Uchwała z dnia 15 kwietnia 1994 r.

I PZP 15/94

Przewodniczący: SSN Teresa Flemming-Kulesza (sprawozdawca), Sędziowie
SN: Józef Iwulski, Maria Tyszel,

Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Stefana Trautsolta, w sprawie z
powództwa Andrzeja P. i Mieczysława K. przeciwko Kombinatowi Górniczo-Hutniczemu
Miedzi "P.M." S.A. Zakład Transportu w L. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu
jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Apelacyjny we Wrocławiu,
postanowieniem z dnia 18 czerwca 1993 r. [...]
do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.,

"Czy art. 3581 § 3 k.c. ma zastosowanie do wynagrodzenia należnego za
pracowniczy projekt wynalazczy obejmujący okresy obliczeniowe zakończone przed
dniem wejścia w życie przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 23 grudnia
1988 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie projektów wynalazczych (Dz. U. Nr
43, poz. 338) za które nie zostało wypłacone wynagrodzenie przed wejściem w życie
tego rozporządzenia wskutek zwłoki jednostki gospodarki uspołecznionej zobowiązanej
do wypłaty należnego twórcom w podwyższonej przepisami tego rozporządzenia
wysokości i przy kompensacie skutków nieterminowej wypłaty wynagrodzeniem
ubocznym w postaci odsetek obliczanych od kwoty podwyższonego wynagrodzenia za
cały okres opóźnienia w oparciu o normy prawa wynalazczego ?"

p o d j ą ł następującą uchwałę:

Artykuł 3581 § 3 kodeksu cywilnego ma zastosowanie do wynagrodzenia za
pracowniczy projekt wynalazczy obejmującego okresy obliczeniowe zakończone
przed dniem wejścia w życie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 23 grudnia
1988 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie projektów wynalazczych (Dz. U.
Nr 43, poz. 338), z tym że wysokość należnych twórcy odsetek oraz skutki
zastosowania § 2 ust. 1 tego rozporządzenia podlegają uwzględnieniu przy
rozważeniu przez sąd interesów stron.


