Uchwała z dnia 17 maja 1996 r.
II UZP 10/96

Przewodniczący SSN: Józef Iwulski, Sędziowie SN: Jerzy Kuźniar (spra-
wozdawca), Maria Tyszel,

Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Stefana Trautsolta, sprawy z wniosku
Edwarda S. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Oddział
Regionalny w O. o jednorazowe odszkodowanie, po rozpoznaniu na posiedzeniu
jawnym dnia 17 maja 1996 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd
Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie postanowieniem z dnia
12 marca 1996 r. [...] do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.

Czy członkom rodziny osoby najbliższej ubezpieczonemu rolnikowi nie pod-
legającej ubezpieczeniu przysługuje prawo do jednorazowego odszkodowania w sy-
tuacji, gdy śmierć tej osoby była skutkiem nagłego zdarzenia wywołanego przyczyną
zewnętrzną, które nastąpiło na terenie gospodarstwa domowego bezpośrednio zwią-
zanego z gospodarstwem rolnym, ale nie w okolicznościach o jakich stanowi art. 10 ust.
1 pkt 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U.
Nr 71, poz. 342 z 1993 r., z późniejszymi zmianami) ?

podjął następującą uchwałę:

Członkom rodziny osoby najbliższej ubezpieczonemu rolnikowi, nie
podlegającej ubezpieczeniu, przysługuje jednorazowe odszkodowanie, jeżeli
śmierć tej osoby nastąpiła wskutek wypadku przy pracy rolniczej, któremu uległa
ona pomagając ubezpieczonemu rolnikowi, nie będąc jego pracownikiem, w
pracach związanych z prowadzeniem działalności rolniczej (art. 10 ust. 1 pkt 4 w
związku z pkt 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym
rolników - jednolity tekst: Dz. U. z 1993 r., Nr 71, poz. 342 ze zm.).

U z a s a d n i e n i e

Omawiane zagadnienie prawne powstało na tle następującego stanu faktycz-
nego:
Wnioskodawca Edward S. - zięć rolnika Gustawa B. prowadzącego gospo-
darstwo rolne - dochodził przyznania jednorazowego odszkodowania z tytułu śmierci
żony Heleny S. w dniu 7 sierpnia 1994 r. Podczas wypychania ze stodoły przyczepy
ciągnikowej przez rolnika i wnioskodawcę, doszło do uderzenia przyczepy w stojącą
Helenę S., prowadzącego w konsekwencji do jej śmierci. Kasa Rolniczego Ubezpie-
czenia Społecznego Oddział Regionalny w O. - decyzją z dnia 31 stycznia 1995 r.
odmówiła prawa do dochodzonego świadczenia, przyjmując że śmierć żony wniosko-
dawcy nie była związana z pomocą jaką świadczyła ona ubezpieczonemu rolnikowi w
pracach związanych z prowadzeniem działalności rolniczej. Na podstawie akt Proku-
ratury Rejonowej w O. [...], ustalono że poszkodowana znalazła się w miejscu zdarzenia
przypadkowo, a w każdym razie nie wykonując pracy związanej z prowadzeniem przez
ubezpieczonego działalności rolniczej.
Rozpoznając odwołanie wnioskodawcy od powyższej decyzji, Sąd Wojewódzki,
Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie ustalił, że tak wnioskodawca jak i
jego żona nie byli ubezpieczonymi rolnikami, nie byli też pracownikami ubezpieczonego
rolnika Gustawa B. (swojego zięcia), będąc osobami najbliższymi dla ubezpieczonego
rolnika w myśl art. 10 ust. 1 pkt. 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu
społecznym rolników (jednolity tekst: Dz. U. z 1993 r., Nr 71 poz. 342 ze zm.). Do
śmierci Heleny S. doszło bez związku z pomocą ubezpieczonemu w pracach
związanych z prowadzeniem przez niego działalności rolniczej, a więc nie w
okolicznościach o których stanowi art. 10 ust. 1 pkt. 2 cytowanej ustawy, stąd
roszczenie wnioskodawcy (męża zmarłej) o jednorazowe odszkodowanie, jest nieza-
sadne po myśli art. 10 ust. 1 pkt 4 ustawy i podlega oddaleniu - wyrok z dnia 6 grudnia
1995 r.
Wobec rewizji wnioskodawcy, Sąd Apelacyjny w Rzeszowie powziął poważne
wątpliwości prawne (zawarte w przedstawionym zagadnieniu) sprowadzające się do
wykładni art. 10 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o u.s.r.
Przepis ten uzależnia przyznanie jednorazowego odszkodowania uprawnionemu
członkowi rodziny osoby najbliższej ubezpieczonego rolnika, która nie podlega
ubezpieczeniu i nie jest pracownikiem rolnika, od jej śmierci, o ile nastąpiła ona wskutek
wypadku przy pracy rolniczej. Powstaje wątpliwość czy użyte w art. 10 ust. 1 pkt 4
ustawy sformułowanie "osoby określone w pkt 2", dotyczy tylko definicji osoby
najbliższej (pkt 2 ust. 1 art. 10) czy również okoliczności w jakich doszło do jej śmierci, a
więc wskutek wypadku przy pracy rolniczej, w czasie pomocy ubezpieczonemu
rolnikowi, w pracach związanych z prowadzeniem działalności rolniczej.
Zdaniem organu rentowego i Sądu Wojewódzkiego za tym drugim rozumo-
waniem "przemawia wykładnia celowościowa i funkcjonalna" oraz zaostrzenie kryteriów
dla przyznania świadczenia osobom nie ubezpieczonym. Odmienne rozumowanie
prowadziłoby do przyjęcia, że śmierć osoby najbliższej rolnikowi w wyniku wypadku przy
pracy rolniczej bez związku z pracą tej osoby w ramach pomocy ubezpieczonemu przy
prowadzeniu działalności rolniczej, rodziłaby prawo do odszkodowania dla członków
rodziny tej osoby, natomiast jej uszczerbek na zdrowiu, nie dawałby prawa do
jednorazowego odszkodowania.
Przedstawiając powyższe wątpliwości, Sąd Apelacyjny zdaje się zajmować
stanowisko, że pojęcie "osoby określone w pkt 2" dotyczy wyłącznie definicji osoby
najbliższej, nie zaś okoliczności zdarzenia.

