Uchwała z dnia 29 września 2005 r.
II UZP 10/05

Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN: Beata
Gudowska, Andrzej Wróbel.

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wiśniew-
skiego, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 29 września 2005 r. sprawy z wniosku
Andrzeja O. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w G. o
wcześniejszą emeryturę, na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego posta-
nowieniem Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 25 maja 2005 r. [...]

,,Czy przy ustalaniu prawa do wcześniejszej emerytury możliwe jest zaliczenie
okresu pracy w szczególnym charakterze nauczyciela, o którym mowa w § 15 Roz-
porządzenia Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego dla
pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.), do okresów pracy w szczególnych warun-
kach, o których mowa w § 4 Rozporządzenia ?"

p o d j ą ł uchwałę:

Przy ustalaniu okresów zatrudnienia warunkujących nabycie prawa do
emerytury w niższym wieku emerytalnym nie jest możliwe zaliczenie okresu
pracy w szczególnym charakterze nauczyciela do okresów pracy w szczegól-
nych warunkach (§ 15 i § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983
r. w sprawie wieku emerytalnego dla pracowników zatrudnionych w szczegól-
nych warunkach lub w szczególnym charakterze, Dz.U. Nr 8 poz. 43 ze zm.).

U z a s a d n i e n i e

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało na tle następującego stanu faktycznego. Decyzją z dnia 17 lipca 2003 r.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w G. odmówił wnioskodawcy Andrzejowi
O. przyznania prawa do emerytury, wskazując, że nie udokumentował on wymaga-
nych 15 lat pracy w szczególnych warunkach, wykazując jedynie 8 lat 4 miesiące i 22
dni oraz 7 lat i 11 miesięcy pracy w szczególnym charakterze (nauczyciela). W uza-
sadnieniu decyzji organ rentowy odmówił łącznej oceny wymaganego okresu zatrud-
nienia poprzez sumowanie obydwu rodzajów tych prac.
Wobec odwołania wnioskodawcy, Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Gdańsku z siedzibą w Gdyni wyrokiem z dnia 21 stycznia 2004 r.,
zmienił zaskarżoną decyzję i przyznał ubezpieczonemu prawo do emerytury, przyj-
mując, że praca nauczyciela, o której mowa w § 15 rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze
zm.) jest pracą zaliczaną do prac, o których mowa w § 4 tego rozporządzenia, wy-
mienionych w załączniku A. Sąd Okręgowy powołał się na analogiczny pogląd wyra-
żony w wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 2 grudnia 1998 r., III AUa
1105/98 (OSA 1999 nr 10, poz. 51).
W apelacji organ rentowy, zarzucając naruszenie prawa materialnego - art. 32
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.) w związku z § 4 ust. 3 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, wniósł o
zmianę zaskarżonego wyroku w całości i oddalenie odwołania, ewentualnie uchyle-
nie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
pierwszej instancji. W ocenie organu, przy ustalaniu okresów zatrudnienia, okresów
wykonywania pracy w szczególnym charakterze (nauczyciela) nie można sumować z
okresami pracy w szczególnych warunkach.
Sąd Apelacyjny powziął przy rozstrzyganiu apelacji wątpliwości prawne, któ-
rym dał wyraz w przedstawionym w trybie art. 390 § 1 k.p.c. zagadnieniu prawnym. Z
niewątpliwego stanu faktycznego sprawy wynika, że ubezpieczony wykonywał prace
w warunkach szczególnych, o których mowa w Dziale II załącznika A do rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowni-
ków zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze i w §
4 ust. 3 (prace na kolei) przez 8 lat 4 miesiące i 22 dni. Ponadto, przez 7 lat i 11 mie-
sięcy wykonywał pracę nauczycielską uważaną za pracę w szczególnym charakterze
w świetle § 15 rozporządzenia.
Według Sądu Apelacyjnego do rozstrzygnięcia pozostaje kwestia możliwości
doliczenia do okresów pracy w szczególnych warunkach, pracy wykonywanej przez
