UCHWAŁA Z DNIA 25 LUTEGO 2005 R.
I KZP 35/04


Pokrzywdzony nie jest osobą uprawnioną do zaskarżenia postano-
wienia sądu wydanego - w trybie art. 354 k.p.k. - na wniosek prokuratora,
skierowany do sądu na podstawie art. 324 § 1 k.p.k., o umorzenie postę-
powania i zastosowanie środka zabezpieczającego.

Przewodniczący: sędzia SN P. Hofmański.
Sędziowie SN: L. Misiurkiewicz (sprawozdawca), A. Siuchniński.
Prokurator Prokuratury Krajowej: K. Parchimowicz.

Sąd Najwyższy w sprawie Marka D., po rozpoznaniu przekazanego
na podstawie art. 441 § 1 k.p.k., przez Sąd Apelacyjny w G., postanowie-
niem z dnia 23 listopada 2004 r., zagadnienia prawnego wymagającego
zasadniczej wykładni ustawy:

,,Czy pokrzywdzony jest osobą uprawnioną do zaskarżenia wydanego na
skutek wniosku prokuratora postanowienia o umorzeniu postępowania i
orzeczenia środka zabezpieczającego, czy też pokrzywdzony nie zachowu-
je uprawnień strony w postępowaniu prowadzonym w trybie art. 354
k.p.k.?"

u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi jak wyżej.


U Z A S A D N I E N I E

Sąd Okręgowy w W. po rozpoznaniu wniosku prokuratora, skierowa-
nego do sądu w oparciu o art. 324 § 1 k.p.k., postanowieniem z dnia 13
września 2004 r., wydanym w trybie art. 354 k.p.k., umorzył postępowanie
wobec Marka D. podejrzanego o czyny z art. 148 § 1 k.k. (art. 17 § 1 pkt 2
k.p.k. w zw. z art. 31 § 1 k.k.) i zastosował w stosunku do wyżej wymienio-
nego środek zabezpieczający w postaci umieszczenia go w Wojewódzkim
Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w S. (art. 94 § 1 k.k.), nadto
utrzymał w mocy środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresz-
towania do czasu rozpoczęcia wykonywania środka zabezpieczającego
(art. 264 § 3 k.p.k.) oraz orzekł o dowodach rzeczowych (art. 230 § 2 k.p.k.
i art. 340 § 2 k.p.k.).
Powyższe postanowienie Sądu zaskarżył pełnomocnik pokrzywdzo-
nego, wnosząc o jego uchylenie i przekazanie sprawy sądowi pierwszej
instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Apelacyjny w G., postanowieniem z dnia 19 października 2004
r., zażalenie pozostawił bez rozpoznania, prezentując pogląd, że pokrzyw-
dzony nie jest osobą uprawnioną do zaskarżenia postanowienia wydanego
na skutek wniosku prokuratora o umorzenie postępowania i orzeczenie
środka zabezpieczającego, wobec tego, że w postępowaniu prowadzonym
w oparciu o przepis art. 354 k.p.k. pokrzywdzony nie zachowuje uprawnie-
nia strony.
Powyższe postanowienie Sądu Apelacyjnego w G. zaskarżyli - za-
równo prokurator Prokuratury Apelacyjnej w G., jak i pełnomocnik po-
krzywdzonego.
Prokurator zarzucił zaskarżonemu orzeczeniu obrazę przepisów art.
299 § 1 k.p.k., art. 324 § 3 k.p.k. oraz art. 459 § 2 k.p.k. przez błędne przy-
jęcie, że pokrzywdzonemu nie przysługuje zażalenie na postanowienie Są-
du Okręgowego.
Zdaniem prokuratora decyzja sądu wydana w oparciu o przepis art.
324 § 1 k.p.k. - w trybie art. 354 k.p.k. - jest niewątpliwie decyzją sądową
w ramach postępowania przygotowawczego i pokrzywdzony zachowuje w
postępowaniu, przewidzianym w art. 354 k.p.k., uprawnienia strony, a tym
samym przysługuje mu środek odwoławczy od postanowienia sądu zamy-
kającego drogę do wydania wyroku (art. 459 § 2 i 3 k.p.k.).
