Uchwała SN - III CZP 99/02
Izba:Izba Cywilna
Sygnatura:III CZP 99/02
Typ:Uchwała SN
Opis:Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2003/12/159
Data wydania:2003-03-05
Uchwała z dnia 5 marca 2003 r., III CZP 99/02

Sędzia SN Gerard Bieniek (przewodniczący)
Sędzia SN Iwona Koper (sprawozdawca)
Sędzia SN Tadeusz Żyznowski

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Marii B. przeciwko Bronisławowi B. o
złożenie oświadczenia woli, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu
jawnym w dniu 5 marca 2003 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej
Piotra Wiśniewskiego, zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd
Okręgowy w Krośnie postanowieniem z dnia 5 listopada 2002 r.:
"Czy w czasie trwania wspólności majątkowej małżeńskiej dopuszczalne jest
wystąpienie przez jednego z małżonków z żądaniem skierowanym przeciwko
współmałżonkowi o przeniesienie na podstawie art. 231 § 1 k.c. udziału we
własności gruntu, stanowiącego majątek odrębny współmałżonka, zabudowanego
budynkiem mieszkalnym jeszcze przed zawarciem małżeństwa, w wyniku
wspólnych nakładów obojga późniejszych małżonków, żyjących wcześniej w
konkubinacie?"
podjął uchwałę:

Dopuszczalne jest wystąpienie przez jednego małżonka w czasie trwania
wspólności ustawowej z żądaniem przeniesienia na jego rzecz - na podstawie
art. 231 § 1 k.c. - udziału we własności gruntu, stanowiącego majątek odrębny
drugiego małżonka, zabudowanego budynkiem mieszkalnym przed
zawarciem małżeństwa w wyniku nakładów obojga małżonków, dokonanych
w czasie pozostawania w konkubinacie.