U z a s a d n i e n i e

Rozważane zagadnienie prawne wyłoniło się na tle następującego stanu
faktycznego:
Powodowie Andrzej P. i Mieczysław K. są autorami projektu racjonalizatorskiego
pt. "Elektromaszynowy układ ładowania i rozładowania akumulatorów" stosowanego w
pozwanym Kombinacie Górniczo-Hutniczym Miedzi "P.M." S.A. Zakład Transportu w L. I
okres stosowania tego projektu trwał od 1 czerwca 1985 r. do 31 maja 1986 r., a II
okres od 1 czerwca 1986 do 31 maja 1987 r. Stosowanie projektu przyniosło efekty
ekonomiczne netto w wysokości 4.073.461 zł za I okres obliczeniowy i 3.359.852 zł za II
okres obliczeniowy. Wynagrodzenie powodów za I i II okres powinno być wypłacone
odpowiednio w 1986 r. i w 1987 r. i wynieść 300.551 zł. i 251.988 zł. 6 kwietnia 1991 r.
wypłacono powodom 11.401.755 zł. Między 1986 a 1991 r. przeciętne wynagrodzenie w
kraju wzrosło około 73 krotnie. Wobec powyższego Sąd Wojewódzki w Legnicy rozpo-
znający sprawę w I instancji zastosował waloryzację z art. 3581 § 3 k.c. przyjmując
wzrost przeciętnego wynagrodzenia za miernik waloryzacyjny. Przy jego zastosowaniu
ustalił, że wysokość wynagrodzenia za I okres w 1991 r. winna wynosić 21.930.223 zł a
kwota 11.401.755 zł wypłacona powodom w kwietniu 1991 r. stanowiła 52% należności.
Sąd Wojewódzki wyrokujący 30 grudnia 1992 r. dokonał dalszej waloryzacji
należności powodów stosując ten sam miernik tzn. przeliczając należne kwoty
tylokrotnie ile wzrosło przeciętne wynagrodzenie w porównaniu między 1986 i 1987 r. a
III kwartałem 1992 r. Przelicznik wyniósł 128 razy do 1986 r. i 105 do 1987 r.
Wynagrodzenie za I okres wynieść winno - przy zastosowaniu tej metody obliczeń -
38.470.528 zł, a za II okres 26.458.740 zł. Skoro strona pozwana w 1991 r. wypłaciła
52% należności to - zdaniem Sądu Wojewódzkiego - pozostała do zapłaty kwota
44.294.593 zł (po 22.162.927 zł na każdego z powodów) za I i II okres stosowania.
Sąd Wojewódzki uznał ponadto prawo powodów do domagania się odsetek za
okres 3 lat przed wytoczeniem powództwa. Odsetki te skapitalizowane w wysokości
przewidzianej dla wkładów oszczędnościowych imiennych w stosunku rocznym,
wyliczone zostały na podstawie informacji PKO na kwotę łączną 41.641.718 zł Sąd
Apelacyjny we Wrocławiu rozpoznający sprawę na skutek rewizji strony pozwanej
powziął wątpliwość sformułowaną w przedstawionym pytaniu a sprowadzającą się do
ustalenia relacji między stosowaniem waloryzacji przewidzianej w art. 3581 § 3 k.c. a
korzystnym dla twórców projektów wynalazczych obliczaniem wysokości ich
wynagrodzenia polegającym na stosowaniu tabel obowiązujących w dacie wypłaty a nie
stosowania projektu oraz na naliczeniu odsetek w pewnych okresach według
oprocentowania terminowych wkładów oszczędnościowych a w późniejszym czasie
odsetek ustawowych.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W sprawie, na tle której przedstawiono rozpoznawane zagadnienie prawne mają
zastosowanie przepisy obowiązujące przed nowelizacją ustawy o wynalazczości
dokonaną ustawą z dnia 30 października 1992 r. o zmianie ustawy o wynalazczości i
ustawy o Urzędzie Patentowym Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 1993 r., Nr 4, poz.
14). Art. 101 ustawy z dnia 19 października 1972 r, o wynalazczości (jednolity tekst: Dz.
U. z 1984 r., Nr 33, poz.177) przewidywał, że wynagrodzenie za stosowanie projektu
racjonalizatorskiego wypłaca się za okres jego stosowania w ciągu dwóch lat. Sposób
obliczenia wynagrodzenia uregulowany był w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 29
czerwca 1984 r. w sprawie projektów wynalazczych (Dz. U. Nr 33, poz. 178). Załącznik
Nr 1 do tego rozporządzenia zawierał tabelę ustalającą wysokość wynagrodzenia
składającego się z określonych kwot oraz procentów efektów ustalonych dla
poszczególnych przedziałów wartości efektów ekonomicznych stosowania projektów. §
42 rozporządzenia regulował ponadto problem odsetek przewidując w ust. 3, że jeżeli
wynagrodzenie za projekt wynalazczy nie zostanie wypłacone w terminie twórcy
projektu przysługuje prawo do ustawowych odsetek za zwłokę w wysokości 8% w
stosunku rocznym, chyba że jednostka gospodarki uspołecznionej zobowiązana do
wypłaty wykaże brak winy. Ustęp 4 stanowił zaś, że jeżeli opóźnienie terminu wypłaty
wynagrodzenia odpowiada okresowi, za który przysługuje wyższe oprocentowanie
stosowane przy terminowych wkładach oszczędnościowych, twórcy projektu
wynalazczego przysługuje prawo do odsetek w wysokości tego oprocentowania.
Rozporządzenie to było kilkakrotnie nowelizowane również w okresie i w
zakresie, który ma znaczenie dla sytuacji powodów. I tak rozporządzenie Rady
Ministrów z dnia 23 grudnia 1988 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie projektów
wynalazczych nadało nowe brzmienie § 42 ust. 3, który od tej zmiany stanowił, że jeżeli
wynagrodzenie za projekt wynalazczy nie zostanie wypłacone w terminie, twórcy
projektu przysługuje prawo do odsetek za opóźnienie w wysokości przewidzianej dla
wkładów na książeczkach imiennych w stosunku rocznym. Ustęp 4 pozostał bez zmian.
