UCHWAŁA Z DNIA 26 KWIETNIA 2007 R.
I KZP 7/07


Spółka cywilna nie należy do wymienionych w art. 9 § 3 k.k.s. (w
brzmieniu nadanym ustawą z dnia 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy Ko-
deks karny skarbowy i niektórych innych ustaw - Dz. U. Nr 178, poz. 1479)
jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej, gdyż nie po-
siada zdolności prawnej w rozumieniu prawa cywilnego.

Przewodniczący: sędzia SN: J. Skwierawski.
Sędziowie: SN J. Grubba, SA (del. do SN) D. Świecki
(sprawozdawca).
Prokurator Prokuratury Krajowej: A. Herzog.

Sąd Najwyższy w sprawie Jarosława S., po rozpoznaniu, przekaza-
nego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w P., postano-
wieniem z dnia 12 stycznia 2007 r., zagadnienia prawnego wymagającego
zasadniczej wykładni ustawy:

,,Czy od dnia 17 grudnia 2005 roku podmiotem odpowiedzialności określo-
nej w art. 9 § 3 k.k.s. jest również osoba, która na podstawie przepisu pra-
wa, decyzji właściwego organu, umowy lub faktycznego wykonywania zaj-
muje się sprawami gospodarczymi jednostki organizacyjnej nie mającej
osobowości prawnej jaką jest spółka cywilna?"

u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi jak wyżej.


U Z A S A D N I E N I E

Zagadnienie prawne, przedstawione Sądowi Najwyższemu do roz-
strzygnięcia, powstało na tle następującego stanu faktycznego. Jarosław S.
został oskarżony m. in. o to, że w okresie od stycznia do sierpnia 1997 r.
będąc współwłaścicielem hurtowni Sprzętu Elektronicznego ,,J." s.c. oraz
zajmując się sprawami gospodarczymi wymienionej spółki cywilnej naru-
szył treść przepisu art. 10 ust. 1 w zw. z art. 26 ustawy z dnia 8 stycznia
1993 r. o podatku od towarów i usług oraz podatku akcyzowym (Dz. U. Nr
11, poz. 50 ze zm.), bowiem nie składając w Urzędzie Skarbowym deklara-
cji dla podatku od towarów i usług VAT naraził Skarb Państwa na uszczu-
plenie podatku od towarów i usług w łącznej kwocie 911 891,00 zł, tj. o
czyn z art. 54 § 1 k.k.s. w zw. z art. 6 § 2 k.k.s. oraz art. 38 § 2 pkt 1 k.k.s.,
a także w zw. z art. 9 § 3 k.k.s. Postanowieniem z dnia 21 listopada 2006 r.
Sąd Rejonowy w P. na podstawie art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k. w zw. z art. 113 §
1 k.k.s. umorzył postępowanie. W uzasadnieniu Sąd Rejonowy wyraził po-
gląd, że zgodnie ze znowelizowanym przepisem art. 9 § 3 k.k.s. nie może
ponosić odpowiedzialności, jak sprawca osoba zajmująca się faktycznie
sprawami gospodarczymi jednostki organizacyjnej, która nie ma zarówno
osobowości prawnej, jak i zdolności prawnej. Taką zaś niewątpliwie jest
spółka cywilna. Zdaniem tego Sądu, wykluczona jest więc odpowiedzial-
ność oskarżonego za zarzucane mu przestępstwo, gdyż jako wspólnik
spółki cywilnej nie spełnia on warunków określonych w art. 9 § 3 k.k.s.,
umożliwiających przypisanie mu zarzucanego czynu. Postanowienie to za-
skarżył m.in. prokurator, który w zażaleniu zarzucił obrazę przepisów prawa
materialnego, to jest art. 9 § 3 k.k.s., a w uzasadnieniu podniósł, że inter-
pretacja tego przepisu nie może zostać oderwana od systemu prawa po-
datkowego, w którym przepisy poszczególnych ustaw przyznają spółce cy-
wilnej jako jednostce organizacyjnej niemającej osobowości prawnej zdol-
ność do bycia podmiotem praw i obowiązków, wynikających z ustaw podat-
kowych - i dlatego też, zdaniem skarżącego, w tym zakresie posiada ona
zdolność prawną. W konkluzji zażalenia prokurator wniósł o uchylenie za-
skarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpozna-
nia.
