Uchwała z dnia 3 października 1995 r.
I PZP 26/95

Przewodniczący SSN: Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie SN: Maria Mańkowska
(sprawozdawca), Andrzej Kijowski,

Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Stefana Trautsolta, w sprawie z po-
wództwa Janiny N. przeciwko Spółdzielni Pracy [...] "T.O." w O. o uchylenie uchwały, po
rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 3 października 1995 r. zagadnienia prawnego
przekazanego przez Sąd Apelacyjny we Wrocławiu postanowieniem z dnia 15 marca
1995 r. [...] do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.

1. Czy wynikająca z art. 181 i 182 prawa spółdzielczego powinność pozosta-
wania spółdzielni pracy i członka spółdzielni pracy w stosunku pracy może być reali-
zowana przez zatrudnienie członka spółdzielni w spółce, której udziałowcem jest spół-
dzielnia pracy.
W razie odpowiedzi twierdzącej na pytanie 1,

2. Czy umowa łącząca spółkę i członka spółdzielni jest spółdzielczą umową o
pracę w rozumieniu tytułu II Działu III ustawy z dnia 16 września 1982 r. Prawo Spół-
dzielcze (Dz. U. Nr 30, poz. 210 z późn. zmianami) ?

p o d j ą ł następującą uchwałę:

Zawarcie umowy o pracę ze spółką, w której udziałowcem jest spółdzielnia
pracy, nie stanowi spełnienia obowiązku wynikającego z art. 182 § 1 ustawy z
dnia 16 września 1982 - Prawo spółdzielcze (Dz. U. Nr 30, poz. 210 ze zm.).
W ramach spółdzielczego stosunku pracy spółdzielnia pracy może nato-
miast skierować swego członka do wykonywania pracy w takiej spółce.


