Uchwała z dnia 9 marca 2006 r.
II PZP 12/05

Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie: SN Beata
Gudowska, SA Zbigniew Korzeniowski.


Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 9 marca 2006 r. sprawy
z powództwa Wiesława M. przeciwko Zakładowi Usług i Budownictwa ,,O." - Bartosza
S. w O. o zapłatę, na skutek zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Okrę-
gowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Opolu postanowieniem z dnia 20
października 2005 r. [...]

,,1) Czy dopuszczalne jest udzielenie przez adwokata pełnomocnictwa sub-
stytucyjnego aplikantowi radcowskiemu ?
a w razie negatywnej odpowiedzi na przedstawione pytanie,
2) Czy sytuacja taka prowadzi do nieważności postępowania na podstawie art.
379 pkt 2 in fine ?"

p o d j ą ł uchwałę:

1. udzielenie przez adwokata pełnomocnictwa substytucyjnego aplikan-
towi radcowskiemu jest niedopuszczalne,
2. odmówił udzielenia odpowiedzi na zagadnienie prawne zawarte w
punkcie drugim postanowienia.

U z a s a d n i e n i e

Przytoczone w sentencji uchwały zagadnienie prawne powstało na tle nastę-
pującego stanu faktycznego. W pozwie z dnia 9 kwietnia 2003 r. powód Wiesław M.
domagał się zasądzenia od pozwanego Zakładu Usług i Budownictwa ,,O." Bartosza
S. w O. zaległego wynagrodzenia, diety z tytułu delegacji, sprostowania świadectwa
pracy oraz wydania druków RMUA i RP 7. W dniu 16 lipca 2003 r. adwokat Ryszard
S. złożył pismo procesowe powoda, informujące, że na podstawie udzielonego mu
pełnomocnictwa zgłasza się do udziału w sprawie i prosi o kierowanie wszelkiej kore-
spondencji na adres jego kancelarii. Jednocześnie w piśmie tym udzielił pełnomoc-
nictwa substytucyjnego aplikantom radcowskim Pawłowi S. i Marcinowi B. Do pisma
załączone zostało pełnomocnictwo procesowe udzielone adwokatowi Ryszardowi S.
przez powoda do prowadzenia sprawy [...] zawisłej przed Sądem Rejonowym w
Opolu. Pełnomocnictwo obejmowało również prowadzenie sprawy przed Sądem dru-
giej instancji. W dniu 4 listopada 2003 r. ustanowiony pełnomocnik - adwokat Ry-
szard S. złożył pismo procesowe, w którym ustosunkował się do odpowiedzi na po-
zew. Kolejne pisma procesowe powoda z dnia 22 marca 2004 r. i 18 czerwca 2004 r.
podpisane zostały przez aplikanta radcowskiego Pawła S., który reprezentował po-
woda na rozprawach w dniach 12 marca 2004 r., 23 kwietnia 2004 r., 29 czerwca
2004 r., 3 września 2004 r. i 17 czerwca 2005 r. W dniu 17 czerwca 2005 r. Sąd Re-
jonowy w Opolu uwzględnił powództwo i zasądził od pozwanego na rzecz powoda
określone kwoty tytułem wynagrodzenia, diet oraz odszkodowania wraz z odsetkami
ustawowymi, a także nakazał pozwanemu sprostowanie świadectwa pracy. W dniu 3
sierpnia 2005 r. pozwany wniósł apelację. Jednym z zarzutów podniesionych w ape-
lacji była nieważność postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c. - brak należycie umocowa-
nego pełnomocnika powoda). W uzasadnieniu tego zarzutu pozwany stwierdził, że
,,nie uchybiając merytorycznej wartości pism procesowych sporządzanych w niniej-
szej sprawie przez aplikanta radcowskiego, należy wskazać, iż zgodnie z panującym
poglądem art. 351 ustawy o radcach prawnych przyznaje aplikantom radcowskim
prawo do zastępowania radcy prawnego przed sądami (rejonowym i okręgowym)
jednakże bez prawa wnoszenia pism procesowych. Daleko mniejsze znaczenie ma
wypływające z literalnej interpretacji tego przepisu stanowisko wskazujące, iż apli-
kant radcowski może zastępować przed sądem radcę prawnego, a nie adwokata jak
to miało miejsce w niniejszej sprawie. Reprezentujący powoda, aplikant radcowski
wykroczył więc poza zakres przyznanych mu ustawą o radcach prawnych uprawnień,
wobec czego uznać należy, iż pełnomocnik powoda nie był należycie umocowany do
działania w niniejszej sprawie".