Rozpoznając zażalenie, Sąd Okręgowy w P. powziął wątpliwość co
do interpretacji znowelizowanego przepisu art. 9 § 3 k.k.s., wyrażoną w
prezentowanym na wstępie zagadnieniu. W uzasadnieniu Sąd Okręgowy
wskazał, że zgodne z prawem cywilnym rozumienie pojęcia ,,zdolność
prawna" oznacza, że spółka cywilna nie jest jednostką organizacyjną, o
której mowa w art. 9 § 3 k.k.s. Jednakże, zdaniem Sądu pytającego, moż-
liwa jest też interpretacja tego określenia odwołująca się do pojęcia pod-
miotowości prawno - podatkowej w prawie podatkowym, która jest rodza-
jem zdolności prawnej, co prowadzi wówczas do uznania, że spółka cywil-
na ma zdolność prawną nadaną jej poszczególnymi ustawami podatkowy-
mi, a więc w tym zakresie objęta jest dyspozycją art. 9 § 3 k.k.s.
Prokurator Prokuratury Krajowej w pisemnym wniosku wniósł o pod-
jęcie uchwały, że: ,,spółka cywilna nie należy do wymienionych w art. 9 § 3
k.k.s. (w brzmieniu po nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 28 lipca 2005 r.
o zmianie ustawy Kodeks karny skarbowy i niektórych innych ustaw - Dz.
U. Nr 178, poz. 1479) jednostek organizacyjnych niemających osobowości
prawnej, bowiem nie posiada zdolności prawnej przyznanej jej przez od-
rębne przepisy".
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
W pierwszej kolejności rozważenia wymaga kwestia spełnienia wa-
runków do uznania, że przedstawione Sądowi Najwyższemu pytanie jest
zagadnieniem prawnym wymagającym zasadniczej wykładni ustawy w ro-
zumieniu art. 441 § 1 k.p.k. W orzecznictwie Sądu Najwyższego, jak i w
doktrynie utrwalony jest pogląd, że przekazanie pytania prawnego jest
możliwe wówczas, gdy w sprawie ujawnia się zagadnienie o charakterze
prawnym, a więc stanowiące istotny problem interpretacyjny, a nadto wy-
magające zasadniczej wykładni ustawy, czyli dotyczące przepisu rozbież-
nie interpretowanego w praktyce sądowej, albo przepisu o oczywiście wa-
dliwej redakcji lub niejasno sformułowanego, umożliwiającego przeciw-
stawne interpretacje, a autorytatywne jego wyjaśnienie może mieć znacze-
nie prejudycjalne dla kształtowania przyszłego orzecznictwa. Warunkiem
jest również, by wyłoniło się ono podczas rozpoznawania środka odwo-
ławczego i miało znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy w postępowaniu
odwoławczym (por. m.in. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15
grudnia 2005 r., I KZP 44/05, OSNKW 2006, z. 1, poz. 6, a także R.A. Ste-
fański: Instytucja pytań prawnych do Sądu Najwyższego w sprawach kar-
nych, Kraków 2001, s. 254 -300). Dokonując oceny spełnienia tych warun-
ków należy stwierdzić, że Sąd Okręgowy w P. w pytaniu prawnym nie
wskazał, jaki konkretnie zwrot ustawowy wymaga zasadniczej wykładni.
Dopiero z jego uzasadnienia można odczytać, że Sądowi pytającemu cho-
dziło o wyjaśnienie wątpliwości odnośnie do dokonanej ustawą z dnia 28
lipca 2005 r. o zmianie ustawy Kodeks karny skarbowy i niektórych innych
ustaw (Dz. U. Nr 178, poz. 1479) nowelizacji art. 9 § 3 k.k.s. w zakresie do-
tyczącym wymogu, by jednostka organizacyjna niemająca osobowości
prawnej posiadała zdolność prawną nadaną przez odrębne przepisy. Za-
gadnienie prawne sprowadza się więc do wykładni pojęcia ,,zdolność praw-
na" w powiązaniu z ustaleniem, jakie to ,,odrębne przepisy" powinny decy-
dować o jej przyznaniu. Reasumując, dopiero po doprecyzowaniu pytania
prawnego spełnia ono wskazane powyżej warunki do udzielenia odpowie-
dzi w trybie art. 441 § 1 k.p.k.
