Uchwała z dnia 4 października 1994 r.
I PZP 41/94


Przewodniczący SSN: Kazimierz Jaśkowski (sprawozdawca), Sędziowie SN: Józef
Iwulski, Jadwiga Skibińska-Adamowicz,


Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Witolda Bryndy, w sprawie z powództwa
Jacka G. przeciwko "M.-T." Spółce z o.o. w K. o wynagrodzenie, po rozpoznaniu na
posiedzeniu jawnym dnia 4 października 1994 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Kielcach postanowieniem z dnia 5
sierpnia 1994 r., [...] do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.


I. Czy w sprawie o roszczenie pracownika ze stosunku pracy sąd rejonowy może
odmówić rozpoznania powództwa wzajemnego zakładu pracy w tym procesie i przekazać je
do rozpoznania w osobnym postępowaniu ?

II. Czy w razie wyrażenia przez pracownika zgody na potrącenie mu przez
pracodawcę z wynagrodzenia za pracę kwoty pieniężnej bez określenia jej wysokości,
pracodawca jest ograniczony co do wysokości potrącenia przepisami art. 87-89 k.p. i
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 6 grudnia 1977 r. w sprawie kwot wynagrodzenia za
pracę wolnych od potrąceń z innych tytułów niż świadczenia alimentacyjne (Dz. U. Nr 37,
poz. 165) ?


p o d j ą ł następującą uchwałę:


1. W sprawie z powództwa pracownika o roszczenie ze stosunku pracy sąd
rejonowy-sąd pracy nie może odmówić rozpoznania powództwa wzajemnego zakładu
pracy o roszczenie z zakresu pracowniczej odpowiedzialności materialnej, jeżeli są
spełnione warunki przewidziane w art. 204 k.p.c.

2. Wyrażenie przez pracownika, na podstawie art. 91 k.p. w umowie o wspólnej
odpowiedzialności materialnej, zgody na potrącanie przez zakład pracy z
wynagrodzenia za pracę należności z tytułu niedoborów, które mogą się ujawnić w
przyszłości w wyniku inwentaryzacji - jest nieważne.

U z a s a d n i e n i e


Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienia prawne
powstały na tle następującego stanu faktycznego.

Powód Jacek G. wniósł o zasądzenie od pozwanej Spółki "M.-T." w K. kwoty
1.856.000 zł tytułem zwrotu potrąconej części wynagrodzenia za pracę za miesiąc grudzień
1993 r.

Pozwana wniosła o oddalenie powództwa z tej przyczyny, że potrącenia dokonała na
podstawie art. 91 k.p. za zgodą powoda oraz wytoczyła przeciwko powodowi powództwo
wzajemne o zapłatę kwoty 9.603.000 zł tytułem przypadającej na powoda części niedoboru,
wynikającej z umowy o wspólnej odpowiedzialności materialnej.

Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Kielcach zasądził od pozwanej na rzecz powoda
dochodzoną kwotę wraz z odsetkami ustawowymi, natomiast powództwo wzajemne Sąd ten
wyłączył do oddzielnego rozpoznania. Sąd I instancji ustalił, że w umowie o wspólnej
odpowiedzialności materialnej pracownicy wyrazili zgodę na dokonywanie przez zakład
pracy potrąceń z wynagrodzenia za pracę należności z tytułu ich odpowiedzialności
materialnej, wynikających z niedoborów ujawnionych w toku inwentaryzacji. Powództwo o
wynagrodzenie zostało uwzględnione dlatego, że - zdaniem Sądu I instancji - pracownik
może w każdym czasie skutecznie cofnąć zgodę na dokonywanie potrąceń z wynagrodzenia,
a powód cofnął tę zgodę na rozprawie w dniu 13 kwietnia 1994 r. Odnośnie do powództwa
wzajemnego, Sąd Rejonowy stwierdził, że zostanie ono rozpoznane w odrębnym
postępowaniu, po uiszczeniu przez pozwaną stosownych opłat sądowych.

Rozpoznając rewizję pozwanej Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Spo-
łecznych w Kielcach powziął poważne wątpliwości prawne przedstawione w sentencji
postanowienia.Sąd ten uznał, że wprawdzie w sprawie niniejszej powództwo wzajemne jest
dopuszczalne, gdyż zachodzi między roszczeniem głównym i wzajemnym związek określony
w art. 204 § 1 k.p.c., jednakże łączne rozpoznawanie obu tych roszczeń nie jest funkcjonalne.
Rozpoznawanie spraw dotyczących odpowiedzialności pracownika z tytułu niedoborów łączy
się bowiem na ogół z koniecznością przeprowadzenia postępowania dowodowego w
szerokim zakresie, co wpływa na przedłużenie postępowania w przedmiocie objętego
pozwem głównym żądania pracownika. Podniesiono także, iż w praktyce sądów rejonowych,
w takiej jak omawiana sytuacja, pozwy wzajemne są najczęściej kierowane do rozpoznania w
oddzielnym procesie.

