysokości ale nie w rozumieniu przepisów rozporządzenia.


Sąd Najwyższy rozpatrując przedstawione zagadnienie rozważył, co następuje:


Poza sporem pozostaje w chwili obecnej, iż wnioskodawca od dnia 5 grudnia 1949 r.
do dnia 7 listopada 1952 r. wykonywał, w ramach zasadniczej służby wojskowej, pracę
przymusową pod ziemią w kopalni węgla kamiennego "J." w B.

Przedstawione przez Sąd Apelacyjny zagadnienie prawne wymaga udzielenia
odpowiedzi, czy okres pracy wykonywanej w tych okolicznościach uzasadnia jedynie
uznanie jej za okres składkowy w rozumieniu art. 2 ust. 2 pkt 2 d ustawy z dnia 17
października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent
oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 104, poz.450 ze zm.), zwanej dalej ustawą
rewaloryzacyjną, czy też może być potraktowany jako okres pracy w szczególnych
warunkach, a w konsekwencji uzasadniający przyznanie emerytury na zasadach i w
wysokości określonej rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie
wieku emerytalnego..., wymienianym poprzednio i określonym jako rozporządzenie. Praca
ta, co wynika z faktów powszechnie znanych, i co potwierdził na rozprawie przed Sądem
Najwyższym wnioskodawca, nie różniła się niczym od pracy górników zatrudnionych pod
ziemią. Była wykonywana w pełnym wymiarze czasu i w bardzo trudnych warunkach. Jak
wiadomo, aż do chwili wejścia w życie ustawy rewaloryzacyjnej, w aktach prawnych nie
było oficjalnej wzmianki o takiej pracy. Dopiero art. 2 ust. 2 pkt 2 ustawy rewaloryzacyjnej
w katalogu okresów składkowych przypadających przed dniem wejścia jej w życie wymienia
okresy pracy przymusowej, w tym wykonywanej w kopalniach pod ziemią, podczas
odbywania służby wojskowej w Wojsku Polskim.

Równocześnie art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy rewaloryzacyjnej stanowi, że okresy pracy
przymusowej, o której mowa w art. 2 ust. 2 pkt 2 (a więc i pracy w kopalniach), uwzględnia
się w wymiarze podwójnym.

Przepisy ustawy rewaloryzacyjnej nie rozwiązują jednak wszystkich problemów
związanych z pracą przymusową w kopalniach pod ziemią.

Zgodnie z przepisami rozporządzenia wydanego z mocy delegacji ustawowej zawartej
w art. 27 ust. 3 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i
ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) pracownik - mężczyzna, który wykonywał prace w
szczególnych warunkach, wymienione w wykazie A (w wykazie tym w dziale I pkt 1
wymienia się pracę w górnictwie pod ziemią) nabywa prawo do emerytury jeżeli osiągnął 60
lat, ma wymagany okres zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat w szczególnych warunkach
(§ 4 ust. 1). Pracownik taki ma także prawo do wzrostu emerytury lub renty.

Zgodnie z § 2 rozporządzenia okresami pracy uzasadniającymi prawo do świadczeń w
wysokości i na zasadach ustalonych w rozporządzeniu są okresy, w których praca w
szczególnych warunkach jest wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
obowiązującego na danym stanowisku pracy, a okresy te stwierdza zakład pracy na
podstawie posiadanej dokumentacji.

§ 1 rozporządzenia stanowi, że przepisy rozporządzenia stosuje się do pracowników.
Nie ulega wątpliwości, iż wykonywana przez wnioskodawcę praca górnicza pod ziemią nie
może być traktowana, jak to błędnie przyjął Sąd Wojewódzki, jako służba wojskowa.
Faktycznie wnioskodawca był bowiem w spornym okresie zatrudniony w kopalni jako górnik
pracujący pod ziemią. Nie wiązała go z kopalnią formalna umowa o pracę lecz było to
wynikiem sytuacji przymusowej w jakiej się znalazł [...]. W orzecznictwie sądowym od wielu
lat utrwalił się pogląd, że w ocenie, czy wykonywana praca ma charakter zatrudnienia w
rozumieniu przepisów prawa pracy i przepisów o ubezpieczeniu społecznym nie decydują
formalne aspekty lecz istota wykonywanej pracy.

Ustawa rewaloryzacyjna w art. 2 używa określenia "okresy zatrudnienia" (ust. 1) i
"okresy pracy przymusowej" (ust. 2). Jednocześnie obydwa te określenia sprowadza do
wspólnego mianownika - uważając je za okresy składkowe. Jest rzeczą oczywistą, iż "praca
przymusowa" różni się od umownego stosunku pracy opierającego się na swobodnej woli
stron. Uniemożliwienie jednej ze stron wyrażenia swojej woli zawarcia umowy o pracę, tak
jak to miało miejsce w przypadku wnioskodawcy, nie może pozbawiać wykonywanej przez
niego pracy charakteru pracy w szczególnych warunkach, skoro faktycznie ją świadczył, a
kopalnia tę pracę akceptowała i z niej czerpała konkretne korzyści. Wnioskodawca pracował
na rzecz kopalni a nie na rzecz wojska. Istniała więc dorozumiana zgoda kopalni na tę pracę i
ona była zakładem pracy, na rzecz którego wnioskodawca pracował.

W uchwale z dnia 23 września 1992 r. II UZP 16/92 Sąd Najwyższy zajął się
podobnym zagadnieniem uznając za pracę w szczególnych warunkach pracę wykonywaną na
Syberii przez osobę deportowaną. W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy stwierdził, że
zgodnie z dotychczasową praktyką i orzecznictwem dopuszczalne jest w postępowaniu
odwoławczym prowadzenie postępowania dowodowego dla ustalenia, czy pracownik
wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, gdy
zainteresowany wykaże w sposób niewątpliwy, że nie może przedstawić zaświadczenia
zakładu pracy z przyczyn od niego niezależnych.

Kierując się przytoczonymi względami Sąd Najwyższy podjął przytoczoną w
sentencji uchwałę. Za taką treścią uchwały wypowiedział się też pełnomocnik Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych i Prokurator występujący w sprawie.

Podjęta przez Sąd Najwyższy uchwała znajduje potwierdzenie w ustawie z dnia 2
września 1994 r. o dodatku i uprawnieniach przysługujących żołnierzom zastępczej służby
wojskowej przymusowo zatrudnionym w kopalniach węgla, kamieniołomach i zakładach
wydobywających rudy uranu (Dz. U. Nr 111, poz. 537), która wejdzie w życie z dniem 20
listopada 1994 r. W ustawie, już w tytule, używa się dla prac przymusowych określenia
"zatrudnienie". Zakres podmiotowy obejmuje żołnierzy zastępczej służby wojskowej, którzy,
jak wnioskodawca, w latach 1949-1956 byli przymusowo zatrudniani w kopalniach węgla,
kamieniołomach oraz w zakładach pozyskiwania i wzbogacania rud uranowych. Określenie
pracy przymusowej jako "zatrudnienie" pozwala na traktowanie tej pracy tak, jak
wykonywanej przez osoby pozostające w stosunku pracy. Art. 8 ustawy stanowi, że w
sprawach nią nie uregulowanych stosuje się odpowiednio przepisy o zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników i ich rodzin. Oznacza to możliwość zastosowania do osób nią
objętych m.in. przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie
wieku emerytalnego oraz wzrostu emerytur i rent inwalidzkich dla pracowników zatrudnio-
nych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, wielokrotnie poprzednio
powoływanego.
========================================