Zdaniem Sądu Okręgowego, dla oceny podniesionych zarzutów, decydujące
znaczenie ma treść przepisów dwóch ustaw korporacyjnych w związku z treścią
przepisów Kodeksu postępowania cywilnego normujących zagadnienia związane z
pełnomocnictwem. Przepis art. 25 ust. 3 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. - Prawo o ad-
wokaturze (jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 123, poz. 1058 ze zm.) przewidywał
możliwość udzielenia przez adwokata substytucji, której zasady określał jej art. 77.
Powołany przepis stanowił, że substytutem adwokata może być aplikant adwokacki.
Natomiast według ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (jednolity tekst:
Dz.U. z 2002 r. Nr 123, poz. 1059 ze zm.), radca prawny może udzielić dalszego peł-
nomocnictwa (substytucji) innemu radcy prawnemu, adwokatowi, prawnikowi zagra-
nicznemu wykonującemu stałą praktykę w zakresie wynikającym z ustawy o świad-
czeniu przez prawników zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej
(art. 21 ustawy o radcach prawnych). Stosownie do art. 351 ustawy o radcach praw-
nych (w brzmieniu obowiązującym do dnia 9 września 2005 r.), po upływie sześciu
miesięcy od rozpoczęcia aplikacji radcowskiej aplikant radcowski może zastępować
radcę prawnego przed sądem rejonowym i organami administracji pierwszej instancji.
Po dwóch latach aplikacji radcowskiej aplikant radcowski może zastępować radcę
prawnego przed innymi sądami, z wyjątkiem Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu
Administracyjnego. Od dnia 10 września 2005 r. powoływany art. 351 tej ustawy sta-
nowi w ust. 1 i 2, że po upływie sześciu miesięcy od rozpoczęcia aplikacji radcow-
skiej aplikant radcowski może zastępować radcę prawnego przed sądami rejono-
wymi, organami ścigania i organami administracji publicznej, a po upływie roku i sze-
ściu miesięcy od rozpoczęcia aplikacji radcowskiej aplikant radcowski może zastę-
pować radcę prawnego także przed innymi sądami, z wyjątkiem Sądu Najwyższego,
Naczelnego Sądu Administracyjnego i Trybunału Konstytucyjnego. Aplikant radcow-
ski może sporządzać i podpisywać pisma procesowe związane z występowaniem
radcy prawnego przed sądami, organami ścigania i organami administracji publicznej
- z wyraźnego upoważnienia radcy prawnego, z wyłączeniem apelacji, skargi kasa-
cyjnej i skargi konstytucyjnej. Aplikant adwokacki może zastępować radcę prawnego
na takich samych zasadach jak adwokata, jeżeli radca prawny jest wspólnikiem w
spółce adwokacko - radcowskiej. Substytutem radcy prawnego może być więc także
aplikant radcowski po odbyciu określonego w ustawie okresu aplikacji oraz aplikant
adwokacki. Co do tego ostatniego ustawa zastrzega, że może on zastępować radcę
prawnego na takich samych zasadach jak adwokata, jeżeli radca prawny jest wspól-
nikiem w spółce adwokacko - radcowskiej.