Na wstępie, w związku z treścią przedstawionego pytania trzeba roz-
strzygnąć, czy i ewentualnie do jakiej kategorii podmiotów wymienionych w
art. 9 § 3 k.k.s. można zaliczyć spółkę cywilną. Niewątpliwie nie jest ona
osobą fizyczną (art. 8 § 1 k.c.) ani też osobą prawną (art. 33 k.c.). Należy
natomiast rozważyć, czy spółka cywilna jest ,,jednostką organizacyjną". Po-
jęcie to ma charakter nieostry i nie zostało przez ustawodawcę zdefiniowa-
ne. Przyjąć należy, że jest to określenie techniczno - legislacyjne, występu-
jące w licznych przepisach jako zbiorcza (syntetyczna) nazwa określająca
na użytek danej regulacji krąg podmiotów o identycznie wyznaczonym za-
kresie praw i obowiązków (por. W. Kubala: Sytuacja prawna spółki prawa
cywilnego w świetle orzecznictwa SN, Glosa 1997, nr 2, s. 14). Z punktu
widzenia funkcji jaką pojęcie ,,jednostka organizacyjna" pełni na gruncie art.
9 § 3 k.k.s., tworząc zbiorczą nazwę podmiotów, które nie są osobami
prawnymi, uznać należy, że spółka cywilna jako organizacja wspólników
utworzona na mocy ustawy (art. 860 k.c. i nast.) jest jednostką organiza-
cyjną. Tym samym aktualne pozostaje pytanie, czy w świetle art. 9 § 3
k.k.s. spółka cywilna jako jednostka organizacyjna niemająca osobowości
prawnej posiada zdolność prawną wynikającą z odrębnych przepisów.
Przechodząc do zasadniczych rozważań trzeba stwierdzić, że rozu-
mienie pojęcia ,,zdolność prawna" wymaga ustalenia, jakie przepisy powin-
ny decydować o posiadaniu zdolności prawnej. W art. 9 § 3 k.k.s. ustawo-
dawca nie wskazał bowiem źródła ich pochodzenia. Niewątpliwie pojęcie
,,zdolność prawna" zostało wykształcone w prawie cywilnym i oznacza
zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków w sferze stosunków cy-
wilnoprawnych (por. S. Dybowski S. Rudnicki: Komentarz do kodeksu cy-
wilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2006, s. 66). Także w
orzecznictwie Sądu Najwyższego prezentowane jest stanowisko, że zdol-
ność prawna stanowi kategorię właściwą prawu cywilnemu (por. uzasad-
nienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26
stycznia 1996 r., III CZP 111/95, OSNC 1996, z. 5, poz. 63). W świetle tych
poglądów zdolność prawna jest atrybutem normatywnym ze sfery prawa
cywilnego. Pojęcie ,,zdolność prawna" występuje również w prawie podat-
kowym. Przepis art. 135 Ordynacji podatkowej (ustawa z dnia 29 sierpnia
1997 r. - Ordynacja podatkowa, Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) sta-
nowi, że: ,,Zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych w sprawach
podatkowych ocenia się według przepisów prawa cywilnego, jeżeli przepisy
prawa podatkowego nie stanowią inaczej". Powyższy przepis wskazuje, że
ustawodawca używa określenia ,,zdolność prawna" także w znaczeniu
szerszym, nie ograniczonym do stosunków cywilnoprawnych. W doktrynie
prawa podatkowego przyjmuje się, że art. 135 Ordynacji podatkowej jest
wyrazem autonomii prawa podatkowego, co oznacza, że zdolność prawną
na gruncie prawa podatkowego ma wyłącznie podmiot objęty normatyw-
nym obowiązkiem podatkowym sensu largo, który nie musi posiadać
wszelkich cech ,,zdolności" (por. P. Pietrasz [w:] R. Dowgier, L. Etel, C. Ko-
sikowski, P. Pietrasz, S. Presnarowicz: Ordynacja podatkowa. Komentarz,
Kraków 2006, s. 528). Wskazuje się także, że przepisy części ogólnej pra-
wa podatkowego (art. 7, art. 8 Ordynacji podatkowej) mają charakter blan-
kietowy, gdyż odsyłają do regulacji prawnych zawartych w poszczególnych
ustawach podatkowych, co powoduje, że każda ustawa podatkowa tworzy
własny katalog podmiotów, posiadających zdolność prawną w danym po-
datku (por. A. Nita: Stosunek prawnopodatkowy. Obowiązek i zobowiąza-
nia podatkowe, Kraków 1999, s. 27-28). W prawie podatkowym funkcjonu-
je też pojęcie ,,podmiotowość prawno - podatkowa" (por. wyrok Naczelne-
go Sądu Administracyjnego z dnia 21 lutego 2001 r., I SA/Gd 950/98, Lex
nr 47464). Jednakże, wbrew stanowisku wyrażonemu we wniosku prokura-
tora Prokuratury Krajowej, nie ma podstaw do takiego rozróżnienia pojęć
,,zdolność prawna" i ,,podmiotowość prawno - podatkowa", by uznać, że w
prawie podatkowym należy posługiwać się tylko pojęciem ,,podmiotowość
prawno - podatkowa", zaś w sferze prawa cywilnego pojęciem ,,zdolność
prawna".
