Uchwała z dnia 4 sierpnia 1994 r.
I PZP 31/94

Przewodniczący SSN: Antoni Filcek, Sędziowie SN: Maria Mańkowska, Walery
Masewicz (sprawozdawca),

Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Jana Szewczyka, w sprawie z powództwa
Edwarda S. przeciwko Zakładowi Energetycznemu w S. o odprawę
po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 4 sierpnia 1994 r. zagadnienia prawnego
przekazanego przez Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Kielcach postanowieniem z dnia 30 maja 1994 r. [...] do rozstrzygnięcia w trybie art. 391
k.p.c.

"1. Czy funkcjonariuszowi pożarnictwa, który w trybie art. 129 ust. 1 ustawy z dnia 24
sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej (Dz. U. Nr 88, poz. 400) wyraził pisemną
zgodę na stanie się strażakiem Państwowej Straży Pożarnej - przysługuje uposażenie
zgodnie z rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 23 czerwca 1992 r. w
sprawie uposażenia strażaków Państwowej Straży Pożarnej (Dz. U. Nr 5, poz. 236) w
sytuacji gdy jest on zatrudniony w Zakładzie Energetycznym na stanowisku inspektora
do spraw przeciwpożarowych?
2. czy funkcjonariuszowi, o którym mowa w pierwszym pytaniu przysługuje od
zatrudniającego go zakładu pracy odprawa przewidziana w art. 99 ust. 1 ustawy z dnia
24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej (Dz. U. Nr 88, poz. 400) w razie
przejścia na emeryturę ?"

p o d j ą ł następującą uchwałę:

1. Funkcjonariuszowi pożarnictwa, który w trybie art. 129 ust. 1 ustawy z dnia 24
sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej (Dz. U. Nr 88, poz. 400) wyraził
pisemną zgodę na podjęcie służby w tej Straży, przysługuje do dnia 30 czerwca
1992 r. prawo do uposażenia przewidzianego w rozporządzeniu Ministra Spraw
Wewnętrznych z dnia 23 czerwca 1992 r. w sprawie uposażenia strażaków
Państwowej Straży Pożarnej (Dz. U. Nr 51, poz. 236), chociażby obowiązki
strażaka wykonywał on w zakładzie pracy nie będącym jednostką organizacyjną
Straży Pożarnej.
2. Strażakowi, o którym mowa w ust. 1, zwolnionemu ze służby rozkazem
personalnym Komendanta Głównego Straży Pożarnej, pełniącemu w dniu
zwolnienia obowiązki służbowe w zakładzie pracy nie będącym jednostką
organizacyjną Straży Pożarnej, nie przysługuje od tego zakładu odprawa
przewidziana w art. 98 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej
Straży Pożarnej.

U z a s a d n i e n i e

Edward S. zatrudniony jako inspektor do spraw przeciwpożarowych w Zakładzie
Energetycznym S.A. w S. domagał się od tego Zakładu podwyżki płac w grupie stawek
zasadniczych, zgodnej z wymiarem tych stawek ustalonym w rozporządzeniu Ministra
Spraw Wewnętrznych z dnia 5 sierpnia 1993 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie
uposażenia strażaków Państwowej Straży Pożarnej (Dz. U. Nr 74, poz. 352), odprawy
emerytalnej dla strażaków oraz dodatku za posiadany stopień służbowy. W
uzasadnieniu pozwu podał, że od 1969 r. był zatrudniony w Miejskiej Straży Pożarnej w
S. a następnie po przeszkoleniu zawodowym i uzyskaniu stopnia podoficera skierowany
- na podstawie porozumienia stron - do pracy w Zakładzie Energetycznym w S. W
nowym miejscu pracy zajmuje stanowisko inspektora do spraw ochrony
przeciwpożarowej. Uzasadnienie pozwu odwołuje się także i do tej okoliczności, że
powód 16 stycznia 1992 r. podpisał pisemną deklarację o wyrażenie zgody na podjęcie
służby w Państwowej Straży Pożarnej wymaganą przez art. 129 ust. 1 ustawy z dnia 24
sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej (Dz. U. Nr 88, poz. 400).