W ocenie Sądu Okręgowego, analiza ustaw korporacyjnych może prowadzić
do wniosku, iż adwokat nie może udzielić pełnomocnictwa substytucyjnego aplikan-
towi radcowskiemu. Za takim stanowiskiem przemawia między innymi brak wyraźne-
go przepisu dopuszczającego taką możliwość w Prawie o adwokaturze. Natomiast w
ustawie o radcach prawnych, ustawodawca przewidział możliwość udzielenia sub-
stytucji aplikantowi adwokackiemu przez radcę prawnego. Powyższe ustawy po-
wstawały i podlegały nowelizacji mniej więcej w tym samym czasie. Gdyby zatem
ustawodawca zamierzał dopuścić możliwość zastępowania adwokata przez aplikanta
radcowskiego, to z całą pewnością przewidziałby taką możliwość w Prawie o adwo-
katurze. Brak takiego wyraźnego uregulowania, analogicznego jak w ustawie o rad-
cach prawnych, rodzi istotną wątpliwość, czy aplikant radcowski może zastępować
adwokata na tych samych zasadach, jak aplikant adwokacki, także przy założeniu,
że adwokat jest wspólnikiem w spółce adwokacko -radcowskiej. Dla aplikanta adwo-
kackiego uprawnienie do zastępowania radcy prawnego jest wyraźne i wynika z tre-
ści przywołanego art. 351 ustawy o radcach prawnych. Stąd nie można rozszerzająco
rozumieć powyższego umocowania i obejmować uprawnieniem z niego wynikającym
również aplikanta radcowskiego odnośnie do możliwości występowania w imieniu
adwokata.
Kolejnym zagadnieniem wyłaniającym się na tle stanu faktycznego sprawy jest
okoliczność, że udzielenie substytucji miało miejsce przed dniem nowelizacji art. 351
ustawy o radcach prawnych, który to przepis - w tym czasie - nie dopuszczał możli-
wości zastępowania radcy prawnego przez aplikanta adwokackiego. Miało to ten
skutek, że przed dniem 10 września 2005 r., tak zastępstwo radcy prawnego przez
aplikanta adwokackiego, jak i adwokata przez aplikanta radcowskiego, nie było
prawnie możliwe.
Również w obecnym stanie prawnym, wykładnia przepisów ustaw korporacyj-
nych - art. 351 ustawy o radcach prawnych - rodzi wątpliwość, wyrażającą się w za-
gadnieniu czy - gdy brak wyraźnego zakazu udzielania pełnomocnictwa substytucyj-
nego przez adwokata aplikantowi radcowskiemu - można dopuścić do skuteczności
takich czynności, choćby z uwagi na to, że trudno dostrzec istotną różnicę między
zastępowaniem adwokata przez aplikanta radcowskiego, a zastępowaniem radcy
prawnego przez aplikanta adwokackiego. Z art. 91 k.p.c. wynika (pkt 3), że pełno-
mocnictwo procesowe obejmuje z mocy samego prawa umocowanie do udzielenia
dalszego pełnomocnictwa procesowego adwokatowi lub radcy prawnemu. Z powyż-
szego nie można jednak wyprowadzać wniosku, że adwokat może udzielić pełno-
mocnictwa substytucyjnego aplikantowi, zarówno adwokackiemu, jak i radcowskiemu
- byłoby to możliwe jedynie za zgodą strony. Z tych przyczyn w analizowanej sprawie
pełnomocnik powoda nie był należycie umocowany. Sąd Najwyższy, w uchwale z
dnia 20 grudnia 1968 r., III CZP 93/68 (OSNCP 1969 nr 7-8, poz. 129), stwierdził, że
skuteczność prawna czynności procesowych dokonanych przez osobę, która nie
może być pełnomocnikiem procesowym, zależy od ich zatwierdzenia przez zaintere-
sowaną stronę. Możliwość potwierdzenia przez stronę czynności procesowych
osoby, która nie może być pełnomocnikiem, przyjęta została także w wyroku z dnia
13 marca 1991 r., I CR 484/90 (OSNCP 1992 nr 7-8, poz. 138) oraz w uchwale z
dnia 18 września 1992 r., III CZP 112/92 (OSNCP 1993 nr 5, poz. 75).
