- 1 -


Uchwała z dnia 8 grudnia 1994 r.
I PZP 49/94

Przewodniczący SSN: Jadwiga Skibińska-Adamowicz (sprawozdawca),
Sędzia SN: Walerian Sanetra, Sędzia SA: Andrzej Kijowski,

Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Stefana Trautsolta, w sprawie z
powództwa Centrum Kształcenia Ustawicznego w W. przeciwko Anieli C. o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 8 grudnia 1994 r. zagadnienia
prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych we Wrocławiu postanowieniem z dnia 27 czerwca 1994 r., [...] - do
rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

Czy pracownik przystępujący do akcji strajkowej w ramach sporu zbioro-
wego, powinien liczyć się z obowiązkiem zwrotu wcześniej otrzymanego wynagro-
dzenia, gdy jest nauczycielem, który stosownie do przepisu art. 39 ust. 3 ustawy z
dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (Dz. U. Nr 3, poz. 19 z późn. zm.) po-
biera wynagrodzenie z góry ?

p o d j ą ł następującą uchwałę:

Pracownik otrzymujący wypłatę wynagrodzenia "z góry" powinien
liczyć się z obowiązkiem zwrotu wynagrodzenia w każdej sytuacji
niewykonywania pracy, chyba że za określony czas z mocy przepisu
szczególnego zachowuje do niego prawo.

U z a s a d n i e n i e

Powód - Centrum Kształcenia Ustawicznego w W. w pozwie z dnia 28
grudnia 1993 r. żądał zasądzenia od Anieli C. kwoty 962.800 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia 1 października 1993 r. tytułem zwrotu wynagrodzenia

- 2 -

wypłaconego z góry za czas od 5 do 21 maja 1993 r., w którym pozwana nie
świadczyła pracy, gdyż brała udział w sporze zbiorowym (strajku).
Pozwana Aniela C. wniosła o oddalenie powództwa podnosząc, że korzyść
w postaci wynagrodzenia w kwocie określonej w pozwie zużyła na utrzymanie, lekar-
stwa i opłaty mieszkaniowe i nie jest już wzbogacona, a ponadto nie musiała liczyć
się z obowiązkiem jej zwrotu, gdyż trwały negocjacje między związkami zawodowymi
i Ministerstwem Edukacji Narodowej między innymi w sprawie zapłaty wynagrodzenia
za czas strajku, które utwierdzały wszystkich nauczycieli w przekonaniu, że pobrane
wynagrodzenie, także za czas strajku, jest należne.
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy we Wrocławiu wyrokiem z dnia 17 lutego 1994 r.
oddalił powództwo. Sąd I instancji ustalił, że pozwana jest zatrudniona u strony
powodowej w charakterze nauczycielki na podstawie umowy o pracę.
Wynagrodzenie za pracę otrzymuje z góry. Za maj 1993 r. pozwana otrzymała
wynagrodzenie dnia 30 kwietnia 1993 r. W czasie od 5 do 21 maja 1993 r. pozwana
brała udział w strajku i nie świadczyła pracy. Pobierając wynagrodzenie za maj 1993
r. pozwana nie wiedziała, że w tymże miesiącu zostanie przeprowadzona akcja
strajkowa pracowników oświaty. Otrzymane za maj 1993 r. wynagrodzenie pozwana
zużyła na bieżące potrzeby rodziny i swoje. W świetle tych ustaleń Sąd Rejonowy
uznał, że powództwo jest bezzasadne, gdyż pozwana pobierając wynagrodzenie nie
musiała się liczyć z obowiązkiem jego zwrotu, a poza tym wynagrodzenie to zużyła i
nie jest już wzbogacona (art. 409 k.c. w związku z art. 300 k.p.).
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu
uznał, że istnieje w sprawie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, które
przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia na podstawie art. 391 § 1 k.p.c.
Zagadnienie to zostało sformułowane w postanowieniu z dnia 27 czerwca 1994 r. i
przytoczone we wstępnej części uchwały.
Uzasadniając swoje wątpliwości Sąd Wojewódzki podniósł, że zgodnie z art.
410 § 2 k.c. świadczenie wypłacone pracownikowi należy uznać za nienależne wte-
dy, gdy w chwili jego spełnienia miało uzasadnioną podstawę prawną, lecz po doko-
naniu świadczenia podstawa ta odpadła. W myśl art. 409 k.c. świadczenie takie nie
podlega zwrotowi, gdy ten, kto uzyskał korzyść nie jest już wzbogacony, chyba że
zużywając korzyść powinien liczyć się z obowiązkiem jej zwrotu. Zdaniem Sądu

