UCHWAŁA Z DNIA 29 MARCA 2006 R.
I KZP 1/06

Możliwość przyznania roszczeń odszkodowawczych na podstawie
art. 8 ust. 4 oraz art. 11 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nie-
ważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność
na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149, ze
zm.) w razie, gdy nie doszło do uznania za nieważne orzeczenia skazują-
cego osobę represjonowaną ograniczona jest do sytuacji, gdy przed wej-
ściem w życie tej ustawy nastąpiło wcześniejsze uniewinnienie oskarżonego
lub umorzenie postępowania.

Przewodniczący: sędzia SN J. Sobczak (sprawozdawca).
Sędziowie SN: P. Kalinowski, R. Malarski.
Prokurator Prokuratury Krajowej: A. Herzog.

Sąd Najwyższy w sprawie Hanny M., Bartłomieja M. i Karola M., po
rozpoznaniu przedstawionego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd
Apelacyjny w K., postanowieniem z dnia 7 lipca 2005 r., zagadnienia praw-
nego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy:

,,Czy względy słuszności, o których mowa w art. 8 ust. 4 ustawy z dnia 23
lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób re-
presjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Pol-
skiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 z późn. zm.) uprawniają następców praw-
nych, określonych w art. 8 ust. 1 cyt. ustawy, do dochodzenia odszkodo-
wania w sytuacji, gdy osoba represjonowana zmarła po złożeniu wniosku o
zasądzenie odszkodowania w trybie art. 552 k.p.k., a w stosunku do tych
następców prawnych nie zachodzą przesłanki do zasądzenia odszkodo-
wania z art. 556 § 1 k.p.k.?"

p o s t a n o w i ł udzielić odpowiedzi jak wyżej.