Odmienny kierunek wykładni przyjęty został w wyroku z dnia 20 sierpnia 2001
r., I PKN 586/00 (OSNP 2003 nr 14, poz. 335). W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy
stwierdził, że występowanie w sprawie w charakterze pełnomocnika osoby, która nie
może nim być, oznacza brak należytego umocowania pełnomocnika, co prowadzi do
nieważności postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.). Podobnie w uchwale z dnia 28 lipca
2004 r., III CZP 32/04 (OSNC 2006 nr 1, poz. 2), Sąd Najwyższy przyjął, że ,,wystę-
powanie w charakterze pełnomocnika strony osoby, która nie może być pełnomocni-
kiem, oznacza brak należytego umocowania, co powoduje nieważność postępowania
(art. 379 pkt 2 k.p.c.). Uchybienie to nie może być usunięte w drodze zatwierdzenia
przez stronę czynności dokonanych przez tę osobę".
W ocenie Sądu Okręgowego więcej argumentów przemawia za przyjęciem
poglądu, iż uchybienie polegające na działaniu w charakterze pełnomocnika osoby,
która nie może pełnić tej funkcji, prowadzi zawsze do nieważności postępowania (art.
379 pkt 2 k.p.c.). W konkluzji tych rozważań, Sąd Okręgowy wyraził stanowisko, że
aplikant radcowski nie może zastępować adwokata, a w przypadku wystąpienia takiej
sytuacji zachodzi nieważność postępowania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Udzielając odpowiedzi na pierwszą część przedstawionego zagadnienia
prawnego, należy przede wszystkim powołać się na przepisy Kodeksu postępowania
cywilnego normujące charakter pełnomocnictwa i jego zakres. Przepis art. 86 k.p.c.
stanowi, że strony i ich organy lub przedstawiciele ustawowi mogą działać przed są-
dem osobiście lub przez pełnomocników. Pełnomocnikiem może być, zgodnie z art.
87 § 1 k.p.c., adwokat lub radca prawny. Natomiast samo pełnomocnictwo może być
albo procesowe - bądź to ogólne, bądź do prowadzenia poszczególnych spraw - albo
do niektórych tylko czynności procesowych (art. 88 k.p.c.). W rozpatrywanej sprawie
w dniu 16 lipca 2003 r. adwokat Ryszard S. złożył pismo procesowe powoda, infor-
mujące, że na podstawie udzielonego mu pełnomocnictwa zgłasza się do udziału w
sprawie i prosi o kierowanie wszelkiej korespondencji na adres jego kancelarii. Jed-
nocześnie w piśmie tym udzielił pełnomocnictwa substytucyjnego aplikantom rad-
cowskim Pawłowi S. i Marcinowi B. Do pisma załączone zostało pełnomocnictwo
procesowe udzielone adwokatowi Ryszardowi S. przez powoda do prowadzenia
sprawy [...] przed Sądem Rejonowym w Opolu. Pełnomocnictwo obejmowało również
prowadzenie sprawy przed Sądem drugiej instancji.
Zgodnie z art. 91 pkt 3 k.p.c., pełnomocnictwo procesowe obejmuje z samego
prawa umocowanie do udzielenia dalszego pełnomocnictwa procesowego adwoka-
towi lub radcy prawnemu, przy czym przepisy ustaw korporacyjnych - Prawo o adwo-
katurze oraz ustawy o radcach prawnych uzupełniają ten ostatni przepis. W ustawie -
Prawo o adwokaturze - art. 25 ust. 3 wskazuje, że w przypadku gdy adwokat prowa-
dzący sprawę nie może wziąć osobiście udziału w rozprawie lub wykonać osobiście
poszczególnych czynności w sprawie, może udzielić substytucji innemu adwokatowi,
a w sytuacjach określonych w art. 77 tej ustawy, także aplikantowi adwokackiemu.
