UCHWAŁA Z DNIA 13 GRUDNIA 2000 R.
I KZP 42/2000


W wypadku umorzenia postępowania karnego na podstawie art. 11 § 1
k.p.k. w sprawie toczącej się z oskarżenia publicznego brak jest podstaw do
zasądzenia od oskarżonego na rzecz oskarżyciela posiłkowego poniesionych
przez niego wydatków z tytułu ustanowienia pełnomocnika, co jednak nie wyłą-
cza możliwości ich zasądzenia ,,w uzasadnionych wypadkach" od Skarbu Pań-
stwa (analogia z art. 632 pkt 2 k.p.k. in fine).

Przewodniczący: sędzia SN J. Bratoszewski (sprawozdawca).
Sędziowie SN: W. Kozielewicz, E. Strużyna.
Prokurator Prokuratury Krajowej: R. Stefański.

Sąd Najwyższy w sprawie Mariana M., po rozpoznaniu, przekazanego na
podstawie art. 441 §1 k.p.k., przez Sąd Okręgowy w K., postanowieniem z dnia
12 września 2000 r., zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykład-
ni ustawy:
Czy w wypadku umorzenia postępowania karnego na podstawie art. 11 § 1
k.p.k. oskarżycielowi posiłkowemu przysługuje od oskarżonego zwrot wyłożo-
nych kosztów zastępstwa adwokackiego?
uchwalił udzielić odpowiedzi jak wyżej.


U ZA S A D N I E N I E


Postanowieniem z dnia 17 września 1999 r. Sąd Rejonowy w K. na pod-
stawie art. 11 § 1 k.p.k. umorzył postępowanie karne wobec Mariana M., oskar-
żonego o czyn określony w art. 13 § 1 w zw. z art. 288 § 1 k.k. uznając, iż orze-
czenie w niniejszej sprawie wobec niego kary byłoby oczywiście niecelowe ze
względu na fakt, że w innej sprawie Okręgowego w K. za czyn określony w art.
288 § 1 k.k. wymierzono mu karę 2 lat pozbawienia wolności, a czyny te pozo-
stają ze sobą w ścisłym związku, zaś interes pokrzywdzonego temu się nie
sprzeciwia.

Na wniosek pełnomocnika oskarżyciela posiłkowego Sąd Rejonowy w K.,
postanowieniem z dnia 30 czerwca 2000 r., zasądził od oskarżonego na rzecz
oskarżyciela posiłkowego kwotę 1680 zł tytułem zwrotu poniesionych przez
niego kosztów procesu, a kosztami sądowymi obciążył Skarb Państwa.
Jako podstawę swego orzeczenia powołał art. 626 § 2 k.p.k. i art. 632 pkt 2
k.p.k.

Zażalenie na powyższe postanowienie wniósł obrońca oskarżonego, w
którym zarzucił obrazę art. 632 pkt 2 k.p.k. przez błędną jego wykładnię i
wniósł o zmianę zaskarżonego postanowienia przez nieuwzględnienie wniosku o
zasądzenie na rzecz oskarżyciela posiłkowego kosztów zastępstwa adwokackie-
go.

Sąd Okręgowy w K. uznał, że przy rozpoznawaniu tego zażalenia
wyłoniło się zagadnienie prawne, wymagające - jego zdaniem - zasadniczej
wykładni ustawy i dlatego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przekazał je Sądowi
Najwyższemu do rozstrzygnięcia.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

I. Przedstawione zagadnienie prawne istotnie wymaga zasadniczej wy-
kładni ustawy, a to w świetle regulacji zawartej w art. 632 pkt 2 oraz 629 k.p.k.
Pierwszy z tych przepisów, statuując generalną zasadę, że w sprawach z oskar-
żenia publicznego w razie uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia postępo-
wania koszty procesu ponosi Skarb Państwa z wyjątkiem należności adwokac-
kich z tytułu występowania w sprawie obrońcy lub pełnomocnika z wyboru,
daje wprawdzie w obecnym stanie prawnym podstawę - w zestawieniu z defini-
cją ustawową kosztów procesu zawartą w art. 616 § 1 pkt 2 k.p.k. - do uznania,
że inne uzasadnione wydatki oskarżyciela posiłkowego ponosi w takim wypad-
ku Skarb Państwa, ale nie dotyczy to wydatków z tytułu ustanowienia pełno-
mocnika z wyboru, o które chodzi w przedstawionym pytaniu prawnym.