U z a s a d n i e n i e

Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne wyłoniło
się na tle następującego stanu faktycznego.
Sąd Okręgowy w K., wyrokiem z dnia 14 kwietnia 2005 r. oddalił wnio-
sek Hanny M., Bartłomieja M. i Karola M. o odszkodowanie dochodzone po
zmarłym Stanisławie M., w stosunku do którego Sąd Najwyższy w wyniku
wniesionej kasacji, wyrokiem z dnia 26 kwietnia 2001 r., uchylił orzeczenie
Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym w
W. z dnia 3 stycznia 1952 r., oraz orzeczenie tej Komisji wydane w trybie nad-
zoru z dnia 21 czerwca 1952 r., i uniewinnił Stanisława M. od popełnienia
przypisanego mu czynu z art. 22 m.k.k.
Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika, że Sąd Okręgowy uznał, iż
wnioskodawcy nie spełniają przesłanki uprawniającej do zasądzenia od-
szkodowania w oparciu o art. 556 § 1 k.p.k., i z uwagi na tytuł prawny re-
habilitacji Stanisława M., nie przysługują im też roszczenia odszkodowawcze
wynikające z ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. (Dz. U. Nr 34, poz. 149) i to mimo
ustalenia, że czyn przypisany Stanisławowi M. był związany z działalnością na
rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego.
Od wspomnianego wyroku apelację złożył pełnomocnik wnioskodawców
zarzucając obrazę przepisów prawa materialnego, poprzez niewłaściwą -
jego zdaniem - interpretację art. 8 i 11 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o
uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za
działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego.
Analizując ustalenia faktyczne sprawy oraz przepisy regulujące upraw-
nienia następców prawnych osób niesłusznie skazanych i represjonowanych
Sąd Apelacyjny powziął wątpliwość wyrażoną w postanowieniu. Zdaniem Są-
du Apelacyjnego niewątpliwe jest, że ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o
uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych
za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34,
poz. 149) reguluje tytuł prawny oraz zakres uprawnień następców prawnych
osób niesłusznie skazanych i represjonowanych do dochodzenia roszczeń
odszkodowawczych w odrębny sposób od przepisów rozdziału 58 Kodeksu
postępowania karnego. Tryb przewidziany w art. 552 § 1 k.p.k. wymaga ty-
tułu prawnego w formie wyroku uniewinniającego lub umarzającego postę-
powanie, który zapadł w wyniku kasacji lub wznowienia postępowania. W razie
śmierci niesłusznie skazanego prawo do odszkodowania przysługuje tylko
osobom wymienionym w art. 556 § 1 k.p.k.
Z treści art. 8 ust. 1 zd. 2 ustawy z 23 lutego 1991 r. wynika nato-
miast, że w razie śmierci osoby, wobec której stwierdzono nieważność orzecze-
nia, szeroki zakres uprawnień do odszkodowania i zadośćuczynienia za wy-
rządzoną krzywdę przechodzi na osoby najbliższe, tj. na małżonka, dzieci i
rodziców osoby represjonowanej.
Uprawnienia wspomnianych osób do dochodzenia nawet roszczeń uzu-
pełniających wynikają z sytuacji określonych w art. 8 ust. 4 przedmiotowej ustawy,
tj. gdy w wyniku rewizji nadzwyczajnej lub wznowienia postępowania zapadł
wyrok uniewinniający lub umarzający postępowanie i, gdy zostało już nawet
prawomocnie zasądzone odszkodowanie, jeśli za uwzględnieniem roszcze-
nia uzupełniającego przemawiają względy słuszności.
Następcy prawni osoby represjonowanej są również uprawnieni do
dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia w sytuacji określonej art.
11 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. W tym zakresie jednakże - jak zauważył
zwracający się z pytaniem prawnym Sąd Apelacyjny - Sąd Najwyższy, w uzasad-
nieniu postanowienia z dnia 27 października 1992 r., WZ 163/92 - OSNKW
1993 r., z. 3-4, poz. 24, oraz w uzasadnieniu postanowienia z dnia 11 mar-
ca 1993 r., WZ 24/93 - OSNKW 1993 r., z. 9-10, poz. 61, wyraził pogląd, że
przepis art. 11 ust. 1 ustawy dotyczy tylko takich wyroków uniewinniających lub
orzeczeń umarzających postępowanie, które zapadły w trybie zwyczajnym, nie
zaś w wyniku rewizji nadzwyczajnej lub też wznowienia postępowania. Sąd Ape-
lacyjny podniósł, że odnosząc powyższe rozważania do sytuacji wnioskodawców z
niniejszej sprawy stwierdzić należy, że brak jest przesłanek do zasądzenia na
ich rzecz odszkodowania w trybie art. 556 § 1 k.p.k. i nie mają też tytułu
prawnego do dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia w oparciu o re-
gulacje zawarte w ustawie z dnia 23 lutego 1991 r.
Wykładnia taka może jednak przekreślać szczególny cel ustawy z dnia 23
lutego 1991 r., którym jest materialna rekompensata represji jakie spotkały osoby
za ich działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Nie znajduje
też ona racjonalnego uzasadnienia na tle uregulowania zawartego w art. 8 ust. 4
ustawy, tj. dopuszczającej w okolicznościach szczególnych (gdy przemawiają
za tym względy słuszności) możliwość zasądzenia na rzecz następców