Zgodnie z ostatnio powołanym przepisem, po sześciu miesiącach aplikacji adwokac-
kiej aplikant adwokacki mógł zastępować adwokata tylko przed sądem rejonowym,
organami ścigania, organami państwowymi, samorządowymi i innymi instytucjami.
Po roku i sześciu miesiącach aplikacji aplikant adwokacki mógł także zastępować
adwokata przed innymi sądami, z wyjątkiem Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu
Administracyjnego oraz Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu. Natomiast
aplikant adwokacki, który uprzednio odbył aplikację sądową, prokuratorską, notarial-
ną lub radcowską zakończoną pozytywnie złożonym egzaminem, mógł zastępować
adwokata przed sądem rejonowym, a po odbyciu jednego roku aplikacji adwokackiej
- przed organami wymienionymi w ust. 2. Po nowelizacji Prawa o adwokaturze, obo-
wiązującej od dnia 10 września 2005 r., w art. 77 wskazano, że po sześciu miesią-
cach aplikacji adwokackiej aplikant adwokacki może zastępować adwokata tylko
przed sądem rejonowym, organami ścigania, organami państwowymi, samorządo-
wymi i innymi instytucjami, a po roku i sześciu miesiącach aplikacji adwokackiej apli-
kant adwokacki może także zastępować adwokata przed innymi sądami, z wyjątkiem
Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz Trybunału Konstytu-
cyjnego i Trybunału Stanu.
Natomiast w ustawie o radcach prawnych, możliwość substytucji uregulowano
w art. 21, według którego radca prawny mógł udzielić dalszego pełnomocnictwa
(substytucji) innemu radcy prawnemu, adwokatowi, prawnikowi zagranicznemu wy-
konującemu stałą praktykę w zakresie wynikającym z ustawy o świadczeniu przez
prawników zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej, a także apli-
kantowi radcowskiemu. Przepis art. 21 w wersji obowiązującej od dnia 10 września
2005 r., po znowelizowaniu ustawy stwierdzał, że radca prawny może udzielić dal-
szego pełnomocnictwa (substytucji) innemu radcy prawnemu, adwokatowi, prawni-
kowi zagranicznemu wykonującemu stałą praktykę w zakresie wynikającym z ustawy
o świadczeniu przez prawników zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej
Polskiej. Tym samym zgodnie z brzmieniem przywołanych przepisów trzeba stwier-
dzić, że zarówno poprzednie uregulowania jak i obowiązujące od dnia 10 września
2005 r. (po nowelizacji) nie dopuszczały możliwości udzielenia substytucji (pełno-
mocnictwa substytucyjnego) przez adwokata aplikantowi radcowskiemu.
Przechodząc do rozważań dotyczących ewentualnej nieważności postępowa-
nia w związku z niedopuszczalnością udzielenia przez adwokata pełnomocnictwa
substytucyjnego aplikantowi radcowskiemu, należy uzupełnić stan faktyczny sprawy,
przedstawiając zakres działań podjętych przez występujących w sprawie pełnomoc-
ników. Pozew do sądu złożył osobiście powód będący osobą fizyczną, co do której
nie stwierdza się, ażeby była to osoba niezdolna do czynności prawnych lub ograni-
czona w takiej zdolności. Powód - już po wniesieniu przez siebie pozwu - udzielił peł-
nomocnictwa adwokatowi, co oznacza, że adwokat Ryszard S. został prawidłowo
umocowany. Kolejne czynności w sprawie były podejmowane przez działającego z
substytucji tego adwokata aplikanta radcowskiego. Aplikant Paweł S., reprezentował
powoda na rozprawach w dniach 12 marca 2004 r., 23 kwietnia 2004 r., 29 czerwca
2004 r., 3 września 2004 r. i 17 czerwca 2005 r. Zgodnie z zapisem protokółu z po-
siedzenia Sądu w dniu 12 marca 2004 r. pełnomocnik powoda podtrzymał żądania