U z a s a d n i e n i e

Sąd Apelacyjny we Wrocławiu przedstawił Sądowi Najwyższemu powyższe
pytanie prawne w następującym stanie faktycznym sprawy.
Powódka Janina N. w pozwie przeciwko Spółdzielni Pracy Dziennikarzy "T.O." w
O. wnosiła o uchylenie uchwały Rady Nadzorczej pozwanej Spółdzielni Pracy z dnia 20
lipca 1993 r. w przedmiocie wykluczenia powódki ze Spółdzielni. Zdaniem Rady
Nadzorczej powódka ciężko naruszyła obowiązki członkowskie przez niewykonanie
uchwały Walnego Zgromadzenia nr 4/93 z dnia 9 czerwca 1993 r. Uchwała ta została
zaskarżona przez grupę dziennikarzy-członków Spółdzielni i jest przedmiotem
rozpoznania sprawy [...] przed Sądem Wojewódzkim w Opolu.
Strona pozwana nie uznała powództwa i wyjaśniła, że Rada Nadzorcza, działając
na podstawie § 21 w związku z § 18 ust. 1 lit. b statutu Spółdzielni, podjęła decyzję o
wykluczeniu powódki i innych członków ze Spółdzielni wobec niewywiązywania się
przez nich z obowiązku pozostawania w stosunku pracy ze spółdzielnią.
Uchwała nr 4/93 Walnego Zgromadzenia SPD"T.O." z dnia 9 czerwca 1993 r.
zobowiązała członków spółdzielni do pracy wyłącznie na rzecz wydawania dziennika
"N.T.O." z wyłączeniem pracy w pismach konkurencyjnych. Zobowiązanie to podlegało
wykonaniu poprzez zawarcie spółdzielczej umowy o pracę z pozwaną Spółdzielnią w
terminie do dnia 30 czerwca 1993 r. z równoczesnym zatrudnieniem na pełny etat w
Spółce z o.o. "P.M." w O.
Postępowanie w sprawie [...] przed Sądem Wojewódzkim w Opolu o uchylenie
powyższej uchwały zostało umorzone wobec cofnięcia pozwu.
Sąd Wojewódzki w Opolu wyrokiem z dnia 15 grudnia 1994 r. oddalił powództwo
Janiny N. o uchylenie uchwały Rady Nadzorczej w przedmiocie wykluczenia powódki ze
Spółdzielni i uznał, że powódka naruszyła w sposób ciężki obowiązki członkowskie
przez odmowę podjęcia pracy wskazanej przez Spółdzielnię. Powódka i inni
dziennikarze zatrudnieni przed likwidacją RSW "Prasa-Książka-Ruch" w gazecie "T.O."
utworzyli spółdzielnię pracy w celu przejęcia tytułu gazety i kontynuowali tę działalność
wydawniczą w Spółce "O." w O. Dziennikarze pracujący przy wydawaniu gazety, mimo
że byli członkami Spółdzielni, nie zostali zatrudnieni na podstawie spółdzielczych umów
o pracę. Zostały z nimi zawarte umowy o pracę jedynie przez Spółkę "O.".
W dniu 19 marca 1993 r. odbyło się Walne Zgromadzenie członków Spółdzielni
Pracy Dziennikarzy "T.O.", na którym większością głosów podjęta została uchwała o
wystąpieniu Spółdzielni ze Spółki "O." i przystąpieniu do Spółki "P.M.". Większość
dziennikarzy opowiedziała się za utworzeniem nowego pisma "N.T.O." i to determino-
wało podjęcie następnej uchwały Walnego Zgromadzenia nr 4/93 w dniu 9 czerwca
1993 r. Uchwale tej nie podporządkowała się powódka z kilku innymi dziennikarzami, co
spowodowało uchwałę Rady Nadzorczej o ich wykluczeniu ze Spółdzielni.
W rewizji od tego wyroku powódka zarzuciła naruszenie art. 182 prawa spół-
dzielczego przez przyjęcie, iż członek spółdzielni pracy może realizować obowiązek
pozostawania w stosunku pracy ze spółdzielnią przez wykonywanie pracy na rzecz
innego podmiotu będącego zakładem pracy.
Sąd Apelacyjny we Wrocławiu uznał, że ocena zasadności rewizji powódki zależy
od odpowiedzi na wyżej przedstawione Sądowi Najwyższemu pytanie prawne. Zgodnie
bowiem z art. 182 § 1 prawa spółdzielczego spółdzielnia pracy powinna być zakładem
pracy zatrudniającym członka. Potwierdza to również art. 3 kodeksu pracy. Zatrudnienie
członka poza spółdzielnią byłoby więc dopuszczalne wtedy, gdyby przewidywały to
przepisy kodeksu pracy stosowane odpowiednio z mocy art. 77 § 2 k.p. Sąd Apelacyjny
widzi np. możliwość odpowiedniego stosowania art. 1741 § 1 k.p., jednakże
dotychczasowe ustalenia nie wskazują, aby zamiarem stron było wykorzystanie
instytucji urlopu bezpłatnego. Natomiast treść i forma umów o pracę zawartych z
dziennikarzami "T.O." i "N.T.O." wskazuje, że zakładem pracy zatrudniającym dzien-
nikarzy miało być przedsiębiorstwo prowadzone w formie spółki. Nie zmienia tego stanu
rzeczy zawarcie w czerwcu 1993 r. dodatkowo spółdzielczych umów o pracę między
spółdzielnią i dziennikarzami w wymiarze 1/2 etatu. Umowy te miały wprawdzie
wykazać zgodność postępowania Spółdzielni z przepisami prawa spółdzielczego, ale w
istocie treścią ich jest świadczenie pracy na rzecz Spółki, co zdaniem Sądu
Apelacyjnego dodatkowo uzasadnia pytanie sformułowane na wstępie.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Przepisy ustawy z dnia 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze (Dz. U. Nr 30,
poz. 210 ze zm.) w Dziale III [...] pracy statuują dwa stosunki prawne, które pozostają
ze sobą w ścisłej zależności i łączą członka spółdzielni ze spółdzielnią. Są to: stosunek
członkostwa i stosunek pracy (art. 182 § 1). Odmowa nawiązania stosunku pracy lub
pozostawania w takim stosunku, poza wyjątkami przewidzianymi w ustawie, które w
rozpoznawanej sprawie nie zachodzą, stanowi naruszenie istotnych praw i obowiązków
wynikających ze stosunku członkostwa.