Uzasadnienie

Sąd Rejonowy w Jaśle wyrokiem z dnia 19 kwietnia 2002 r. oddalił powództwo
Marii B., w którym powódka domagała się nakazania pozwanemu Bronisławowi B.
złożenia oświadczenia woli przenoszącego na jej rzecz własność 1/2 części działki
nr 1098/2 o pow. 4 a położonej w K., twierdząc, że wraz z pozwanym wybudowała
na opisanej działce, stanowiącej jego wyłączną własność, budynek mieszkalny.
Według przyjętych za podstawę tego rozstrzygnięcia ustaleń faktycznych,
strony pozostawały w konkubinacie od 1985 r. do 1989 r., kiedy zawarły trwający
nadal związek małżeński. Budowę domu rozpoczęły w 1988 r., na działce
stanowiącej wówczas własność matki pozwanego, a od 1989 r. własność
pozwanego. W okresie budowy strony zamieszkiwały w J., gdzie powódka
pracowała zarobkowo. Budową zajmował się głównie pozwany, on też przede
wszystkim ją finansował z emerytury, kilkakrotnie wyższej od zarobków powódki,
oraz z kredytów budowlanych. Strony zamieszkały wspólnie w wybudowanym domu
w 1990 r. W związku z nieporozumieniami, do jakich niebawem doszło między
małżonkami, pozwany wydzielił w budynku dwa lokale i jeden z nich wraz z
udziałem we własności działki darował małoletniej córce, czyniąc to wbrew
zakazowi zawartemu w wydanym w niniejszej sprawie zarządzeniu tymczasowym.
Darowiznę tę Sąd Rejonowy ocenił jako bezwzględnie nieważną. Uprzednio sąd
wieczystoksięgowy odmówił dokonania, na podstawie umowy darowizny, wpisu
prawa własności na rzecz obdarowanej.
Ocenę bezzasadności powództwa wywiódł Sąd Rejonowy z braku wymaganej
w art. 231 § 1 k.c. przesłanki samoistnego posiadania nieruchomości przez
powódkę, która poza zaangażowaniem finansowym nie wykonywała żadnych aktów
władczych, a nieruchomość traktowała jako własność konkubenta.
Sąd Okręgowy w Krośnie, który rozpoznawał apelację powódki, wyraził
pogląd, że należy ją traktować jako współposiadaczkę spornego gruntu, wznoszącą
wspólnie z pozwanym budynek mieszkalny. Uznał też, że wprawdzie trudno
przypisywać powódce dobrą wiarę, jednak nie stanowi to przeszkody dla realizacji
jej roszczenia opartego na przepisie art. 231 § 1 k.c., gdyż na gruncie tego przepisu
samoistnego posiadacza w złej wierze należy traktować na równi z posiadaczem w
dobrej wierze, jeżeli przemawiają za tym zasady współżycia społecznego. Wskazał
ponadto na ukształtowany kierunek wykładni art. 231 § 1 k.c., w którym
przesądzono samą dopuszczalność realizacji takiego roszczenia przez osobę,
uczestniczącą jako jeden z samoistnych współposiadaczy gruntu w jego zabudowie
(uchwała z dnia 13 lutego 1978 r., III CZP 101/77, OSNC 1978, nr 9, poz. 150), co
obejmuje także przypadek współposiadania gruntu wraz z właścicielem. Znajduje to
potwierdzenie w orzecznictwie dotyczącym gruntu stanowiącego odrębną własność
jednego z małżonków, zabudowanego przez oboje małżonków, przyznającym
współmałżonkowi roszenie o przeniesienie na jego rzecz udziału we własności
zabudowanego gruntu, odpowiadającego wielkości udziału w majątku wspólnym
(zob. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia 1982 r., III CZP 54/81, OSNC
1982, nr 5-6, poz. 71, z dnia 11 marca 1985 r., III CZP 7/85, OSNC 1985, nr 11,
poz. 170 oraz z dnia 12 czerwca 1986 r., III CZP 26/86, OSNC 1987, nr 5-6, poz.
73). Ograniczenie możliwości realizacji tego roszczenia przez czas trwania
wspólności ustawowej nasunęło Sądowi Okręgowemu wątpliwość, czy powódka,
której roszczenie należy do jej majątku odrębnego, może dochodzić go jeszcze w
czasie trwania wspólności ustawowej, czy też dopiero po jej ustaniu, jak ma to
miejsce w przypadku nakładów dokonanych przez oboje małżonków z majątku
wspólnego na majątek odrębny jednego z nich. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Artykuł 45 § 1 k.r.o. reguluje zasady dokonywania przez małżonków rozliczeń
z tytułu wydatków i nakładów, poczynionych w czasie trwania ustroju wspólności
ustawowej, z majątku wspólnego na majątki odrębne każdego z nich oraz
poczynionych z majątków odrębnych na majątek wspólny. Ich zwrot dokonuje się
przy umownym lub sądowym podziale majątku wspólnego, a jedynie wyjątkowo,
jeżeli wymaga tego dobro rodziny, sąd może nakazać wcześniejszy zwrot.
Na podstawie art. 45 § 2 k.r.o., przepis § 1 tego artykułu stosuje się odpowiednio
do, zaspokojenia z majątku wspólnego długu jednego z małżonków.
Przeważający obecnie w orzecznictwie pogląd o dopuszczalności stosowania
art. 231 § 1 k.c. do rozliczeń małżonków w postępowaniu o podział majątku
wspólnego, zapoczątkowany został uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia
1982 r., III CZP 54/81 (OSNCP 1982, nr 5-6, poz. 71) i potwierdzony m.in. w
uchwale Sądu Najwyższego dnia 11 marca 1985 r., III CZP 7/85 (OSNCP 1985, nr
11, poz. 170) oraz wyroku Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 1989 r., I CR 105/89
(OSP 1990, nr 10, poz. 360). W uzasadnieniu tego wyroku, a także w uzasadnieniu
uchwały z dnia 12 czerwca 1986 r., III CZP 26/86 (OSNCP 1987, nr 5-6, poz. 73)
oraz w uchwale z dnia 3 marca 1987 r., III CZP 7/87 (nie publ.) wyrażone zostało
także stanowisko, że ze względu na charakter wspólności ustawowej jako
współwłasności łącznej realizacja roszczeń z art. 231 § 1 k.c. nie wchodzi
w rachubę w czasie trwania wspólności ustawowej. Możliwości zrealizowania tych
roszczeń przed ustaniem wspólności ustawowej sprzeciwia się, wynikająca z art. 45
§ 1 k.c., zasada zwrotu nakładów i wydatków przy podziale majątku wspólnego.
Przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych stosuje się odpowiednio do
majątku, który był objęty wspólnością majątkowa od chwili jej ustania (art. 42 k.r.o.).