pozwu, wnosząc dodatkowo o zasądzenie od pracodawcy odszkodowania z tytułu
rozwiązania umowy o pracę z winy pracodawcy w wysokości wynagrodzenia za
dwutygodniowy okresu wypowiedzenia, a w dniu 23 kwietnia 2004 r. rozszerzył żą-
danie pozwu dodatkowo o zapłatę odszkodowania w wysokości odsetek karnych od
nieterminowo odprowadzonej części wynagrodzenia powoda tytułem zajęć alimenta-
cyjnych oraz zasądzenia kosztów zastępstwa procesowego. Na posiedzeniach w
dniach 29 czerwca, 3 września 2004 r. oraz 17 czerwca 2005 r. pełnomocnik sub-
stytucyjny nie modyfikował żądań zawartych w pozwie. Tak więc w toku postępowa-
nia przed Sądem pierwszej instancji wśród czynności podjętych przez pełnomocnika
substytucyjnego znalazły się czynności prowadzące do modyfikacji żądań pozwu,
które zostały przez Sąd uwzględnione.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego, trafnie powołanym przez Sąd Okręgowy,
przyjmuje się, że występowanie w sprawie w charakterze pełnomocnika osoby, która
nie może nim być, oznacza brak należytego umocowania pełnomocnika, co prowadzi
do nieważności postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c. - tak w wyroku z dnia 20 sierpnia
2001r., I PKN 586/00, OSNP 2003 nr 14, poz. 335). Podobnie w uchwale z dnia 28
lipca 2004 r., III CZP 32/04 (OSNC 2006 nr 1, poz. 2), Sąd Najwyższy przyjął, że
,,występowanie w charakterze pełnomocnika strony osoby, która nie może być peł-
nomocnikiem, oznacza brak należytego umocowania, co powoduje nieważność po-
stępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.). Uchybienie to nie może być usunięte w drodze
zatwierdzenia przez stronę czynności dokonanych przez tę osobę". Podzielając te
poglądy w całości, należy jednak zauważyć, że nie odnoszą się one do stanu fak-
tycznego rozpoznawanej sprawy. W świetle ustaleń Sądu, pełnomocnik powoda -
adwokat Ryszard S. - został bowiem umocowany prawidłowo. Przedłożone przez
niego pełnomocnictwo miało charakter pełnomocnictwa procesowego szczególnego,
tj. do prowadzenia konkretnej sprawy ([...] przed Sądem pierwszej i drugiej instancji).
O nienależytym umocowaniu pełnomocnika, powodującym z mocy art. 379 pkt 2
k.p.c. nieważnością postępowania, można mówić wtedy, gdy osoba działająca jako
pełnomocnik nie legitymuje się prawidłowym pełnomocnictwem, a także wtedy gdy
osobie występującej w charakterze pełnomocnika, strona wprawdzie udzieliła pełno-
mocnictwa, ale osoba ta nie może być w danej sprawie pełnomocnikiem. Gdy więc
pełnomocnikiem strony był należycie umocowany adwokat, nie zachodzą okoliczno-
ści wskazane w powołanym przepisie, prowadzące do nieważności postępowania.
W rozpoznawanej sprawie wadliwe - niezgodne z przepisami - było umocowa-
nie pełnomocnika substytucyjnego. To jednak, w świetle powyższych uwag, nie pro-
wadzi do nieważności postępowania w myśl art. 379 pkt 2 k.p.c. Wadliwość tę sąd
apelacyjny ocenia biorąc pod uwagę jej ewentualny wpływ na wynik sprawy,
uwzględniając i to, że strona może potwierdzić czynność procesową dokonaną przez
osobę, która nie legitymowała się należytym pełnomocnictwem (w okolicznościach
sprawy - substytucyjnym), gdy jej pełnomocnikiem była osoba, która mogła nim - w
świetle przepisów - być (por. uwagi zawarte w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20
sierpnia 2001 r., I PKN 586/00, OSNP 2003 nr 14, poz. 335).
Z tych wszystkich względów podjęto uchwałę jak w sentencji.
========================================