Powstaje więc wątpliwość czy wydatki poniesione z tego tytułu obciążają
w każdym wypadku, gdy w sprawie z oskarżenia publicznego umorzono postę-
powanie, oskarżyciela posiłkowego, czy też - w zależności od przyczyn umo-
rzenia postępowania - możliwe jest obciążenie tymi wydatkami oskarżonego.
Nie ulega bowiem wątpliwości, że tzw. umorzenie absorpcyjne przewi-
dziane w art. 11 § 1 k.p.k. ma inny charakter, niż umorzenie postępowania z
przyczyn formalnych i powstaje pytanie, czy z punktu widzenia obciążenia
kosztami postępowania nie powinno być traktowane analogicznie jak warun-
kowe umorzenie postępowania, kiedy to z mocy art. 629 k.p.k. ma odpowiednie
zastosowanie przepis art. 627 k.p.k. obligujący sąd do zasądzenia kosztów są-
dowych od skazanego na rzecz Skarbu Państwa oraz wydatków na rzecz oskar-
życiela posiłkowego.

Wątpliwość ta jest tym większa, że w dotychczasowym orzecznictwie i
piśmiennictwie wyrażony był pogląd, iż w wypadku umorzenia postępowania z
powodu znikomego stopnia społecznego niebezpieczeństwa czynu oskarżycie-
lowi posiłkowemu przysługuje od oskarżonego zwrot wyłożonych kosztów za-
stępstwa adwokackiego i że podstawę takiego rozstrzygnięcia stanowią przepi-
sy art. 80 k.p.k. z 1969 r. w zw. z art. 98 § 1 k.p.c. (OSNKW 1996, z, 9-10, poz.
54). Pogląd ten - w wypadku uznania jego aktualności - mógłby dawać asumpt
do poszukiwania analogii w wypadku takiego umorzenia postępowania, jakim
jest umorzenie na podstawie art. 11 § 1 k.p.k.

Rozważając wszystkie te wątpliwości Sąd Najwyższy doszedł do wnio-
sku, że nie dają one podstaw do stwierdzenia, iż w wypadku umorzenia postę-
powania na podstawie art. 11 § 1 k.p.k. istnieje możliwość obciążenia oskarżo-
nego kosztami procesu, czy to na rzecz Skarbu Państwa, czy to na rzecz oskar-
życiela posiłkowego. Obecne brzmienie art. 632 pkt 2 k.p.k., nie pozostawia
bowiem wątpliwości, że zasadą jest, iż w razie umorzenia postępowania koszty
procesu ponosi Skarb Państwa. Z definicji kosztów procesu zawartej w art. 616
§ 1 k.p.k. wynika, że obejmują one zarówno koszty sądowe jak i uzasadnione
wydatki stron, w tym z tytułu ustanowienia w sprawie jednego obrońcy lub
pełnomocnika.

Zauważyć przy tym należy, że ustawa nie różnicuje przyczyn umorzenia
postępowania, od których uzależniałaby ewentualne inne określenie zasad po-
noszenia kosztów procesu, gdyż jedyny wyjątek w sprawach z oskarżenia pu-
blicznego dotyczy warunkowego umorzenia postępowania (art. 629 k.p.k.), a w
sprawach z oskarżenia prywatnego ponadto umorzenia postępowania na pod-
stawie art. 17 § 1 pkt 3 k.p.k.
Wprawdzie przepis art. 629 k.p.k. w związku z art. 17 § 1 pkt 3 k.p.k.
mógłby znaleźć wyjątkowo swe zastosowanie również w sprawie z oskarżenia
publicznego, ale tylko wtedy gdyby akt oskarżenia wniósł oskarżyciel posiłko-
wy (art. 640 w zw. z art. 55 k.k.)
Z tak szczegółowego unormowania wynika, że w obecnym stanie praw-
nym stracił swą aktualność pogląd wyrażony w powołanej już uchwale Sądu
Najwyższego (OSNKW 1999 r. z. 9-10, poz. 4) jakoby w sprawach z oskarżenia
publicznego w razie umorzenia postępowania z powodu znikomego stopnia spo-
łecznego niebezpieczeństwa czynu oskarżycielowi posiłkowemu przysługiwał
od oskarżonego zwrot wyłożonych kosztów zastępstwa adwokackiego (por. te-
za 2 do art. 629 w komentarzu do k.p.k. pod red. Z. Gostyńskiego).
Nie byłoby także zasadne, by podstawę prawną do takiego zasądzenia upatry-
wać w analogii do unormowania zawartego w art. 629 k.p.k., gdyż dotyczy ono
wyłącznie warunkowego umorzenia postępowania, a nie umorzenia z innych
powodów, zaś powszechnie uznaje się, iż analogia na niekorzyść oskarżonego
jest również w prawie procesowym niedopuszczalna (zob. np. T, Grzegorczyk i
J. Tylman: ,,Polskie Postępowanie Karne", W-wa 1998, s. 62).