Również pełnomocnik pokrzywdzonego, zarzucając zaskarżonemu
postanowieniu Sądu Apelacyjnego w G. naruszenie art. 354 k.p.k., prezen-
tuje pogląd, że regulacja przewidziana w powołanym wyżej przepisie nie
pozbawia pokrzywdzonego statusu strony w postępowaniu, wyrażając jed-
nocześnie stanowisko, iż orzeczenie sądu wydane na wniosek prokuratora
w oparciu o przepis art. 324 § 1 k.p.k. w trybie art. 354 k.p.k. jest czynno-
ścią sądu w postępowaniu przygotowawczym, a więc pokrzywdzony jest w
postępowaniu tym stroną, stosownie do treści art. 299 § 1 k.p.k.
Rozpoznając wymienione wyżej zażalenia, Sąd Apelacyjny w G., po-
stanowieniem z dnia 23 listopada 2004 r., na podstawie art. 441 § 1 k.p.k.
przedstawił Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne wymagające za-
sadniczej wykładni ustawy, a sprowadzające się do rozstrzygnięcia - ,,czy
pokrzywdzony jest osobą uprawnioną do zaskarżenia wydanego na skutek
wniosku prokuratora postanowienia o umorzeniu postępowania i orzecze-
nia środka zabezpieczającego, czy też pokrzywdzony nie zachowuje
uprawnień strony w postępowaniu prowadzonym w trybie art. 354 k.p.k.".
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Analizę powyższej kwestii poprzedzić należy wstępną uwagą, że za-
gadnienie prawne skierowane do rozstrzygnięcia przez Sąd Najwyższy nie
zostało przez Sąd Apelacyjny w G. sformułowane prawidłowo.
Zawiera wszak pytanie czy pokrzywdzony jest osobą uprawnioną do
zaskarżenia wydanego, na skutek wniosku prokuratora, postanowienia o
umorzenie postępowania i orzeczenie środka zabezpieczającego przy
czym z dalszej części pytania wynika, że sąd ten ewentualne uprawnienia
pokrzywdzonego wiąże z ustaleniem, czy zachowuje on uprawnienia strony
w postępowaniu prowadzonym w trybie art. 354 k.p.k. Nie ulega wątpliwo-
ści, bo wynika to z treści art. 459 § 1 i 2 k.p.k., że na postanowienie sądu
zamykające drogę do wydania wyroku oraz na postanowienie co do środka
zabezpieczającego przysługuje zażalenie, przy czym stosownie do uregu-
lowania w § 3 tego przepisu zażalenie przysługuje nie tylko stronom, a tak-
że osobie, która nie jest stroną, ale której postanowienie bezpośrednio do-
tyczy.
W tych warunkach problem nie sprowadza się tylko do rozstrzygnię-
cia czy pokrzywdzony w postępowaniu prowadzonym w trybie art. 354
k.p.k. zachowuje uprawnienia strony, ale również czy jest osobą, której po-
stanowienie, wydane w tym trybie, bezpośrednio dotyczy.
Na gruncie art. 459 § 3 k.p.k. niewątpliwie należy przyjąć, że osobą,
której postanowienie ,,bezpośrednio dotyczy" jest wyłącznie taka osoba nie
będąca stroną, do której wprost odnosi się określona decyzja procesowa
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 2000 r., IV KZ
63/00, OSNKW 2000, z. 7-8, poz. 70; glosa aprobująca: R. Kmiecik OSP
2001 nr 1, poz. 11).
Pokrzywdzony w postępowaniu przewidzianym w trybie art. 354 k.p.k.
nie jest osobą, której postanowienie w nim wydane bezpośrednio dotyczy,
bo decyzja sądu nie do niego wprost się odnosi i nie jego prawo zostało
nią bezpośrednio naruszone (T. Grzegorczyk: Kodeks postępowania kar-
nego, Komentarz, Krakow, 2003 str. 1204-1205).