prawnych osoby represjonowanej uzupełniających roszczeń odszkodowawczych.
Za przyznaniem im takiego uprawnienia przemawiać może w końcu i taki fakt, że
inna osoba związana działaniami faktycznymi ze Stanisławem M., tj. Jerzy R.,
skazany również przez Komisję Specjalną za czyn z art. 22 m.k.k. uzyskał co
prawda na innej podstawie, ale równoznacznej z uniewinnieniem (art. 2 ust. 1 zd.
2 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r.) odszkodowanie i zadośćuczynienie.
Prokurator Krajowy wniósł o odmowę podjęcia uchwały.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Przede wszystkim trzeba zauważyć, że postępowanie z wniosku na-
stępców prawnych zmarłego Stanisława M. toczy się - jak trafnie wskaza-
no w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego w K. z dnia 14
kwietnia 2005 r. - w związku z roszczeniem odszkodowawczym, którego
podstawę prawną stanowią przepisy rozdziału 58 Kodeksu postępowania
karnego. Podstawę do tych roszczeń stanowi w niniejszej sprawie wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2001 r., którym - po rozpoznaniu kasa-
cji Rzecznika Praw Obywatelskich - uniewinniono Stanisława M. od popełnie-
nia przestępstwa z art. 22 m.k.k., przypisanego mu orzeczeniami Komisji Spe-
cjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym w W. z dnia
3 stycznia 1952 r., oraz z dnia 21 czerwca 1952 r.
Bezspornym jest, że zarówno roszczenia z rozdziału 58 Kodeksu po-
stępowania karnego, jak i roszczenia odszkodowawcze z art. 8 ustawy z dnia
23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób re-
presjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Pol-
skiego mają charakter cywilny, choć dochodzone są przed sądem karnym.
Zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie zwraca się jednak uwagę na
szczególne cechy tych roszczeń, przesądzające o ich odmienności (por.
uchwałę składu siedmiu sędziów SN z dnia 28 października 1993 r., I KZP
21/93, OSNKW 1993, z. 11-12, poz. 67 z glosą B. Bladowskiego - OSP
1995, z. l, poz. 10). Przepis art. 8 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. ma przy
tym - jak trafnie wskazywano - charakter lex specialis wobec przepisu art.
552 § 1 k.p.k. (por. Z. Gostyński, R.A. Stefański w: Z. Gostyński red.: Ko-
deks postępowania karnego. Komentarz, tom III, wyd. II, Warszawa 2004 r., s.
751).
Podstawę zasądzenia odszkodowania i zadośćuczynienia na podsta-
wie ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. stanowi fakt represjonowania za dzia-
łalność niepodległościową lub z powodu takiej działalności. Fakt ten powi-
nien być ustalony w postępowaniu toczącym się w oparciu o przepisy tej
ustawy (por. wyrok SN z dnia 3 marca 1999 r., V KKN 526/98, OSN Pr. i
Pr. 1999, z. 7-8, poz. 21). W niniejszej sprawie nie miało to miejsca. Podstaw
do stwierdzenia w trybie ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. (zwanej dalej lutową)
nieważności orzeczenia Komisji Specjalnej skazującego Stanisława M. nie do-
patrzył się Rzecznik Praw Obywatelskich, wnoszący kasację od tego orzecze-
nia (Rzecznik ten, zgodnie z art. 3 ust. 1 wspomnianej ustawy, jest jednym z
podmiotów uprawnionych do złożenia stosownego wniosku) ani też rozpo-
znający kasację Sąd Najwyższy. Co ważniejsze, w sprawie tej toczyło się po-
stępowanie o uznanie za nieważne orzeczenia na podstawie ustawy luto-
wej w związku z wnioskiem złożonym przez Stanisława M., który jednak
wniosek ów skutecznie cofnął - co spowodowało umorzenie postępowania.
Świadczy to o tym, że sam wnioskodawca ostatecznie nie dopatrzył się
podstaw do zastosowania wobec niego instytucji uznania za nieważne
orzeczeń w trybie ustawy z dnia 23 lutego 1991 r.
Możliwość przyznania roszczeń odszkodowawczych na podstawie
art. 8 ust. 4 oraz art. 11 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. w sytuacji, gdy nie
doszło do uznania za nieważne orzeczenia skazującego osobę represjo-
nowaną jest ograniczona do sytuacji, gdy nastąpiło wcześniejsze uniewin-
nienie oskarżonego lub umorzenie postępowania przed wejściem w życie
ustawy lutowej (por. uchwałę SN z dnia 22 stycznia 1992 r., I KZP 37/91,
OSNKW 1992, z. 5-6, poz. 38). Stanowisko to Sąd Najwyższy w przedmio-
towej sprawie całkowicie podziela, podobnie jak poglądy wyrażone w uza-
sadnieniach postanowień Sądu Najwyższego z dnia 27 października 1992 r.
(WZ 163/92, OSNKW 1993, z. 3-4, poz. 24) i z dnia 11 marca 1993 r. (WZ
24/93, OSNKW 1993, z. 9-10, poz. 61), które przywołuje Sąd Apelacyjny.
Ratio legis takiego rozwiązania było niewątpliwie umożliwienie dochodze-
nia roszczeń odszkodowawczych osobom spełniającym przesłanki do
stwierdzenia nieważności orzeczenia, wobec których możliwość ta została
wyłączona, bowiem już wcześniej zostały one uniewinnione lub umorzono
wobec nich postępowanie z przyczyn wskazanych w art. 11 pkt 1 k.p.k. z
1969 r. Odmienna jest natomiast sytuacja osoby, wobec której orzeczenie
skazujące, wydane w okresie przed 31 grudnia 1956 r., zostało zmienione