Chodzi tu o nawiązanie nie jakiegokolwiek stosunku pracy, ale stosunku o treści,
która odpowiada słusznemu interesowi stron, a więc stosownie do kwalifikacji
zawodowych i osobistych pracownika oraz obiektywnych możliwości spółdzielni, to
znaczy odpowiednich do jej aktualnej sytuacji gospodarczej (art. 182 § 2). W tych więc
granicach mieści się obowiązek członka spółdzielni świadczenia pracy zaproponowanej
mu przez spółdzielnię.
Stosunek pomiędzy spółdzielnią i jej członkiem nawiązuje się przez spółdzielczą
umowę o pracę (art. 183 § 3), co oznacza, że umowa ta nie może być zawarta przez
inne podmioty gospodarcze, nie będące spółdzielnią pracy, ani dotyczyć innych osób,
niż członków spółdzielni pracy. Zgodnie z ogólnym odesłaniem do przepisów kodeksu
pracy (z wyjątkiem umów o pracę na okres próbny) w sprawach nie uregulowanych
przepisami prawa spółdzielczego (art. 199 prawa spółdzielczego) - treść spółdzielczej
umowy o pracę powinna odpowiadać wymogom przewidzianym w art. 22 i 29 kodeksu
pracy, a więc zawierać istotne składniki umowy o pracę: rodzaj pracy, [...] oraz
wynagrodzenie za nią. Umowa powinna być zawarta na piśmie.
Spółdzielcza umowa o pracę może jednak zawierać także inne postanowienia,
których wprowadzenie uznały strony w danym wypadku za konieczne. Takie dodatkowe
postanowienia umowne mogą też wynikać z prawa obowiązującego w danej spółdzielni
pracy, zawartego w statucie spółdzielni zgodnie z przepisami prawa spółdzielczego.
Znajduje to potwierdzenie w art. 182 § 2 stanowiącym, że spółdzielnia jest zobowiązana
do zawarcia takiej umowy, której treść mieści się w granicach jej aktualnych możliwości
i potrzeb gospodarczych.
W wyroku z dnia 4 marca 1970 r., III PRN 112/69 (OSNCP 1970 z.11 poz. 204)
Sąd Najwyższy podkreślił, że istota stosunku łączącego spółdzielnię pracy i jej członka
wymaga od każdej ze stron podporządkowania się zmianom uzasadniającym
społeczno-gospodarczą potrzebę odmiennego uregulowania wynikających z umowy
praw i obowiązków stron.
W rozpoznawanej sprawie nie chodzi wprawdzie o zmianę umowy już zawartej,
ale o ocenę dopuszczalności zawarcia przez pozwaną Spółdzielnię spółdzielczej
umowy o pracę jedynie w wymiarze 1/2 etatu i jednoczesne zobowiązanie członków
spółdzielni do zatrudnienia w Spółce, w której Spółdzielnia prowadzi swoją działalność
gospodarczą. Wydaje się, że przy braku wystarczających środków finansowych na
własne prowadzenie tytułu wydawniczego, co ustalił Sąd Wojewódzki, nadal aktualna
jest teza przytoczonego wyżej wyroku Sądu Najwyższego, że sytuacja gospodarcza
usprawiedliwia odpowiednie kształtowanie obowiązku stron, wynikającego z art. 182 § 1
prawa spółdzielczego.
Na działalność gospodarczą w ramach spółki pozwala spółdzielni pracy art. 3 § 2
prawa spółdzielczego, którym dopuszczone zostały wszelkie umowne formy
współdziałania spółdzielni z innymi organizacjami, także poprzez tworzenie spółek
handlowych i cywilnych.
Działalność gospodarcza prowadzona przez spółdzielnię wyróżnia spółdzielnię
od innych organizacji o charakterze zrzeszeniowym (uchwała składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 1991 r., III CZP 117/91). Spółdzielnia może
poszukiwać form zapewniających jej sprawność prawno-organizacyjną. Działalność
gospodarcza stanowi jedną z dwóch podstawowych funkcji spółdzielni. Nie istnieją - w
obowiązującym stanie prawnym - ograniczenia, wyłączające możliwość skorzystania z
realizacji tej funkcji w tak elastycznej formie, jaką stanowi spółka z ograniczoną
odpowiedzialnością (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 31 marca 1992 r. CRN
6/92, Wokanda 1992 nr 12 str. 1).
Sąd Najwyższy w składzie obecnym podziela to stanowisko. Zgodnie z art. 181
prawa spółdzielczego przedmiotem gospodarczej działalności spółdzielni pracy jest
prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków. Taki
też cel założyła sobie pozwana Spółdzielnia w § 5 statutu i realizuje go obecnie poprzez
przystąpienie do spółki z o.o. "P.M." i wydawanie tam dziennika "N.T.O.". Członkowie
Spółdzielni, zatrudnieni w niej na podstawie spółdzielczej umowy o pracę, mogą być
zatem kierowani do pracy w tej spółce, w której udziały posiada Spółdzielnia bez
potrzeby korzystania przez nich na czas tej pracy z urlopów bezpłatnych, co sugerował
Sąd Apelacyjny.
Obowiązek pozostawania spółdzielni pracy i jej członka w stosunku pracy,
wynikający z art. 182 § 1 prawa spółdzielczego, może być realizowany przez pracę
członka spółdzielni w spółce, [...] której udziałowcem jest spółdzielnia pracy. Jednakże
spółdzielcza umowa o pracę może być zawarta jedynie przez spółdzielnię pracy i
członka spółdzielni. Oznacza to, że zawarcie umowy o pracę ze spółką, w której udzia-
łowcem jest spółdzielnia pracy, nie stanowi realizacji obowiązku wynikającego z art. 182
§ 1 prawa spółdzielczego. W ramach spółdzielczego stosunku pracy spółdzielnia pracy
może natomiast skierować swego członka do wykonywania pracy w takiej spółce.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy podjął powyższą uchwałę.

========================================