Sąd Najwyższy zważył co następuje:

Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity
tekst: Dz. U. z 1993 r., Nr 71, poz. 342 ze zm.) zwana dalej ustawą o u.s.r. wprowadziła
dość istotne zmiany w ubezpieczeniu społecznym rolników w stosunku do poprzedniego
stanu prawnego wynikającego z ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu
społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1989
r., Nr 24, poz. 133 ze zm.) w zakresie ubezpieczeń wypadkowych. W szczególności
dotyczy to zastąpienia określenia "wypadek przy pracy w gospodarstwie rolnym" - art. 8
ostatnio cytowanej ustawy, określeniem "wypadek przy pracy rolniczej" - art. 11 ustawy
o u.s.r. O ile w poprzednio obowiązującej ustawie za wypadek przy pracy w
gospodarstwie rolnym uważane było: nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną,
które nastąpiło podczas zwykłych czynności związanych z prowadzeniem gospodarstwa
rolnego lub w związku z wykonywaniem takich czynności, wykonywaniem zadań
zleconych przez organizacje polityczne lub społeczne bądź w związku z
uczestniczeniem w organizowanych przez te organizacje czynach społecznych, co
powtarzało definicję wypadku zawartą w art. 29 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U.
Nr. 23, poz. 140), o tyle nowa ustawa wprowadziła w to miejsce pojęcie wypadku przy
pracy rolniczej, definiując je w art. 11 ust. 1.
Stosownie do tej definicji, w której wykorzystano ukształtowane w poprzednim stanie
prawnym orzecznictwo Sądu Najwyższego, za wypadek przy pracy rolniczej uważa się
nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło: 1) na terenie
gospodarstwa rolnego, które ubezpieczony prowadzi lub w którym stale pracuje, albo na
terenie gospodarstwa domowego bezpośrednio związanego z tym gospodarstwem
rolnym lub 2) w drodze ubezpieczonego z mieszkania do takiego gospodarstwa rolnego,
albo w drodze powrotnej lub 3) podczas wykonywania poza terenem gospodarstwa
rolnego, zwykłych czynności związanych z prowadzeniem działalności rolniczej albo w
związku z wykonywaniem tych czynności lub 4) w drodze do miejsca wykonywania tych
czynności, albo w drodze powrotnej. Ochrona więc z tytułu wypadku jest szersza
(obejmuje bowiem także gospodarstwo domowe oraz drogę do gospodarstwa i drogę
powrotną) a zastrzeżenie, że chodzi o wykonywanie zwykłych czynności związanych z
prowadzeniem działalności rolniczej, występuje jedynie przy pracach wykonywanych
poza terenem gospodarstwa rolnego oraz w drodze do miejsca wykonywania tych
czynności albo w drodze powrotnej.
Jednym ze świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego jest jednorazowe odsz-
kodowanie z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu albo śmierci
wskutek wypadku przy pracy rolniczej lub rolniczej choroby zawodowej - art. 9 pkt 1
ustawy o u.s.r. Do świadczenia takiego uprawnione są, poza samym ubezpieczonym,
osoby dla niego najbliższe, nie podlegające ubezpieczeniu, jeżeli doznały one
uszczerbku na zdrowiu "wskutek wypadku przy pracy rolniczej, któremu uległy
pomagając ubezpieczonemu rolnikowi, nie będąc jego pracownikiem, w pracach zwią-
zanych z prowadzeniem działalności rolniczej", członkowie rodziny ubezpieczonego,