Przepis art. 354 k.p.k. nie daje odpowiedzi na kolejne pytanie czy w
postępowaniu przed sądem rozpoznającym wniosek prokuratora o umo-
rzenie postępowania i zastosowanie środka zabezpieczającego, w warun-
kach przewidzianych w art. 324 § 1 k.p.k., pokrzywdzony zachowuje prawa
strony i w związku z tym ma prawo do zaskarżenia orzeczenia wydanego
przez sąd.
Rozstrzygnięcie powyższej kwestii zależy od ustalenia jaki charakter
ma postępowanie prowadzone przez sąd na podstawie art. 354 k.p.k. - czy
jest to działanie sądu w postępowaniu przygotowawczym, sprowadzające
się do przeprowadzenia określonych w ustawie czynności, czy też rozpo-
znanie przez Sąd wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powo-
du niepoczytalności sprawcy i zastosowanie środków zabezpieczających
(art. 354 § 2 pkt 2 in princ w zw. z art. 324 k.p.k.) przekracza ramy zakre-
ślone dla czynności postępowania przygotowawczego, a więc nie są to już
czynności sądu w postępowaniu przygotowawczym. Skierowanie wniosku
prokuratora do sądu na podstawie art. 324 § 1 k.p.k. w celu rozpoznania go
w trybie art. 354 k.p.k. powoduje wszczęcie postępowania sądowego. W
następstwie takiego wniosku dochodzi do przeniesienia postępowania kar-
nego z fazy postępowania przygotowawczego do postępowania jurysdyk-
cyjnego; kończy się postępowanie przygotowawcze i następuje sądowe
stadium postępowania karnego, niezależnie od tego, że jego przedmiot
ogranicza się jedynie do rozstrzygnięcia kwestii umorzenia postępowania i
orzeczenia środka zabezpieczającego (uchwała 7 sędziów Sądu Najwyż-
szego I KZP 13/02, OSNKW 2002, z. 11-12, poz. 88, postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 5 kwietnia 2001 r., IV KKN 652/00, Lex nr 51426, Ko-
mentarz do Kodeksu postępowania karnego pod red. Z. Gostyńskiego, t. II,
s. 626-628, Warszawa 2004).
Jakkolwiek stanowisko to nie to nie jest do końca podzielane w dok-
trynie i prezentowany jest pogląd, że regulacja wprowadzona przepisami
Kodeksu postępowania karnego sprzyja w omawianym przedmiocie okre-
ślonym wątpliwościom (K. Zgryzek: Pozycja procesowa podejrzanego w
postępowaniu w sprawie zastosowania środków zabezpieczających (w:) U
progu nowych kodyfikacji karnych. Księga pamiątkowa ofiarowana prof. L.
Tyszkiewiczowi, Katowice 1999, s. 342), to istnieją istotne argumenty
przemawiające za tym, że wraz ze złożeniem wniosku przez prokuratora o
umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy czynu za-
bronionego i zastosowanie środka zabezpieczającego postępowanie prze-
chodzi z postępowania przygotowawczego do kolejnego stadium postępo-
wania karnego, jakim jest postępowanie jurysdykcyjne. Wydane więc po-
stanowienie w trybie określonym w art. 354 k.p.k. jest orzeczeniem sądo-
wym, kończącym postępowanie sądowe.
Za takim stanowiskiem przemawiają istotne argumenty:
- rozpoznanie wniosku prokuratora, przekazanego sądowi na pod-
stawie art. 324 § 1 k.p.k. następuje z reguły na rozprawie (art. 354 pkt 2
k.p.k. ,,wniosek kieruje się na rozprawę..."), która przecież nie jest przewi-
dziana w stadium postępowania przygotowawczego,
- do rozpoznania wniosku ma nadto zastosowanie procedura przewi-
dziana w rozdziale 41, stosuje się więc odpowiednio przepisy dotyczące
przygotowania do rozprawy głównej,
- sąd rozpoznający na rozprawie wniosek prokuratora, przewidziany
w art. 324 § 1 k.p.k., orzeka w składzie określonym w art. 28 § 1 k.p.k., a
nie w przewidzianym dla czynności sądowych w postępowaniu przygoto-
wawczym (art. 329 § 1 k.p.k., por. uchwałę Sądu Najwyższego I KZP
21/99, OSNKW 1999, z. 9-10, poz. 49),
- gdyby postępowanie w trybie art. 354 k.p.k. nie miało charakteru
postępowania sądowego, to pkt 1 tego przepisu nie miałby żadnego sensu.