W odniesieniu do drugiego zagadnienia Sąd Wojewódzki stwierdził, że wprawdzie
pracownik może w każdym czasie cofnąć zgodę na dokonanie potrącenia, to jednakże jego
oświadczenie woli w tym przedmiocie nie może działać wstecz, co wynika z art. 61 k.c.
Wysokość dopuszczalnego potrącenia może wynikać z oświadczenia pracownika, natomiast
gdy pracownik tego nie określi, to powstaje wątpliwość, czy zakład pracy może dokonać
potrącenia w wysokości odpowiadającej pełnej kwocie przysługującego pracownikowi
wynagrodzenia. Ponieważ art. 91 k.p., podobnie jak art. 87 § 1 i § 7 k.p., mówi o potrącaniu
"z wynagrodzenia", to można wnosić, że potrącenie całego wynagrodzenia nie jest
dopuszczalne. Powstaje więc pytanie, czy do określenia granic tego potrącenia mają
zastosowanie przepisy art. 87-89 k.p. i rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 6 grudnia 1977
r. w sprawie kwot wynagrodzenia za pracę, wolnych od potrąceń z innych tytułów, niż
świadczenia alimentacyjne (Dz. U. Nr 37, poz. 165).


Sąd Najwyższy zważył, co następuje:


1. Rozpoznanie pierwszego z zagadnień należy rozpocząć od stwierdzenia, że w
sporze z zakładem pracy pracownik jest uprzywilejowaną stroną procesu tylko w takim
zakresie, jaki został określony przez przepisy kodeksu postępowania cywilnego. Żaden
przepis tego kodeksu nie wyłącza ani nie ogranicza możliwości wytoczenia powództwa
wzajemnego przez pozwany zakład pracy przeciwko powodowi z tej tylko przyczyny, że
powód jest pracownikiem pozwanego zakładu.

Przesłanki powództwa wzajemnego określa przepis art. 204 § 1 k.p.c., według którego
jest ono dopuszczalne, jeżeli roszczenie wzajemne jest w związku z roszczeniem powoda lub
nadaje się do potrącenia. Rozważając sytuację, w której zakład pracy i pracownik zajmowali
odwrotne pozycje procesowe, niż w niniejszej sprawie, Sąd Najwyższy przyjął w uchwale z
dnia 27 maja 1988 r., III PZP 16/88 (OSNCP 1989 z. 11 poz. 177), że w sprawie z
powództwa zakładu pracy o roszczenie z zakresu pracowniczej odpowiedzialności
materialnej dopuszczalne jest powództwo wzajemne pracownika o roszczenie z zakresu
prawa pracy, jeżeli spełnione są warunki przewidziane w art. 204 k.p.c. W uzasadnieniu tej
uchwały Sąd Najwyższy podniósł, że w rozważanej sprawie zostały spełnione obie przesłanki
dopuszczalności powództwa wzajemnego, gdyż wystąpił zarówno związek między
roszczeniami zakładu pracy i pracownika, jako wywodzącymi się z tego samego stosunku
prawnego, jak i pracownik mógł przedstawić swoje roszczenie do potrącenia na podstawie
art. 498 i nast. k.c. W sprawie niniejszej sytuacja jest odmienna o tyle, że jest spełniona tylko
jedna przesłanka dopuszczalności powództwa wzajemnego, polegająca na związku
roszczenia wzajemnego z roszczeniem głównym. Pozwany zakład pracy nie może natomiast
przez potrącenie umorzyć wierzytelności pracownika - bez jego pisemnej zgody - gdyż w
stosunku do wynagrodzenia za pracę potrącenie jest wyłączone przez art. 91 k.p.
Niespełnienie jednej z przesłanek określonych w art. 204 § 1 k.p.c. nie wyłącza jednak
możliwości wytoczenia powództwa wzajemnego, gdyż jest ono dopuszczalne wówczas, gdy
wystąpi przynajmniej jedna z tych przesłanek.

Uniknięcie niepożądanego skutku w postaci ewentualnego przedłużenia procesu i
związanego z tym późniejszego rozpoznania roszczeń pracownika mogłoby nastąpić tylko w
razie zmiany kodeksu postępowania cywilnego polegającej na wyłączeniu lub ograniczeniu
możliwości wytaczania przez zakład pracy powództwa wzajemnego przeciwko
pracownikowi.

2. Postawiona w drugim zagadnieniu prawnym kwestia zakresu dopuszczalnych
potrąceń z wynagrodzenia za pracę, dokonywanych za zgodą pracownika, bez określenia
przez niego wysokości potrąceń, wymagałaby rozstrzygnięcia wtedy, gdyby w stanie
faktycznym sprawy pracownik skutecznie wyraził zgodę na potrącenia. Nie zachodzi to
jednakże w niniejszej sprawie.