Nie jest tez trafne powoływanie się na art. 89 k.p.k. w zw. z art. 96 § 1
k.p.c. jako na podstawę obciążenia oskarżonego wydatkami oskarżyciela posił-
kowego związanymi z ustanowieniem pełnomocnika. W wypadku bowiem ska-
zania oskarżonego kwestię tę normuje wyraźnie art. 627 k.p.k., stanowiąc że
oprócz kosztów sądowych na rzecz Skarbu Państwa sąd zasądza ,,wydatki na
rzecz oskarżyciela posiłkowego" (w poprzednio obowiązującym kodeksie po-
stępowania karnego nie było takiego przepisu), a w wypadku umorzenia postę-
powania - art. 632 k.p.k. Skoro w przepisie tym jest mowa m. in. o pełnomocni-
ku (o wydatkach strony związanych z jego ustanowieniem), to nie można uznać,
że chodzi w danym wypadku o kwestie ,,dotyczące pełnomocnika, a nie unor-
mowane przez przepisy kodeksu postępowania karnego", jak to określa art. 89
k.p.k., odsyłający do odpowiedniego stosowania przepisów obowiązujących w
postępowaniu cywilnym. Przepis art. 89 k.p.k. może być rozumiany wyłącznie
jako normujący status prawnoprocesowy pełnomocnika, którego szersza regula-
cja zawarta jest w art. 86-97 kodeksu postępowania cywilnego, nie zaś jako
przepis decydujący o kosztach zastępstwa strony przez pełnomocnika, (por.
glosa S. Zimocha do uchwały SN z dnia 5 października 1993 r., OSP 1994 r., z.
11 str. 529). Podobnie zresztą należy rozumieć art. 70 k.p.k. statuujący odesłanie
do odpowiedniego stosowania - w kwestiach dotyczących powództwa cywilne-
go - przepisów obowiązujących w postępowaniu cywilnym, w wypadku gdy
kwestie te nie zostały unormowane w kodeksie postępowania karnego. I w tym
wypadku chodzi bowiem o ogólne zasady obowiązujące w postępowaniu cy-
wilnym, a nie o koszty procesu, które są przecież unormowane w odrębnym
rozdziale 71 kodeksu postępowania karnego. Zawarte tam w art. 642 k.p.k. ode-
słanie do uzupełniającego stosowania w kwestii kosztów procesu wynikłych z
powództwa cywilnego przepisów obowiązujących w postępowaniu cywilnym
byłoby bowiem zbędne gdyby uznać, że wszystkie kwestie związane z powódz-
twem cywilnym zostały uregulowane w art. 70 k.p.k. i zawartym w nim odesła-
niu. Przy sposobności warto zauważyć, że z regulacji zawartej w rozdziale 71
k.p.k., płynie także pośrednio wniosek w kwestii rozważanej w niniejszej
uchwale.
Zgodnie bowiem z art. 643 k.p.k. sąd zasądza od oskarżonego na rzecz
powoda należne mu koszty tylko w razie uwzględnienia powództwa w całości
lub w części, zaś w wypadku pozostawienia powództwa cywilnego bez rozpo-
znania (art. 644 § 2 k.p.k.) nie zasądza się kosztów tych na rzecz powoda lecz
,,zalicza się je do kosztów procesu cywilnego o to samo roszczenie". Zważyw-
szy, że pokrzywdzony może działać w procesie karnym zarówno jako powód
cywilny jak też i jako oskarżyciel posiłkowy i że w obu wypadkach może usta-
nowić pełnomocnika, uznać należy, iż brak byłoby racjonalnych podstaw by - w
wypadku umorzenia postępowania (z jakichkolwiek powodów) i łączącego się z
tym obowiązku pozostawienia powództwa cywilnego bez rozpoznania (art. 415
§ 2 k.p.k.) - istniały odmienne zasady orzekania co do ponoszenia kosztów
ustanowienia pełnomocnika powoda lub oskarżyciela posiłkowego. Byłoby to
szczególnie rażące w sytuacji gdyby pokrzywdzony wystąpił w obu rolach rów-
nocześnie, to jest jako powód cywilny i jako oskarżyciel posiłkowy, co jest
przecież dopuszczalne.
Podsumowując powyższe wywody uznać więc należy, że brak jest pod-
staw w sprawie z oskarżenia publicznego do zasądzenia od oskarżonego - w
wypadku umorzenia postępowania na podstawie art. 11 § 1 k.p.k. - na rzecz
oskarżyciela posiłkowego zwrotu wydatków z tytułu ustanowienia pełnomocni-
ka.
II. Podkreślić jednak należy, że to co wyżej powiedziano oznacza jedynie
stwierdzenie braku podstaw do zasądzenia na rzecz oskarżyciela posiłkowego
wyłożonych przez niego kosztów zastępstwa adwokackiego od oskarżonego,
nie przesądza natomiast tego, czy w wyjątkowych wypadkach sąd nie mógłby
przyznać zwrotu całości lub części tych wydatków przez Skarb Państwa, analo-
gicznie jak może to uczynić w odniesieniu do zwrotu ,,całości lub części wy-
nagrodzenia jednego obrońcy (art. 632 pkt 2 k.p.k. zd. ostatnie).
Nie można przecież nie dostrzec, że tzw. absorpcyjne umorzenie postępowania
przewidziane w art. 11 § 1 k.p.k. może nastąpić jedynie wtedy gdy ,,interes po-
krzywdzonego temu się nie sprzeciwia". W wypadku poniesienia przez oskar-
życiela posiłkowego znacznych kosztów zastępstwa adwokackiego jego interes
jako pokrzywdzonego z reguły sprzeciwiałby się takiemu umorzeniu, jeżeli to
on miałby ostatecznie ponieść te koszty.
Jak już wyżej podkreślono ze względu na niedopuszczalność stosowania analo-
gii na niekorzyść oskarżonego nie można przyjąć, by istniała możliwość obcią-
żenia tymi kosztami oskarżonego, gdyż nie został on przecież ani skazany, ani
też postępowanie wobec niego nie zostało umorzone warunkowo (art. 627 i 629
k.p.k.).