Pozwany Zakład Energetyczny nie uznał powództwa podnosząc, że w świetle nowej
regulacji prawnej stosunku pracy strażaków zawartej w powołanej już ustawie z dnia 24
sierpnia 1991 r. ci funkcjonariusze pożarnictwa, którzy byli zatrudnieni w byłych tzw.
resortowych jednostkach organizacyjnych ochrony przeciwpożarowej, a którzy nie
zostali ani mianowani ani powołani na stanowisko służbowe w nowej strukturze
organizacyjnej Straży Pożarnej z powodu braku etatów - z dniem 1 lipca 1992 r. -
utracili status funkcjonariusza pożarnictwa i są wynagradzani według zasad i stawek
przewidzianych dla ogółu pracowników zakładu pracy, w którym są zatrudnieni.
Pozwany zakład przedłożył sądowi I instancji odpisy korespondencji między
Komendantem Głównym Państwowej Straży Pożarnej a Podsekretarzem Stanu w
Ministerstwie Spraw Wewnętrznych oraz między tymże Komendantem a Rzecznikiem
Praw Obywatelskich wyjaśniającej sytuację prawną byłych funkcjonariuszy pożarnictwa,
którzy pełnili służby w zakładowych strażach pożarnych lub w inspektoratach albo na
stanowiskach do spraw ochrony przeciwpożarowej w różnych państwowych
jednostkach organizacyjnych. Te jednostki organizacyjne nie są już traktowane jako
część struktury Państwowej Straży Pożarnej a niektóre z nich mogą być przekształcane
w zakładowe służby ratownicze w trybie ustalonym przez zarządzenie Ministra Spraw
Wewnętrznych z dnia 12 sierpnia 1992 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu
utrzymania bądź przekształcenia zakładowych straży pożarnych w zakładowe służby
ratownicze (M.P. Nr 28, poz. 198). Pozwany podał także, że rozkazem personalnym nr
136/93 Komendanta Głównego Straży Pożarnej z dnia 14 października 1993 r. powód z
dniem 15 grudnia 1993 r. został zwolniony ze służby w Państwowej Straży Pożarnej.
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w S. wyrokiem z dnia 10 lutego 1994 r. [...] powództwo
oddalił. Sąd ten ustalił, że z dniem 1 lipca 1992 r. zostały rozwiązane jednostki
organizacyjne oraz zniesione stanowiska służbowe przewidziane w art. 2 dekretu z dnia
27 grudnia 1974 r. o służbie funkcjonariuszy pożarnictwa (Dz. U. Nr 50, poz. 321 ze
zm.) oraz, że z tą datą przestały obowiązywać zasady wynagradzania tzw.
"dekretowych" funkcjonariuszy pożarnictwa w tym także i tych, którzy wyrazili zgodę na
dalsze pełnienie służby w nowej strukturze organizacyjnej i stali się strażakami, gdyż
zasada jednakowego wynagradzania wszystkich strażaków bez względu na miejsce
wykonywania obowiązków służbowych miała charakter przejściowy do dnia powołania
Państwowej Straży Pożarnej tj. do dnia 1 lipca 1992 r. Sąd Pracy uznał także, że w
świetle nowej regulacji prawnej dotychczasowy stosunek służbowy strażaków nie
powołanych do służby w jednostkach organizacyjnych Straży Pożarnej uległ
przekształceniu w stosunek pracy podlegający powszechnemu prawu pracy. Kierując
się tymi przesłankami Sąd Pracy uznał, że wynagrodzenie powoda nie może być
ustalone według stawek zawartych w rozporządzeniach Ministra Spraw Wewnętrznych
dotyczących uposażenia strażaków, lecz musi być kształtowane według przepisów i
zasad miarodajnych w ich macierzystym zakładzie pracy.
Rozpoznając rewizję powoda od wyroku Sądu Pracy I instancji, Sąd Wojewódzki-Sąd
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Kielcach, postanowieniem z dnia 30 maja 1994 r.