Odnosząc powyższe uwagi do statusu spółki cywilnej trzeba stwier-
dzić, że na gruncie prawa cywilnego nie ma ona przyznanej zdolności
prawnej (por. S. Dybowski S. Rudnicki: Komentarz, s. 135), natomiast po-
siada zdolność prawną w rozumieniu prawa podatkowego w sytuacji, gdy z
mocy poszczególnych ustaw podatkowych zostanie na nią nałożony obo-
wiązek podatkowy (por. art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 23 stycznia 2004 r. o
podatku akcyzowym - Dz. U. Nr 29, poz. 257 ze zm. oraz art. 15 ust. 1
ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług - Dz. U. Nr
54, poz. 535 ze zm.).
W świetle przedstawionych rozważań pojęcie ,,zdolność prawna" uży-
te w art. 9 § 3 k.k.s. można odnieść nie tylko do sfery prawa cywilnego, ale
również do prawa podatkowego (tak R. Kubacki A. Bartosiewicz: Kodeks
karny skarbowy. Przestępstwa i wykroczenia podatkowe oraz dewizowe,
Warszawa 2005, s. 128-129). Skoro więc wykładnia językowa tego zwrotu
nie prowadzi do jednoznacznego rozumienia, to należy odwołać się do in-
nych rodzajów wykładni, a zwłaszcza do wykładni systemowej oraz po-
przez wykładnię historyczną ustalić ratio legis nowelizacji interpretowanego
przepisu. W pierwotnym brzmieniu art. 9 § 3 k.k.s. nie wymagał, by jed-
nostka organizacyjna niemającą osobowości prawnej posiadała zdolność
prawną wynikająca z odrębnych przepisów. Stąd też w doktrynie wyrażano
pogląd, że spółka cywilna jest jednostką organizacyjną w rozumieniu tego
przepisu (por. S. Baniak: Prawo karne skarbowe, Kraków 2001, s. 43). Do-
piero wspomniana nowelizacja art. 9 § 3 k.k.s. wywołała wątpliwości inter-
pretacyjne. W uzasadnieniu do rządowego projektu zmiany ustawy Kodeks
karny skarbowy wskazano, że: ,,Projektowana zmiana art. 9 § 3 k.k.s. ma
na celu uczynienie przepisu bardziej dokładnym i zrozumiałym dla adresa-
tów. Nie zawęża to wcale pola kryminalizacji, a raczej akcentując bardziej
dokładnie typowy charakter więzi łączącej określone podmioty - czyni je
wyraźnie przedmiotem regulacji prawnej w K.k.s; ...". (uzasadnienie rządo-
wego projektu ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy - Kodeks
karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw, Druk sejmowy Nr 2375). Po-
równanie tekstu projektu z tekstem uchwalonej zmiany art. 9 § 3 k.k.s. pro-
wadzi do wniosku, że ten fragment uzasadnienia odnosił się do pierwotnej
wersji projektu, w którym w art. 9 § 3 k.k.s. proponowano jedynie dodanie
po słowach ,,zajmuje się sprawami gospodarczymi" słów ,,w szczególności
finansowymi". Zakres pojęcia ,,jednostka organizacyjna niemająca osobo-
wości prawnej" pozostawał więc bez zmian. Dopiero w toku prac legislacyj-
nych wprowadzono jeszcze jedną zmianę do art. 9 § 3 k.k.s. przez dodanie
po słowach ,,jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej"
zwrotu: ,,której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną". W uzasad-
nieniu do tej zmiany wskazano, że ma ona na celu zsynchronizowanie
przepisów Kodeksu karnego skarbowego z rozwiązaniami przyjętymi w ko-
deksie cywilnym. Z tych samych powodów i w tym samym zakresie doko-
nano nowelizacji art. 24 § 1 k.k.s. (por. Biuletyn nr 4652/IV z posiedzenia
Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach z dnia 2 czerwca
2005 r.).