ubezpieczonego przez okres 8 lat 4 miesięcy i 22 dni (wymienionej w załączniku A),
pracy w szczególnym charakterze, jako nauczyciela - § 15 rozporządzenia, wykony-
wanej przez 7 lat i 11 miesięcy. Jedynym przepisem regulującym doliczenie do okre-
sów pracy w szczególnych warunkach (wymienionych w wykazie A rozporządzenia),
prac niewymienionych w tym wykazie jest § 4 ust. 3, pozwalający na doliczenie do
okresów pracy w szczególnych warunkach wymienionych w wykazie A jedynie okre-
sów pracy na kolei, które w przypadku ubezpieczonego organ rentowy doliczył do
prac w szczególnych warunkach, a ponadto okresy pracy górniczej oraz okresy wy-
mienione w § 5 - 10 rozporządzenia. Te ostatnio wymienione przepisy nie dotyczą
pracy nauczyciela, gdyż ta praca jest uwzględniona w § 15 rozporządzenia. Oznacza
to, że jedyny przepis rozporządzenia, regulujący możliwość doliczania do prac w
szczególnych warunkach wymienionych w wykazie A innych prac spoza tego wyka-
zu, nie daje podstaw do doliczenia pracy w szczególnym charakterze w postaci pracy
nauczyciela. Możliwość doliczenia do okresów pracy w szczególnych warunkach
wymienionych w wykazie A prac (w szczególnych warunkach), o których mowa w
przepisach § 6- 8a rozporządzenia wydaje się zrozumiała, gdyż jedne i drugie są
pracami tego samego rodzaju, mając charakter prac w szczególnych warunkach.
Natomiast możliwość doliczenia do okresów pracy w szczególnych warunkach wy-
mienionych w wykazie A niektórych tylko prac w szczególnym charakterze (jedynie
funkcjonariuszy mundurowych, o których mowa w § 9 i 10 rozporządzenie), jest - w
ocenie Sądu - niezrozumiała, ale nie daje podstaw do przyjęcia wprost, że do prac w
warunkach szczególnych zalicza się prace w charakterze szczególnym (nauczy-
ciela). Według Sądu pominięcie możliwości doliczenia do prac w szczególnych wa-
runkach wymienionych w wykazie A, innych prac w szczególnym charakterze wy-
mienionych w § 11 - 15 rozporządzenia, może godzić w zasadę równości wobec
prawa, wyrażoną w art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Na wstępie należy zauważyć, że pytanie zostało sformułowane mało precyzyj-
nie, Sąd bowiem użył potocznego określenia ,,wcześniejsza emerytura", podczas gdy
pytanie dotyczy ustalenia prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym. Prawo
do takiej emerytury przysługuje ubezpieczonym, dla których wiek emerytalny ustalo-
ny jest na 60/65 lat, ale w określonych okolicznościach mogą one przejść na emery-
turę wcześniej, tj. mimo nieosiągnięcia takiego wieku.
Zgodnie z art. 32 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS ubezpieczonym
urodzonym przed dniem 1 stycznia 1949 r., będącym pracownikami, o których mowa
w ust. 2-3, zatrudnionymi w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakte-
rze, przysługuje emerytura w wieku niższym niż określony w art. 27 pkt 1, przy czym
według ust. 2 dla celów ustalenia tych uprawnień, za pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o
znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wyma-
gających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo wła-
sne lub otoczenia w podmiotach, w których obowiązują wykazy stanowisk ustalone
na podstawie przepisów dotychczasowych.
Natomiast w myśl ust. 3 pkt 5 powołanego przepisu dla celów ustalenia
uprawnień, o których mowa w ust. 1, za pracowników zatrudnionych w szczególnym
charakterze uważa się nauczycieli, wychowawców lub innych pracowników pedago-
gicznych wykonujących pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 ustawy z dnia 26
stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela, zaś zasady przechodzenia na emeryturę, bez
względu na wiek, nauczycieli urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r. określają
odrębne przepisy (ust. 5).
Z przedstawionych unormowań wynika, że zachowuje swoją moc regulacja
zawarta w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szcze-
gólnym charakterze, wydanym z upoważnienia i w ramach delegacji ustawowej, za-