[...] rozpoznanie sprawy odroczył i przekazał Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne
opisane w sentencji niniejszej uchwały. Wątpliwości swe Sąd Wojewódzki uzasadnił
brakiem jednoznacznych rozwiązań prawnych statusu prawnego tych byłych
funkcjonariuszy pożarnictwa, którzy nie zostali powołani lub mianowani na stanowiska
strażaków w jednostkach organizacyjnych Straży Pożarnej.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

1. Powód w niniejszej sprawie nie domaga się ustalenia charakteru prawnego jego
stosunku pracy, lecz dochodzi roszczeń pieniężnych przysługujących mu w jego
mniemaniu na podstawie stosunku służbowego strażaka pełniącego służbę w Zakładzie
Energetycznym Spółka Akcyjna. Podstawą i wstępną przesłanką rozstrzygającą o
zasadności roszczeń pieniężnych powoda musi być zatem konstatacja co do charakteru
prawnego jego stosunku pracy, skoro roszczenie o wynagrodzenie (uposażenie) oraz o
inne roszczenia pieniężne ze stosunku pracy zależy w pierwszym rzędzie od oceny
charakteru prawnego zatrudnienia, gdyż struktura, wysokość i inne składniki
wynagrodzenia (uposażenia) są różnicowane odpowiednio do przepisów prawnych
przewidzianych dla jednego ze znanych kodeksowi pracy rodzajów stosunków pracy.
Powód utrzymuje, że do dnia zwolnienia ze służby był strażakiem Państwowej Straży
Pożarnej i ma prawo do uposażenia przewidzianego dla tej kategorii funkcjonariuszy
służby publicznej bez względu na to gdzie tzn. w jakiej jednostce organizacyjnej pełnił
swe obowiązki służbowe. Rejonowy Sąd Pracy - być może pod wpływem wykładni
wchodzących w rachubę przepisów przedstawionej w piśmie Komendanta Głównego
Państwowej Straży Pożarnej do Podsekretarza Stanu w Ministerstwie Spraw
Wewnętrznych - przyjmuje bez odpowiedniego uzasadnienia, że z dniem 1 lipca 1992 r.
dotychczasowy stosunek służbowy strażaków nie powołanych jednak na stanowiska w
jednostkach organizacyjnych Straży Pożarnej przekształcił się w stosunek pracy
powstały na podstawie umowy. Najpełniej ową konstrukcję prawną "automatycznego"
przekształcenia stosunku służbowego w stosunek pracy wynikający z umowy
przedstawia wspomniane już pismo Komendanta Głównego Straży Pożarnej z dnia 30
listopada 1992 r. Odpowiedni fragment tego pisma brzmi jak następuje: "... od 1 lipca
1992 r. każdy "dekretowy" funkcjonariusz pożarnictwa, którego sytuacji prawnej jako
pracownika <<resortowej jednostki organizacyjnej ochrony przeciwpożarowej>> nie
rozwiązano (bądź przez przekształcenie stosunku służby w zwyczajny stosunek pracy,
bądź przez zwolnienie ze służby), a wykonuje zadania takie, jak przed tym terminem,
pozostaje bez wątpienia w zatrudnieniu. W związku z tym przysługują mu wszelkie
świadczenia ze stosunku pracy, z uwzględnieniem gwarancji prawnych z art. 41 ustawy
o ochronie przeciwpożarowej. Formalnym potwierdzeniem zatrudnienia winna być
umowa o pracę, ale jeśli nie sporządzono takowej na piśmie, jest ona zawarta per facta
concludentia. Podkreślenia wymaga okoliczność, że strażak PSP, nie wykonujący
służby, ma pełne prawo do zatrudnienia do czasu ewentualnego powołania lub
mianowania. Opisany stosunek pracy podlega jednak regułom powszechnego prawa
pracy ze wszelkimi konsekwencjami tego faktu, a gwarancje zawarte w cyt. art. 41
ustawy o ochronie przeciwpożarowej nie ograniczają uprawnień pracodawcy względem
pracownika..."