Dokonana nowelizacja poprawiła sytuację twórców w tym sensie, że uniezależniła
prawo do odsetek od zaistnienia zwłoki z możliwością ekskulpacji stosującego projekt
oraz korzystnie zmieniła wysokość odsetek poprzez rezygnację ze sztywnej stopy 8% w
stosunku rocznym. Załącznik do rozporządzenia korzystniej uregulował stawki tabeli
wynagrodzeń w porównaniu z rozporządzeniem z 1984 r. Rozporządzenie to weszło w
życie z dniem 1 stycznia 1989 r., z tym że zawierało klauzulę upoważniającą do jego
stosowania również m.in. do wynagrodzeń za okresy obliczeniowe już zakończone
przed dniem jego wejścia w życie, za które wynagrodzenie nie zostało wypłacone
wskutek zwłoki jednostki gospodarki uspołecznionej.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 lutego 1990 r. zmieniające
rozporządzenie w sprawie projektów wynalazczych (Dz. U. Nr 9, poz. 51) wprowadziło
co do wynagrodzenia twórców wymóg co najmniej pięcioprocentowej jego wysokości w
stosunku do efektów ekonomicznych. Również to rozporządzenie zawierało klauzulę
upoważniającą do jego stosowania za okresy obliczeniowe już zakończone, za które
wynagrodzenie nie zostało wypłacone w całości lub w części do dnia wejścia w życie
rozporządzenia, chyba że wynagrodzenie ustalone według przepisów dotychczasowych
byłoby wyższe. Kolejne rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 września 1991 r. (Dz.
U. Nr 83, poz. 374) wprowadziło zminę w zakresie odsetek tzn. przewidziało dla
twórców prawo do odsetek ustawowych. Z przedstawionej historii zmian przepisów
dotyczących obliczania wysokości wynagrodzenia twórców pracowniczych projektów
wynalazczych wynika, że zmiany te miały na celu pewne urealnienie tych wynagrodzeń
wobec istniejącego spadku wartości pieniądza. Taki cel realizowany był dwutorowo; po
pierwsze nowe, korzystniejsze sposoby i tabele służące wyliczeniu wysokości
wynagrodzenia mogły być stosowane - pod pewnymi warunkami - również do okresów
obliczeniowych zakończonych pod rządami mniej korzystnych przepisów, jeżeli
wynagrodzenie nie zostało wypłacone i w tym sensie przepisy te miały działanie
wsteczne, po drugie sposób uregulowania odsetek był - przynajmniej w pewnym okresie
- korzystniejszy dla twórców w porównaniu z innymi wierzycielami (nie dotyczy to
okresu, kiedy odsetki ustawowe były wyższe od oprocentowania wkładów oszczęd-
nościowych). Nie wprowadzono natomiast takiego sposobu obliczania wynagrodzenia,
który pozwalałby na jego odniesienia do ocen z daty wypłaty. Wynagrodzenie zawsze
odnosiło się do cen z daty stosowania. Nie można zatem stwierdzić, by przedstawione
mechanizmy obliczania wynagrodzenia spełniały te cele jakie przyświecają stosowaniu
waloryzacji zobowiązań pieniężnych. Innymi słowy omówione przepisy rozporządzeń w
sprawie projektów wynalazczych nie mogą być traktowane jako przepisy szczególne
wobec ogólnego przepisu art. 3581 § 3 k.p.c. regulującego waloryzację zobowiązań
pieniężnych. Nie mamy zatem do czynienia z sytuacją, w której przepis szczególny
wyłączałby zastosowanie normy ogólnej. Skoro tak, to brak jest racji przemawiających
przeciwko zastosowaniu art. 3581 § 3 k.c do zobowiązań wynikających ze stosowania
pracowniczych projektów wynalazczych.
Sąd Najwyższy wypowiedział się już za możliwością waloryzacji tych zobowiązań
w wyroku z dnia 23 lipca 1993 r. (I PRN 81/93, nie publikowany). Z treści przepisu art.
3581 § k.c. wynika, że waloryzacja zobowiązania nie jest obowiązkowa a tylko możliwa
a to m.in. z uwagi na rozważenie interesu obu stron. Rozważenie to ma na celu
zapobieżenie nadmiernemu uprzywilejowaniu jednej strony aż do pokrzywdzenia drugiej
strony włącznie. W ramach rozważania interesu obu stron rzeczą Sądu stosującego
waloryzację jest dokonanie analizy czy i na ile odsetki, do których prawo ma wierzyciel
spełniają funkcje waloryzacyjne. Jest bowiem rzeczą wiadomą, że w pewnych okresach
(m.in. w czasie, którego dotyczy rozpoznawana sprawa) odsetki straciły swój klasyczny
charakter wynagrodzenia za korzystanie z cudzych pieniędzy a stały się instrumentem -
przynajmniej częściowo - rekompensaty spadku siły nabywczej pieniądza. Dotyczy to
zarówno odsetek ustawowych, jak i specyficznych odsetek należnych twórcom
pracowniczych projektów wynalazczych. Podobnie rzecz ma się z mechanizmem
wstecznym działania przepisów odnoszących się do obliczania wynagrodzenia twórców.
Zadanie Sądu polegać zatem powinno na wyliczeniu sumy zwaloryzowanego
roszczenia a następnie na porównaniu tej kwoty z kwotą wyliczoną na podstawie
omawianych przepisów dotyczących odsetek i obliczania wynagrodzenia. Waloryzacją
objęta być powinna tylko różnica wynikająca z tego porównania a nie można wykluczyć,
że za pewien okres Sąd nie dokona waloryzacji, gdy dojdzie do przekonania, że
przepisy te spełniły w całości rolę odpowiedniej waloryzacji tzn. uwzględniającej interes
obu stron.
Kierując się omówionymi względami Sąd Najwyższy podjął uchwałę o treści
podanej na wstępie.

========================================