Wyrażenie przez pracownika w umowie o wspólnej odpowiedzialności materialnej
zgody na potrącanie przez zakład pracy z wynagrodzenia za pracę należności z tytułu
niedoborów, jakie mogą się ujawnić w przyszłości w wyniku inwentaryzacji, jako sprzeczne
z prawem jest nieważne z mocy art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 300 k.p. Sprzeczność z prawem
omawianej zgody pracownika polega na naruszeniu przepisów art.art. 91, 117 § 2, 124 § 3
oraz 125 k.p.

Na podstawie art. 125 k.p. pracownicy mogą umownie przyjąć wspólną odpowie-
dzialność materialną za mienie zakładu pracy powierzone im łącznie z obowiązkiem
wyliczenia się. Ponoszą oni odpowiedzialność za powstały niedobór w częściach określonych
w umowie, jednakże gdy szkoda w całości lub w części została spowodowana przez
niektórych pracowników, to za całość szkody lub stosowną jej część odpowiadają tylko
sprawcy szkody. Wyrażenie zgody na dokonywanie potrąceń z wynagrodzenia za pracę
określonej w umowie części odszkodowania za niedobór, bez dokonania ustaleń w
przedmiocie odpowiedzialności ewentualnych sprawców szkody, którzy powinni odpowiadać
za nią stosownie do stopnia sprawstwa, jest więc sprzeczne z tym przepisem.

Omawiana zgoda pracownika jest także sprzeczna z art. 124 § 3 k.p. W myśl tego
przepisu od odpowiedzialności za mienie powierzone z obowiązkiem zwrotu albo do
wyliczenia się pracownik może się uwolnić, jeżeli wykaże, że szkoda powstała z przyczyn od
niego niezależnych, a w szczególności wskutek niezapewnienia przez zakład pracy
warunków umożliwiających zabezpieczenie powierzonego mienia. Zgoda pracownika
upoważniająca pracodawcę do dokonywania potrąceń niezależnie od przyczyn niedoboru
narusza ten przepis.

Obie wyżej wskazane okoliczności, to jest dopuszczalność potrąceń z wynagrodzenia
bez ustalenia ewentualnych sprawców szkody oraz niezależnie od przyczyn niedoboru
powodują, że zgoda pracownika na potrącenia narusza także przepis art. 117 § 2 k.p., w
którym jest wyrażona zasada nieponoszenia przez pracownika ryzyka związanego z
działalnością zakładu pracy. Z obu tych przyczyn może bowiem dojść do ponoszenia przez
pracownika odpowiedzialności materialnej bez jego winy.

Wyrażenie przez pracownika zgody na potrącanie z wynagrodzenia odszkodowania,
stanowiącego określoną część niedoboru w wysokości nieznanej w momencie wyrażania
zgody, nie przesądza ostatecznie kwestii odpowiedzialności pracownika. Gdy uważa on, że
brak jest materialnoprawnych przesłanek odpowiedzialności, to może wystąpić przeciwko
zakładowi pracy z powództwem o zapłatę, domagając się zasądzenia potrąconych części
wynagrodzenia. Powoduje to jednakże przerzucenie na pracownika konieczności wszczęcia
procesu i obarczenie go ryzykiem niepowodzenia w tym zakresie, na przykład w odniesieniu
do złożonej przez niego zaliczki na pokrycie kosztów przeprowadzenia dowodu z opinii
biegłego. Następuje w ten sposób naruszenie właściwej drogi postępowania, polegającej na
wytoczeniu przez zakład pracy powództwa o odszkodowanie z tytułu niedoboru lub na
ugodowym załatwieniu sporu w trybie art. 121 k.p. W takiej ugodzie pracownik może
skutecznie wyrazić zgodę na potrącanie odszkodowania z wynagrodzenia za pracę, gdyż
znana jest wówczas kwota niedoboru i nie są kwestionowane przez pracownika przyczyny
jego powstania.

Należy także podnieść, iż z przepisu art. 91 k.p. wynika, że pracownik wyrażający
zgodę na potrącenia z wynagrodzenia za pracę powinien mieć świadomość wielkości długu i
istnienia przesłanek odpowiedzialności. Przepis ten stanowi w zdaniu pierwszym, że
należności inne niż wymienione w art. 87 § 1 i 7 mogą być potrącane z wynagrodzenia
pracownika tylko za jego zgodą wyrażoną na piśmie. Użycie określenia "należności" a nie na
przykład określenia "kwoty" nasuwa wniosek, że przedmiotem zgody na potrącanie mogą
być tylko takie kwoty, które są należne zakładowi pracy i określone co do wysokości.

Z powyższych względów podjęto uchwałę jak w sentencji.
========================================