Tę niewątpliwą lukę w ustawie można jednak wypełnić - przynajmniej w
niektórych wyjątkowych wypadkach - stosując analogię do unormowania za-
wartego w art. 632 pkt 2 k.p.k. zdanie ostatnie dotyczącego zwrotu ,,w całości
lub w części" kosztów ustanowienia obrońcy przez oskarżonego.
Taka analogia nie jest bowiem niekorzystna dla żadnej ze stron a istnieją po-
ważne racje, które - w konkretnej sytuacji - mogą przemawiać za potrzebą jej
zastosowania.
W szczególności skoro w odniesieniu do oskarżonego zasadą jest, że - w wy-
padku uniewinnienia go lub umorzenia postępowania - koszty procesu ponosi
Skarb Państwa, ale od zasady tej istnieje wyjątek, że nie dotyczy to kosztów
ustanowienia obrońcy, a mimo to przewidziano w ustawie możliwość, by ,,w
uzasadnionych wypadkach" sąd mógł mu ,,przyznać zwrot całości lub części
wynagrodzenia obrońcy" (art. 632 pkt 2 k.p.k. in fine), to nie widać powodów
by analogicznego (wyjątkowego przecież) uprawnienia nie można było przy-
znać także oskarżycielowi posiłkowemu w drodze analogii. Przemawia za tym
zasada równości stron (,,równości broni") oraz względy słuszności. Kierowanie
się tymi względami w obszarze kosztów procesu nie jest czymś niezwykłym,
lecz przewidzianym w ustawie, choć w nieco innej sytuacji, a mianowicie w od-
niesieniu do zwolnienia od zapłaty kosztów sądowych na rzecz Skarbu Pań-
stwa. Skoro jednak możliwość taką w ustawie przewidziano (art. 624 § 1 k.p.k.
in fine) i to także w odniesieniu do oskarżyciela posiłkowego, to okoliczność ta
świadczy iż względy słuszności mogą pośrednio wpływać na przyjęcie poglądu,
iż w wyjątkowych wypadkach mogą istnieć podstawy do obciążenia Skarbu
Państwa kosztami procesu wynikłymi z ustanowienia pełnomocnika przez
oskarżyciela posiłkowego. Dotyczyć to może zwłaszcza takiej sytuacji jaka za-
istniała w niniejszej sprawie, a mianowicie gdy najpierw umorzono postępowa-
nie na podstawie art. 11 § 1 k.p.k., nie dopatrując się tego, iż mógłby się temu
sprzeciwiać interes pokrzywdzonego (choćby w zakresie wyłożonych przez nie-
go kosztów zastępstwa adwokackiego), a dopiero potem, gdy postanowienie o
umorzeniu postępowania stało się prawomocne, rozstrzyga się na podstawie art.
626 § 2 k.p.k. o kosztach procesu.

Zważywszy więc, że czysto literalna wykładnia treści art. 632 pkt 2 k.p.k.
prowadziłaby do nieoczekiwanych i krzywdzących pokrzywdzonego rezultatów
(,,summum ius summa iniuria"), a nadto że istnieją podstawy, by - kierując się
zasadą równości stron - zastosować tu analogię do uprawnień oskarżonego,
Sąd Najwyższy uchwalił jak na wstępie.