wyrokiem uniewinniającym wydanym w trybie kasacji bądź wznowienia po-
stępowania już po wejściu w życie ustawy z dnia 23 lutego 1991 r., a więc
w okresie, kiedy możliwe było stwierdzenie zaistnienia przesłanek przewi-
dzianych w tej ustawie.
Wątpliwości podniesione przez Sąd Apelacyjny sprowadzają się w
istocie do dopuszczenia możliwości, w której okoliczności przewidziane w
art. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. byłyby stwierdzane nie w trybie
uznania za nieważne orzeczenia skazującego daną osobę w sytuacji, gdy
tryb taki nie został zastosowany mimo takiej możliwości - lecz niejako przy
okazji rozpoznawania wniosku o roszczenia odszkodowawcze złożone na
zupełnie innej podstawie. Taka interpretacja przepisów ustawy lutowej nie
znajduje jednak uzasadnienia w żadnym z rodzajów wykładni, stanowiąc
próbę analogii iuris. Przepis art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. po-
zwala na ,,odpowiednie zastosowanie" art. 8-10 tejże ustawy wyłącznie w sto-
sunku do osób, co do których zachodzą przesłanki do stwierdzenia nieważności
orzeczenia, jeżeli oskarżonego uniewinniono lub postępowanie umorzono z po-
wodów, o których mowa w art. 11 pkt 1 k.p.k. Taka sytuacja nie zachodzi w
przedmiotowej sprawie. W tym stanie rzeczy wypada stwierdzić, że możliwość
przyznania roszczeń odszkodowawczych na podstawie art. 8 ust. 4 oraz
art. 11 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. w razie, gdy nie doszło do uznania
za nieważne orzeczenia skazującego osobę represjonowaną ograniczona
jest do sytuacji, gdy nastąpiło wcześniejsze uniewinnienie oskarżonego lub
umorzenie postępowania przed wejściem w życie ustawy lutowej. Brak jest
także przesłanek do zasądzenia na rzecz takowych osób (a w przypadku ich
śmierci małżonków, dzieci i rodziców) odszkodowania w trybie art. 556 § 1
k.p.k. Nie mają też one tytułu prawnego do dochodzenia odszkodowania i za-
dośćuczynienia w oparciu o regulacje zawarte w ustawie z dnia 23 lutego 1991 r.
Nie ma również żadnego znaczenia na gruncie niniejszej sprawy, że inna
osoba ,,związana działaniami faktycznymi" ze Stanisławem M. uzyskała od-
szkodowanie i zadośćuczynienie na podstawie przepisów ustawy lutowej.
Nastąpiło to bowiem właśnie w związku ze stwierdzeniem przez właściwy
sąd, na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r., nieważności
orzeczenia skazującego wydanego przez Komisję Specjalną. Niezależnie od
oceny słuszności rozstrzygnięcia dotyczącego tej osoby, to jest Jerzego R.,
należy podkreślić, że z opisu czynu, za który został on skazany przez Komi-
sję Specjalną nie wynika, by zarzucone mu działanie pozostawało w związku
z czynem, za który ukarano Stanisława M.
Przy okazji niejako należy zauważyć, że wyrażony przez Sąd Okrę-
gowy w K. w wyroku z dnia 14 kwietnia 2005 r. pogląd, jakoby czyn przypi-
sany Stanisławowi M. był związany z działalnością na rzecz niepodległego
bytu Państwa Polskiego, budzić musi poważne wątpliwości. Jak wielokrotnie
wskazywano, nie można podzielić stanowiska, że należy rozszerzająco in-
terpretować zachowania mogące być uznane za działalność niepodległo-
ściową. Przeciwnie, musi ona odnosić się wprost do walki o niepodległy byt i
nie może być domniemana (por. postanowienie SN z dnia 30 sierpnia 1995
r., WZ 176/95, OSN Pr. i Pr. 1995, z. 11-12, poz. 19; uchwałę SN z dnia 20
listopada 1991 r., I KZP 32/91, OSNKW 1992, z. 3-4, poz. 24). W orzecznic-
twie i piśmiennictwie wielokrotnie wskazywano, że nie każde korzystanie z
praw i wolności człowieka (na przykład z wolności słowa) jest równoznaczne
z ,,działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego". Dotyczy
to w szczególności rozmaitych przejawów poglądów politycznych (opowia-
dania anegdot czy ,,dowcipów politycznych", wypowiedzi ocennych, itd.),
które z reguły uznane być muszą za akty indywidualnego stosunku do prak-
tyki ówczesnych władz, a uznanie ich za przestępstwa przeciwko władzy nie
zmienia charakteru tych czynów (por. między innymi postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 3 lipca 1992 r., II KRN 90/92, OSNKW 1992, z. 9-10,
poz. 74; postanowienia Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 13 marca
1997 r., II AKz 12/97, KZS 1997, z. 2-3, poz. 94; z dnia 18 czerwca 1996 r.,
II AKz 200/96, KZS 1996, z. 5-6, poz. 79; z dnia 23 maja 1996 r., II AKz
104/96, KZS 1996, z. 5-6, poz. 78, czy z dnia 20 października 1993 r., II
AKz 134/93, KZS 1993, z. 11, poz. 27 i postanowienie Sądu Apelacyjnego
w Katowicach z dnia 23 kwietnia 1996 r., II AKo 56/96, OSA 1998, z. 3, poz.
20, a także L. Gardocki: Podstawy rehabilitacji w świetle ustawy z 23 lutego
1991 r., PS 1991, nr 4, s. 3; por. także S. Zabłocki: Przegląd orzecznictwa
Sądu Najwyższego i Sądów Apelacyjnych do ustawy z 23 lutego 1991 r.,
część III, Pal. 1995, nr 3-4, s. 229).
Przedstawione wyżej motywy uzasadniają treść uchwały Sądu Naj-
wyższego, podjętej w niniejszej sprawie.