Nie ulega przecież wątpliwości, że przepisy o oskarżycielu posiłkowym i
powodzie cywilnym stosuje się - co do zasady - w tym właśnie postępo-
waniu, a nie w postępowaniu przygotowawczym.
Jeśli więc ustawodawca wyraźnie zaznaczył, że w postępowaniu
przewidzianym w art. 354 k.p.k. nie stosuje się przepisów o oskarżycielu
posiłkowym i powództwie cywilnym, to wyłącznie dlatego, że chciał te prze-
pisy - jako właściwe w postępowaniu sądowym - z trybu określonego w
art. 354 k.p.k. wyłączyć, zaznaczając wcześniej, iż ,,... stosuje się odpo-
wiednio przepisy niniejszego rozdziału z następującymi zmianami:". Ten
rozdział, na który powołuje się wspomniany wyżej art. 354 k.p.k., i w którym
został zamieszczony, to rozdział 41 - ,,Przygotowanie do rozprawy głów-
nej". Gdyby postępowanie w trybie art. 354 k.p.k. odnieść do czynności są-
dowych w postępowaniu przygotowawczym, to zmiana wymieniona w pkt
1, stosownie do której nie stosuje się przepisów o oskarżycielu posiłkowym,
a powództwo cywilne jest niedopuszczalne, byłaby zbędna. Zarówno prze-
pisy o oskarżycielu posiłkowym, jak powództwie cywilnym w postępowaniu
przygotowawczym nie mają zastosowania, więc żadna zmiana w tym
przedmiocie nie miałaby racji bytu.
Nie jest trafny pogląd, że za ewentualnym przyjęciem, iż z chwilą
wniesienia przez prokuratora wniosku o umorzenie postępowania i zasto-
sowanie środka zabezpieczającego mamy w dalszym ciągu do czynienia z
postępowaniem przygotowawczym i nie zmienia tego ta okoliczność, że
prokurator występuje ze wspomnianym wnioskiem po uprzednim zamknię-
ciu śledztwa albo dochodzenia, skoro nie sporządzono aktu oskarżenia
bądź jego surogatu, jak uczyniono to w stosunku do wniosku prokuratora o
warunkowe umorzenie postępowania, gdzie - jak wynika z art. 336 k.p.k. -
do takiego wniosku stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące aktu
oskarżenia zawarte w rozdziale 40. Podkreślić przy tym należy, że posłu-
żenie się przez ustawodawcę w art. 354 pkt 2 k.p.k. określeniem ,,podej-
rzany" nie przesądza bynajmniej o tym, że mamy do czynienia ciągle ze
stadium postępowania przygotowawczego.
Trudno przecież, wobec osoby, co do której już w postępowaniu
przygotowawczym stwierdzono, że działała w warunkach art. 31 § 1 k.k., a
więc ,,nie popełniła przestępstwa", kierować do sądu akt oskarżenia, i w
konsekwencji określać ją jako ,,oskarżonego" - w rozumieniu art. 71 § 2
k.p.k.
Skierowanie przez prokuratora wniosku o umorzenie postępowania i
zastosowanie środka zabezpieczającego wobec osoby określonej w art.
324 § 1 k.p.k. oznacza, że nie stosuje się do niej kar lub środków karnych,
a poprzestaje jedynie na możliwości zastosowania środka zabezpieczają-
cego.
Tak więc posłużenie się przez ustawodawcę w art. 354 pkt 2 k.p.k.
mianem podejrzanego wobec osoby objętej wnioskiem przewidzianym w
art. 324 § 1 k.p.k. nie przesądza o tym, że skierowany wniosek w trybie art.
354 k.p.k. nie powoduje wszczęcia postępowania sądowego.