Przechodząc do wykładni systemowej art. 9 § 3 k.k.s. trzeba odwołać
się do tej dyrektywy wykładni, zgodnie z którą interpretacja przepisu nie
może przebiegać w izolacji od przepisów innych aktów prawnych, zwłasz-
cza gdy użyto w nich równokształtnych zwrotów (por. J. Wróblewski: Są-
dowe stosowanie prawa, Warszawa 1988, s. 134 i n.). W ramach wykładni
systemowej omawianego przepisu należy wskazać, że w takim samym za-
kresie nastąpiła zmiana art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 28 października 2002 r.
o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod
groźbą kary (Dz. U. Nr 197, poz. 1661 ze zm.). W pierwotnym brzmieniu
przywołany przepis stanowił, że podmiotem zbiorowym jest również ,,jed-
nostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej". Trybunał Konstytu-
cyjny badając zgodność przepisów tej ustawy z Konstytucją w uzasadnie-
niu wyroku z dnia 3 listopada 2004 r., K 18/03 (OTK-A 2004, nr 10, poz.
103) wypowiedział się przeciwko uznaniu spółki cywilnej za podmiot zbio-
rowy. Zdaniem Trybunału spółkę cywilną należy wyłączyć spod zakresu
,,jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej", o której mowa w
art. 2 ust. 1 ustawy, albowiem nie ma ona takiego statusu w świetle prawa
cywilnego. W wyniku nowelizacji omawianej ustawy (ustawa z dnia 28 lipca
2005 r. o zmianie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za
czyny zabronione pod groźbą kary - Dz. U. Nr 180, poz. 1492) w art. 2 ust.
1 sprecyzowano, że podmiotem zbiorowym jest także jednostka organiza-
cyjna niemająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają
zdolność prawną. W świetle przedstawionego poglądu Trybunału Konsty-
tucyjnego uprawniony jest wniosek, że wprowadzenie warunku posiadania
zdolności prawnej przez jednostkę organizacyjną niemającą osobowości
prawnej wskazuje na odesłanie do prawa cywilnego (por. M. Filar red., Z.
Kwaśniewski D. Kala: Komentarz do ustawy o odpowiedzialności podmio-
tów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, Toruń 2006, s. 43; J.
Warylewski J. Potulski: Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych w prawie
polskim i europejskim. Komentarz, Bydgoszcz - Gdańsk 2007, s. 48). Sto-
sowanie wykładni systemowej wymaga przestrzegania zasady spójności
systemu prawa, z której wynika dyrektywa zakazująca dokonywania wy-
kładni prowadzącej do sprzeczności przepisu prawa z innymi przepisami
(por. L. Morawski: Zasady wykładni prawa, Toruń 2006, s. 109). Z tego też
względu pojęcie ,,zdolność prawna" użyte art. 9 § 3 k.k.s. i w art. 2 ust. 1
ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych powinno być jednolicie
rozumiane, zważywszy że odnosi się ono do tego samego podmiotu, tj.
jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej. Dodatkowo trze-
ba odwołać się do ratio legis wprowadzenia omawianej zmiany do art. 9 § 3
k.k.s., która miała na celu zsynchronizowanie przepisów Kodeksu karnego
skarbowego z przepisami Kodeksu cywilnego. Jeżeli więc zamierzeniem
ustawodawcy było dostosowanie do przepisów Kodeksu cywilnego zakresu
pojęcia ,,jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej", to przy
wykładni użytego do osiągnięcia tego celu zwrotu ,,zdolność prawna" trzeba
odwołać się do przepisów prawa cywilnego.
Wykładnia funkcjonalna art. 9 § 3 k.k.s. może natomiast przemawiać
przeciwko interpretacji zawężającej odpowiedzialność karną skarbową na
podstawie tego przepisu. Kierując się jednak domniemaniem zakładającym
racjonalność ustawodawcy trzeba przyjąć, że nowelizacja omawianego
przepisu miała na celu ograniczenie zakresu podmiotowego pojęcia ,,jed-
nostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej".
Reasumując, zarówno wynik wykładni systemowej, jak i ratio legis
dokonanej nowelizacji uzasadnia tezę, że spółka cywilna nie należy do
wymienionych w art. 9 § 3 k.k.s. (w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 28
lipca 2005 r. o zmianie ustawy Kodeks karny skarbowy i niektórych innych
ustaw - Dz. U. Nr 178, poz. 1479) jednostek organizacyjnych niemających
osobowości prawnej, gdyż nie posiada zdolności prawnej w rozumieniu
prawa cywilnego.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak na
wstępie.