który zmarł wskutek wypadku przy pracy rolniczej lub rolniczej choroby zawodowej, a
także członkowie rodziny osoby najbliższej ubezpieczonemu rolnikowi, "która zmarła
wskutek wypadku przy pracy rolniczej" - art. 10 ust. 1 pkt 2-4 cytowanej ustawy.
Z przedstawionego przepisu wykładanego gramatycznie wynika, że jednorazowe
odszkodowanie, poza samym ubezpieczonym, przysługuje uprawnionym członkom jego
rodziny i członkom rodziny osoby najbliższej ubezpieczonemu, jeżeli skutkiem wypadku
przy pracy rolniczej była śmierć ubezpieczonego rolnika lub osoby najbliższej. Wniosek
ten wypływa wprost z przepisu, który reguluje różne - wymienione w nim - sytuacje.
Jednorazowe odszkodowanie przysługuje nie tylko osobie, która doznała stałego
lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu w wyniku wypadku, ale także członkom
rodziny takiej osoby, jeżeli w wyniku zdarzenia doszło do jej śmierci.
Ubezpieczony nabywa prawo do jednorazowego odszkodowania, jeżeli doznał uszczer-
bku na zdrowiu wskutek wypadku przy pracy rolniczej (w rozumieniu art. 11 ust. 1
ustawy), lub rolniczej choroby zawodowej (rozumianej według wskazań zawartych w art.
12 ustawy), zaś w przypadku jego śmierci na skutek wymienionych zdarzeń,
jednorazowe odszkodowanie przysługuje członkom jego rodziny, na zasadach przewi-
dzianych dla członków rodziny pracownika (art. 13 ust. 1 pkt 2 ustawy).
Takie samo odszkodowanie przysługuje osobie najbliższej ubezpieczonemu
rolnikowi, która sama ubezpieczeniu nie podlegała, jeżeli doznała uszczerbku na zdro-
wiu wskutek wypadku przy pracy rolniczej - tak samo rozumianego (art. 11 ust. 1
ustawy) - o ile do wypadku doszło przy świadczeniu pomocy ubezpieczonemu rolnikowi
w pracach związanych z prowadzeniem działalności rolniczej, gdy osoba taka nie była
pracownikiem rolnika, jak i członkom rodziny takiej osoby, jeżeli skutkiem zdarzenia
była jej śmierć.
Tak więc członek rodziny osoby najbliższej rolnikowi (za którą uważa się jego
wstępnych, zstępnych, rodzeństwo, zstępnych rodzeństwa, powinowatych w tej samej
linii lub stopniu oraz wychowanków), ma prawo do jednorazowego odszkodowania,
jeżeli doszło do śmierci tej osoby wskutek wypadku przy pracy rolniczej, świadczonej w
ramach pomocy ubezpieczonemu rolnikowi w pracach związanych z prowadzeniem
działalności rolniczej, rozumianej jako "działalność w zakresie produkcji roślinnej lub
zwierzęcej - art. 6 pkt 3 ustawy. Inaczej mówiąc przepis art. 10 ust. 1 pkt 4 ustawy
uprawnia do jednorazowego odszkodowania członków rodziny osoby najbliższej
ubezpieczonemu rolnikowi, która zmarła wskutek wypadku przy pracy rolniczej,
rozumianego tak jak przewiduje definicja ustawowa zawarta w art. 11 ust. 1 ustawy,o ile
do wypadku takiego doszło w okolicznościach podanych w przepisie art.10 ust. 1 pkt 2,
do którego odsyła.
Należy zauważyć, że w sposób podobny został określony krąg osób uprawnionych do
tego świadczenia w art. 7 poprzednio obowiązującej ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r.
Z tych wszystkich względów, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji uchwały.

========================================