- 3 -

Wojewódzkiego z jednej strony można przyjąć, że skoro wynagrodzenie za pracę ma
charakter konsumpcyjny, to w razie gdy zostało wypłacone nauczycielowi z góry, mo-
gło być przez niego zużyte, ta zaś okoliczność sprawia, że w chwili żądania zwrotu
nie jest on wzbogacony. Z drugiej jednak strony uzasadniony jest też pogląd, że sko-
ro nauczyciele nie mieli pewności, jak zakończą się negocjacje między Związkiem
Zawodowym a Ministerstwem Edukacji Narodowej w sprawie ich wynagrodzenia za
czas strajku, to powinni liczyć się z obowiązkiem zwrotu wynagrodzenia za czas
nieświadczenia pracy spowodowany udziałem w strajku.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Z art. 39 ust. 3 zd. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela
(Dz. U. Nr 3, poz. 19 ze zm.) wynika, że wynagrodzenie nauczyciela jest wypłacane
miesięcznie z góry. Przepis ten znajduje się w rozdziale 5 ustawy opatrzonym ty-
tułem "Warunki pracy i wynagrodzenie". Analiza przepisów tego rozdziału pod kątem
zawartych w nim sformułowań pokazuje, że gdy chodzi o wynagrodzenie ustawodaw-
ca operuje pojęciami "prawo do wynagrodzenia" i "wypłata wynagrodzenia" i nadaje
im różną treść. Na przykład w art. 38 stanowi, że nauczyciel ma prawo do wynagro-
dzenia od dnia nawiązania stosunku pracy, a w art. 40 - że prawo do wynagrodzenia
gaśnie z ostatnim dniem miesiąca kalendarzowego, w którym nastąpiło rozwiązanie
lub wygaśnięcie stosunku pracy. Tak więc przedmiotem regulacji zawartej w tych
przepisach jest prawo nauczyciela do wynagrodzenia. Natomiast we wskazanym
wyżej art. 39 ust. 3 ustawodawca normuje kwestię wypłaty wynagrodzenia i posta-
nawia, że wynagrodzenie nauczyciela jest w zasadzie wypłacane z góry, z wyjątkiem
wynagrodzenia, którego wymiar może być ustalony jedynie na podstawie już wykona-
nych prac (np. godziny doraźnych zastępstw) - takie bowiem wynagrodzenie wypłaca
się miesięcznie lub jednorazowo z dołu.
Posługiwanie się przez ustawodawcę wymienionymi wyżej pojęciami świad-
czącymi o tym, że czym innym jest prawo do wynagrodzenia, a czym innym sposób
jego wypłaty, prowadzi do wniosku, że art. 39 ust. 3 Karty Nauczyciela nie narusza
zasady wyrażonej w art. 80 k.p., iż wynagrodzenie przysługuje za pracę wykonaną,
zaś za czas niewykonywania pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia

- 4 -

wtedy, gdy kodeks pracy lub przepis szczególny tak stanowi. Inaczej mówiąc - kons-
trukcja wypłaty wynagrodzenia z góry polega na wypłaceniu wynagrodzenia przed
świadczeniem pracy, lecz pod warunkiem, że pracownik będzie świadczył pracę w
okresie, za który otrzymał z góry wypłatę wynagrodzenia. Zatem przed spełnieniem
świadczenia pracownik ma tylko prawo do wypłaty wynagrodzenia, natomiast prawo
do wynagrodzenia powstanie po wykonaniu pracy. Nastąpi to na koniec miesiąca,
gdy okaże się, że świadczył pracę w należącym do niego rozmiarze. Wypłata wy-
nagrodzenia z góry nie zmienia bowiem faktu, że dopiero gdy okaże się, że pracow-
nik wykonał pracę - wypłacone mu z góry wynagrodzenie stanie się jego prawem.
Wysunięta wyżej teza wynika z rozważań nad art. 80 zd. 1 k.p. i art. 39 ust. 3
zd. 1 Karty Nauczyciela i stanowi tylko pierwszy wniosek w sprawie. Tezę tę potwier-
dza ponadto art.87 § 7 k.p. wprowadzony do kodeksu pracy nowelą z dnia 7 kwietnia
1989 r. o zmianie ustawy - kodeks pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr
20, poz. 107). Stosownie do treści wymienionego przepisu, z wynagrodzenia za pra-
cę odlicza się w pełnej wysokości kwoty wypłacone w poprzednim terminie płatności
za okres nieobecności w pracy, za który pracownik nie zachowuje prawa do wyna-
grodzenia. Przepis ten odnosi się więc do sytuacji, gdy pracownik otrzymał wypłatę
wynagrodzenia z góry. W takim wypadku prawo pracownika do wynagrodzenia oce-
nia się na koniec miesiąca (lub innego okresu rozliczeniowego) odliczając z niego
kwoty wypłacone mu z góry w poprzednim terminie płatności za okresy, za które nie
nabył prawa do wynagrodzenia (np. za czas udziału w strajku). Istotę art. 87 § 7 k.p.
można więc ująć w ten sposób, że pracownik, który otrzymuje wypłatę wynagrodze-
nia z góry, musi się liczyć z obowiązkiem zwrotu wynagrodzenia za czas nieświad-
czenia pracy.
Drugi wniosek w sprawie wiąże się z treścią art. 80 zd. 2 k.p. Z przepisu tego
wynika, że pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia mimo niewykonywania
pracy, jeżeli tak stanowią przepisy kodeksu pracy lub przepisy szczególne. Zatem
warunkiem prawa pracownika do wynagrodzenia za czas niewykonywania pracy spo-
wodowany udziałem w strajku, jest istnienie przepisu ustanawiającego takie prawo.
Kwestie związane z udziałem pracowników w strajku normuje ustawa z dnia
23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (Dz. U. Nr 55, poz. 236). W jej
przepisach brak jest wszakże postanowienia przewidującego prawo do wynagrodze-