Przepisy odnoszące się wprost do podmiotu, który został oskarżony o
popełnienie przestępstwa, a więc przeciwko któremu wniesiono akt oskar-
żenia bądź prokurator wystąpił z wnioskiem o warunkowe umorzenie po-
stępowania, do podejrzanego nie mają zastosowania.
Fakt ten został niewątpliwie przez ustawodawcę dostrzeżony i dlate-
go art. 380 k.p.k. przewiduje odpowiednie stosowanie przepisów dotyczą-
cych oskarżonego do osoby, wobec której - zgodnie z wnioskiem prokura-
tora - mają być zastosowane środki zabezpieczające.
Nie sposób w tym miejscu nie zauważyć, że w przepisach tego sa-
mego działu Kodeksu postępowania karnego (rozdział VIII - postępowanie
przed sądem pierwszej instancji) jedna i ta sama osoba określana jest raz
jako ,,podejrzany" (art. 354 k.p.k.), a innym razem jako osoba, ,,której proku-
rator zarzuca popełnienie czynu zabronionego w stanie niepoczytalności i
wnosi o umorzenie postępowania oraz zastosowanie wobec niej środków
zabezpieczających".
Sąd Najwyższy nie podziela też stanowiska prokuratora Prokuratury
Krajowej, że o charakterze postępowania przewidzianego w art. 354 k.p.k.
decyduje m. in. § 2 art. 324 k.p.k., który stanowi, iż jeżeli sąd nie znajduje
podstaw do uwzględnienia wniosku, o którym mowa w § 1, przekazuje
sprawę prokuratorowi do dalszego prowadzenia. Taka sytuacja - zdaniem
Prokuratora - prowadzi do kontynuacji postępowania przygotowawczego,
co przesądza z kolei o tym, że postępowanie toczące się dla rozpoznania
wniosku prokuratora złożonego na podstawie art. 324 k.p.k. jest wpraw-
dzie incydentalnym postępowaniem sądowym, ale w ramach postępowania
przygotowawczego, które może prowadzić do jego kontynuacji w razie
uznania, iż brak jest podstaw do podzielenia zawartego we wniosku proku-
ratora stanowiska.
Na obronę stanowiska przeciwnego można podnieść, że wstępna
kontrola aktu oskarżenia przewidziana w rozdziale 40, stosownie do treści
art. 337 § 1 k.p.k., może prowadzić do zwrotu aktu oskarżenia oskarżycie-
lowi, co przecież nie stanowi o tym, że w tej fazie postępowania nie mamy
do czynienia z postępowaniem sądowym.
Omówione wyżej kwestie związane z charakterem postępowania
przewidzianego w art. 354 k.p.k. w zw. z art. 324 § 1 k.p.k. prowadzą - w
ocenie Sądu Najwyższego - do uzasadnionego w pełni wniosku, że postę-
powanie to przekracza ramy postępowania przygotowawczego i jest już
stadium postępowania sądowego.
W tych warunkach pokrzywdzony w tym postępowaniu nie zachowuje
uprawnień strony. Stosownie do treści art. 299 § 1 k.p.k., jest on stroną na
etapie postępowania przygotowawczego. W postępowaniu sądowym w
sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony
może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego (art. 53-
54 k.p.k.). Może też, stosownie do uregulowań przewidzianych w rozdziale
7, aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej wytoczyć
przeciw oskarżonemu powództwo cywilne (art. 62 k.p.k.) i działać jako
strona w charakterze powoda cywilnego. Tych uprawnień ustawodawca
pozbawił pokrzywdzonego w postępowaniu określonym w art. 354 k.p.k.
Skoro więc pokrzywdzony w postępowaniu w trybie art. 354 k.p.k. nie
jest stroną w rozumieniu art. 299 § 1 k.p.k., ani też osobą przewidzianą w
art. 459 § 3 k.p.k., nie mają też do niego zastosowania przepisy o oskarży-
cielu posiłkowym i powodzie cywilnym, nie jest on zatem uprawniony do
zaskarżenia postanowienia sądu wydanego w wymienionym wyżej trybie.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy uchwalił udzielić odpo-
wiedzi, jak na wstępie.