Sąd Najwyższy nie podziela jednak przytoczonej tu wykładni przepisów prawa, a samą
koncepcję "automatycznego" przekształcenia ocenia raczej jako wyraz bezradności
wobec niepełnego uregulowania w ustawie z dnia 24 sierpnia 1991 r. i w przepisach
wykonawczych sytuacji prawnej byłych funkcjonariuszy pożarnictwa wykonujących swe
obowiązki poza strukturą organizacyjną Państwowej Straży Pożarnej. Wszelkie
przekształcenia treści lub charakteru stosunku pracy pracowników, których status
prawny uregulowany został w ustawie mogą być dokonywane tylko na podstawie
upoważnienia ustawowego a sama ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. nie przewiduje -
jak utrzymuje to Komendant Główny Państwowej Straży Pożarnej - możliwości zmiany
stosunku służbowego strażaka w stosunek pracy typu zobowiązaniowego "per facta
concludentia". Przykładem "przekształceń" z mocy ustawy może być art. 33 ust. 1
ustawy z dnia 22 marca 1990 r. o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 21, poz.
124 ze zm.). Analogicznej normy prawnej brak jest jednak w przepisach ustawy z dnia
24 sierpnia 1991 r., gdyż ani art. 129 ust. 3-5 tej ustawy, ani żaden przepis aktów
wykonawczych do ustawy nie daje podstaw do takiej konkluzji generalnej jaka
przedstawiona została w piśmie Komendanta Głównego PSP. Zresztą dalsze
postępowanie Komendanta Głównego w stosunku m.in. do powoda a w szczególności
rozkaz personalny o zwolnieniu ze służby odwołujący się do art. 43 ust. 3 pkt 5 w
związku z art. 60 ust. 1 ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży
Pożarnej, jednoznacznie wskazuje na to, że najwyższy przełożony służbowy powoda do
dnia zwolnienia traktował go jako strażaka w rozumieniu tej ustawy ze wszelkimi
wynikającymi konsekwencjami. Uznać zatem należy, że powód był do dnia zwolnienia
ze służby strażakiem Państwowej Straży Pożarnej.
Rozważania niniejsze dokonane jak gdyby "na marginesie" podstawowego zagadnienia
prawnego są jednak ważne o tyle, że pozwalają uniknąć dwuznaczności co do
charakteru stosunku pracy powoda. Sąd Najwyższy ma jednak na uwadze okoliczność,
że istotna treść zagadnienia prawnego dotyczy podstawy prawnej (lub jej braku) do
przyznania powodowi podwyżek uposażenia ustalonych dla strażaków także po dniu 1
lipca 1992 r. oraz jego uprawnień do odprawy emerytalnej. Istota sprawy sprowadza się
zatem do ustalenia przepisów miarodajnych dla prawa do wynagrodzenia, a zwłaszcza
jego struktury, składników, stawek, terminów wypłacenia itp. Podstawą prawną do
odpowiedzi na pkt 1 pytania prawnego Sądu Wojewódzkiego jest § 22 ust. 1
rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 23 czerwca 1991 r. w sprawie
uposażenia strażaków Państwowej Straży Pożarnej (Dz. U. Nr 51, poz. 236), który
wydany został w granicach upoważnienia ustawowego i jest zgodny z ogólną zasadą
równego traktowania strażaków w okresie reformy tej służby publicznej bez względu na
miejsce wykonywania obowiązków. Przepis ten nie może być jednak stosowany poza
granice czasowe wynikające z jego treści. Wobec braku jakichkolwiek norm prawnych
regulujących kwestię uposażenia tej kategorii strażaków po dniu 30 czerwca 1992 r.