- 5 -

nia za czas udziału w strajku. Przeciwnie, z art.23 ust. 2 tej ustawy jednoznacznie
wynika, że w okresie strajku zorganizowanego zgodnie z przepisami ustawy, pracow-
nik nie zachowuje prawa do wynagrodzenia, chociaż zachowuje prawo do świadczeń
z ubezpieczenia społecznego oraz inne - poza wynagrodzeniem - uprawnienia ze
stosunku pracy. Powyższy stan prawny upoważnia więc do wniosku, że ze względu
na unormowanie zawarte w wymienionym przepisie pracownik, który nie świadczył
pracy z powodu udziału w strajku, a pobrał wynagrodzenie z góry (czyli pod warun-
kiem, że będzie świadczył pracę) - pobrał wynagrodzenie, które mu się nie należy.
W tym punkcie rozważań wyłania się problem podniesiony przez Sąd Woje-
wódzki, czy pracownik przystępujący do akcji strajkowej, który otrzymał wypłatę wy-
nagrodzenia z góry, powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu wynagrodzenia za
czas nieświadczenia pracy oraz według jakich przepisów problem ten rozstrzygnąć -
czy według kodeksu cywilnego, czy też na podstawie prawa pracy.
Z art. 300 k.p. wynika, że w sprawach nie unormowanych przepisami prawa
pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego, jeżeli
nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy. Tak więc przepisy kodeksu cywilnego
mogłyby mieć zastosowanie w sprawie, gdyby kwestia zwrotu wypłaconego z góry
wynagrodzenia w części przekraczającej zobowiązanie zakładu pracy nie była uregu-
lowana w prawie pracy. Tymczasem z powołanych wyżej i analizowanych przepisów
- art. 80 i 87 § 7 k.p., art. 23 ust. 2 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu
sporów zbiorowych i art. 39 ust. 3 Karty Nauczyciela - wynika, że kwestia ta została
uregulowana wyczerpująco w prawie pracy, wobec czego nie ma potrzeby korzysta-
nia z przepisów kodeksu cywilnego o nienależnym świadczeniu (art. 409 i art. 410
k.c.).
Gdy chodzi o przepisy kodeksu cywilnego, to stosownie do art. 410 § 2 k.c.
świadczenie jest nienależne wtedy, gdy zostało dokonane bez uzasadnionej podsta-
wy prawnej, to znaczy zarówno wtedy, gdy dokonała go osoba do tego nie zobowią-
zana, jak i wtedy, gdy świadczenie przekroczyło istniejące zobowiązanie, a także w
innych przypadkach określonych w kodeksie cywilnym. W myśl art. 410 § 2 k.c. do
świadczenia nienależnego stosuje się przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu,
zgodnie zaś z art. 409 k.c. w związku z art. 405 k.c. ten, kto uzyskał korzyść mająt-
kową kosztem innej osoby nie ma obowiązku wydania jej w naturze ani obowiązku

- 6 -

zwrotu jej wartości - jeżeli korzyść zużył lub utracił w taki sposób, że nie jest już
wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć
się z obowiązkiem zwrotu.
Z punktu widzenia definicji pojęcia "świadczenie nienależne" zawartej w art.
410 § 2 k.c. i treści art. 39 ust. 3 Karty Nauczyciela nie można przyjąć, że wypłacenie
nauczycielowi wynagrodzenia z góry jest świadczeniem nienależnym. Z faktu istnie-
nia stosunku pracy wynika bowiem obowiązek wypłacania wynagrodzenia w miejscu,
terminie i czasie określonych w regulaminie pracy lub w przepisach o wynagrodzeniu
(art. 86 k.p.). Brak jest więc argumentów dla stanowiska, że wypłata wynagrodzenia z
góry nie ma uzasadnionej podstawy prawnej. W świetle art. 80 i art. 87 § 7 k.p. oraz
art. 23 ust. 2 ustawy o rozstrzyganiu sporów zbiorowych należy przyjąć, że kons-
trukcja zwrotu wynagrodzenia za okres nieświadczenia pracy, w sytuacji, gdy wypłata
wynagrodzenia nastąpiła z góry stosownie do art. 39 ust. 3 Karty Nauczyciela, polega
na tym, że pracownik otrzymujący wypłatę wynagrodzenia z góry powinien liczyć się
z obowiązkiem jego zwrotu w każdym przypadku nieświadczenia pracy, chyba że z
mocy przepisu szczególnego zachował do niego prawo mimo nieświadczenia pracy.
Również pracownik, któremu zakład pracy wypłaca wynagrodzenie po wykonaniu
pracy ("z dołu"), musi liczyć się z tym, że nie otrzyma wynagrodzenia za czas nie
przepracowany.
Z tych względów Sąd Najwyższy rozstrzygając przedstawione zagadnienie
prawne podjął uchwałę o treści przytoczonej w sentencji.

========================================