wartej w art. 55 nieobowiązującej już ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrze-
niu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), która w art.
53 ust. 4 przewidywała, że w stosunku do nauczycieli uprawnienia z tytułu szczegól-
nego charakteru ich zatrudnienia, regulują odrębne przepisy. W tym kontekście nale-
ży odczytywać postanowienia § 2, 4 i 19 powołanego rozporządzenia. Pierwszy z
tych przepisów określa w ust. 1, iż okresami pracy uzasadniającymi prawo do świad-
czeń na zasadach określonych w rozporządzeniu są okresy, w których praca w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest wykonywana stale i w
pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy, a przy
ustalaniu tych okresów, uwzględnia się także okresy takiej pracy wykonywanej przed
dniem wejścia w życie rozporządzenia (§19 ust. 1), drugi zaś, w ust. 1 pkt 3 stanowi,
że pracownik, który wykonywał prace w szczególnych warunkach, nabywa prawo do
emerytury, jeżeli ma wymagany okres zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat pracy w
szczególnych warunkach.
Po tych ogólnych rozważaniach, należy - odnosząc się do stanu faktycznego
sprawy - przypomnieć, że rozporządzenie rozróżnia zatrudnienie w szczególnych wa-
runkach i zatrudnienie w szczególnym charakterze, przewidując nadto możliwość
doliczenia do okresów pracy w szczególnych warunkach, wymienionych w wykazie
A, okresów pracy górniczej, okresów zatrudnienia na kolei, a także pracy lub służby
bliżej wymienionych w § 5 - 10 rozporządzenia. Z powyższego wynika więc, że zali-
czenie innych okresów pracy, w tym pracy pedagogicznej, nie jest możliwe. W
orzecznictwie przyjmuje się (por. np. wyrok z dnia 15 grudnia 1997 r., II UKN 417/97,
OSNAPiUS 1998 nr 21, poz. 638), że nie korzysta z uprawnienia do emerytury w niż-
szym wieku emerytalnym pracownik, który nie udowodnił, że wykonywał pracę w
szczególnych warunkach w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym
stanowisku. Z rozważań zawartych w tym orzeczeniu należy nadto wyprowadzić
wniosek, iż - ze względu na charakter omawianego świadczenia (wcześniejsza eme-
rytura) - przepisy rozporządzenia należy wykładać ściśle.
W związku z charakterem świadczenia ,,przy ustalaniu prawa do wcześniejszej
emerytury nie jest możliwe zliczenie okresów pracy w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze wymienionych odrębnie w wykazie A i wykazie B, stano-
wiących załączniki do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w
sprawie wieku emerytalnego dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warun-
kach lub szczególnym charakterze" (tak w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego
2002 r., II UKN 53/01, OSNP 2003 nr 23, poz. 576). Z orzeczenia tego wynika więc,
że nie można dokonywać zliczenia różnych okresów pracy w szczególnych warun-
kach, w związku z różnymi wymogami, od spełnienia których rozporządzenie uzależ-
nia przyznanie świadczenia.
W wyroku z dnia 18 stycznia 2005 r., II UK 137/04 (OSNP 2005 nr 15, poz.
234), zawarto tezę, według której § 4 pkt 1 i 3 oraz 15 rozporządzenia Rady Mini-
strów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnio-
nych w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze nie przewidują możli-
wości zaliczenia nauczycielom do okresów pracy w szczególnym charakterze jakich-
kolwiek innych okresów zatrudnienia, nawet uznanych w myśl rozporządzenia za
wykonywane w szczególnym charakterze, tym bardziej więc nie jest dopuszczalne
łączenie okresów pracy w warunkach szczególnych z pracą w szczególnym charak-
terze. Stanowisko to skład rozpoznający niniejszą sprawę w pełni podziela.
Przedstawione zasady, wynikają także z - podzielanej przez skład rozpozna-
jący sprawę - uchwały Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 1986 r., III UZP 56/85,
(OSNCP 1986 nr 12, poz. 203).
Z tych względów orzeczono jak w sentencji uchwały.
========================================