należy odwołać się do ogólnych zasad regulujących kwestię wynagrodzenia za pracę,
miarodajnych dla wszystkich rodzajów stosunków pracy. Taką ogólną zasadę ustanawia
art. 78 kodeksu pracy nakazujący tak kształtować wynagrodzenie pracownika by,
odpowiadało ono rodzajowi wykonywanej pracy i kwalifikacjom wymaganym przy jej
wykonywaniu. Norma ta wyraża zarazem określoną treść aksjologiczną sprowadzającą
się do tezy, że każde wynagrodzenie jako świadczenie - w określonym stopniu -
ekwiwalentne w zamian za świadczoną pracę powinno być kształtowane odpowiednio
do rodzaju pracy tzn. w istocie rzeczy także odpowiednie do wszystkich warunków jej
pełnienia. Dyrektywa ta zawiera - dla potrzeb niniejszej sprawy - tę istotną wskazówkę,
że wskazuje na konieczność różnicowania płac strażaków w zależności od konkretnych
warunków pełnienia służby tzn. uwzględniania oczywistych różnic tych warunków jakie
zachodzą z jednej strony w terenowej jednostce organizacyjnej Straży Pożarnej, a z
drugiej strony w zakładzie pracy typu przemysłowego, handlowego, transportowego lub
usługowego, w którym były funkcjonariusz pożarnictwa pełni służbę po dniu 30 czerwca
1992 r. Ostatecznie zatem odrzucając samą koncepcję "automatycznego"
przekształcenia po dniu 30 czerwca 1992 r. stosunku służbowego strażaka w stosunek
pracy typu zobowiązaniowego, podzielić można ten fragment uzasadnień orzeczeń
Sądów obydwu instancji, w których Sądy te wskazują na konieczność kształtowania
prawa do wynagrodzenia odpowiednio do rodzaju pracy oraz miejsca i warunków jej
świadczenia i do przepisów uwzględniających te kryteria.
2. Odpowiedź na pkt 2 zagadnienia prawnego wynika z treści ustawy z dnia 24 sierpnia
1991 r. Uprawnienie do odprawy zależy od ustawowej przyczyny zwolnienia ze służby a
jej wysokość także od lat tej służby. Przysługuje ono w wypadku nie wyrażenia zgody
na przeniesienie na niższe stanowisko służbowe, orzeczenia trwałej niezdolności do
pełnienia służby, nabycia uprawnień emerytalnych i likwidacji jednostki organizacyjnej
Państwowej Straży Pożarnej. Rozkaz personalny Komendanta Głównego Straży
Pożarnej w części dotyczącej zwolnienia ze służby powoda powołuje się na podstawę
prawną zwolnienia wynikającą z art. 43 ust. 2 pkt. 5 ustawy z 1991 r. Istotnie w akt
osobowych powoda znajduje się jego wniosek skierowany do Dyrektora Naczelnego
Zakładu Energetycznego w S. o "rozwiązanie umowy o pracę" w związku z nabyciem
uprawnień do zaopatrzenia emerytalnego według przepisów dla funkcjonariuszy policji.
Prawdopodobnie właśnie ta okoliczność potraktowana została przez Komendanta
Głównego Straży Pożarnej jako pisemne żądanie zwolnienia ze służby w rozumieniu
art. 43 ust. 2 pkt. 5 ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r.
Pytanie prawne Sądu Wojewódzkiego w tej jego części koncentruje się jednak na
kwestii, czy powód może domagać się odprawy od zatrudniającego zakładu pracy, tj. od
Zakładu Energetycznego w S. Odprawa jest świadczeniem pieniężnym należnym ze
stosunku służbowego, a zatem zobowiązanymi do jej wypłacenia mogą być tylko
właściwe jednostki organizacyjne Państwowej Straży Pożarnej. Odprawy tej powód nie
może domagać się od Zakładu Energetycznego, gdyż odprawa nie należy do kategorii
świadczeń zrównanych z wynagrodzeniem za pracę lub "podobnych" do
wynagrodzenia. Nie jest to świadczenie za spełnioną pracę, lecz swoista postać
należności pieniężnej typu alimentacyjnego przyznawanej tym, którzy zakończyli
czynną działalność zawodową w Straży Pożarnej.
Kierując się tymi przesłankami Sąd Najwyższy ustalił jak w sentencji uchwały.
========================================