Zasadą jest, że oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym,
chociaż możliwe jest ustalenie nierównych udziałów z uwzględnieniem stopnia, w
jakim każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku (art. 43 k.r.o.).
Dopiero wiec po jej ustaniu, kiedy nastąpi sprecyzowanie wielkości udziałów
małżonków w majątku wspólnym, powstaje możliwość zrealizowania należącego do
tego majątku roszczenia z art. 231 § 1 k.c., przez przeniesienie na rzecz małżonka,
który dokonał wraz ze współmałżonkiem budowy na nieruchomości stanowiącej
odrębny majątek tego współmałżonka, udziału we własności tej nieruchomości,
odpowiadającego jego udziałowi w majątku wspólnym.
Argumentacja, która posłużyła do sformułowania zakazu dochodzenia
roszczeń opartych na art. 231 § 1 k.c. w czasie trwania wspólności ustawowej, nie
usprawiedliwia jednak analogicznego wniosku w odmiennym stanie faktycznym i
prawnym przedmiotowej sprawy.
Przy przyjętym przez Sąd Okręgowy, chociaż nie przytoczonym wprost
w ustaleniach faktycznych, założeniu, że strony pozostają w ustroju ustawowej
wspólności majątkowej, w ukształtowanych na tej podstawie stosunkach
majątkowych małżonków istnieją trzy masy majątkowe: majątek wspólny oraz dwa
majątki odrębne. Do majątku odrębnego powódki należy powstałe przed zawarciem
małżeństwa roszczenie o wykup gruntu, a do majątku odrębnego pozwanego
zabudowana działka, na którą został dokonany nakład powódki. Mamy więc do
czynienia z rozliczeniem nakładu z majątku odrębnego jednego małżonka na
majątek odrębny drugiego małżonka.
Mimo braku stosownego postanowienia w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym,
wydatki i nakłady dokonywane miedzy majątkami odrębnymi małżonków podlegają
rozliczeniu, którego dokonuje się na podstawie ogólnych zasad kodeksu cywilnego.
Właściwą drogą do ich dochodzenia jest proces cywilny (orzeczenie Sądu
Najwyższego z dnia 3 kwietnia 1970, III CRN 90/70, OSNPG 1970, nr 11-12, poz.
61 i z dnia 9 stycznia 1984 r., III CRN 315/83, "Gazeta Prawnicza" 1984, nr 17). W
pewnych sytuacjach nie podlegają one zwrotowi ze względu na charakter i treść
wzajemnych stosunków praw i obowiązków między małżonkami. Obowiązek zwrotu
wydatków i nakładów poczynionych z majątku odrębnego jednego małżonka na
majątek odrębny drugiego małżonka powstaje wówczas, gdy przysporzenie
korzyści przekracza zakres powinności wzajemnej pomocy małżonków
i przyczyniania się do zaspokojenia potrzeb założonej rodziny. Dotyczy to w
szczególności zwiększenia wartości składnika majątku odrębnego, co ma miejsce
m.in. w następstwie wniesienia budynku na gruncie należącym do jednego z
małżonków ze środków pochodzących z majątku odrębnego współmałżonka.
Stosowaniu art. 231 § 1 k.c. do rozliczeń między małżonkami, w wypadku
wzniesienia budynku kosztem majątku odrębnego jednego małżonka na
nieruchomości stanowiącej majątek odrębny drugiego małżonka, nie sprzeciwia się
treść art. 45 k.r.o., który jako przepis szczególny wyłącza stosowanie wszelkich
innych przepisów prawa cywilnego dotyczących rozliczenia z tytułu nakładów
i wydatków na cudzą rzecz (art. 226-227, 231, 753 § 2 i art 754, art. 405-414 k.c.);
jego zakres nie obejmuje zwrotu wydatków i nakładów między majątkami odrębnymi
małżonków. Odmiennie niż w przypadku zaliczenia roszczenia o wykup do majątku
wspólnego małżonków, roszenie takie nie jest też związane z podziałem majątku
wspólnego, a zatem może być dochodzone w drodze procesu, w czasie trwania
wspólności ustawowej, bez potrzeby uzyskania zezwolenia sądu (art. 45 § 1 in fine
k.r.o.), a także po dokonaniu podziału majątku wspólnego (art. 45 k.r.o., art. 618 w
związku z art. 567 § 3 i art. 688 k.p.c.). Możliwość rozliczenia w postępowaniu
o podział majątku wspólnego nakładów dokonanych z jednego majątku odrębnego
na drugi majątek odrębny dopuszczona została w orzecznictwie tylko w szczególnej
sytuacji, w której zachodzi potrzeba kompleksowego rozliczenia całości nakładów
pochodzących zarówno z majątku wspólnego, jak i majątków odrębnych w jednym
postępowaniu (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1980 r., III CZP
46/80, OSNCP 1981, nr 11, poz. 206).
Na tle wątpliwości, które legły u podstaw zagadnienia prawnego, pozostaje do
rozważenia kwestia, czy w razie spełnienia przez powódkę przy realizacji wykupu
działki świadczenia ekwiwalentnego ze środków majątku wspólnego, nabycie przez
nią udziału we własności gruntu - stanowiącego obecnie majątek odrębny
pozwanego - rzeczywiście prowadzić będzie do przysporzenia na rzecz majątku
wspólnego małżonków, zgodnie z regułą art. 32 k.r.o., w tym bowiem upatruje Sąd
Okręgowy zasadniczej przeszkody w dochodzeniu przez powódkę jej roszczenia
przed ustaniem wspólności ustawowej.
Zastosowanie konstrukcji roszczenia o wykup gruntu, opartej na art. 231 § 1
k.c., nie zawsze oznacza konieczność zasądzenia wyrównania pieniężnego na
rzecz małżonka, którego grunt został zabudowany przy użyciu składników majątku
odrębnego współmałżonka. W sytuacji, w której wielkość udziałów małżonków w
zabudowanym gruncie nie jest związana z wielkością ich udziałów w majątku
wspólnym, możliwe jest ustanowienie współuprawnienia do zbudowanego gruntu i
budynku w proporcji roszczeń obojga małżonków z tytułu rozliczeń pieniężnych na
wspólną budowę, co może prowadzić do ich rozliczenia bez zasądzania
wyrównania.
W świetle uzasadnienia postanowienia Sądu Okręgowego nie jest całkowicie
jasne, jakiego przysporzenia na rzecz majątku wspólnego dotyczy podniesiona
w nim wątpliwość. Niewątpliwie jednak wynika z niego, że - zdaniem tego Sądu -
w razie dokonania prze powódkę zapłaty wynagrodzenia kosztem majątku
wspólnego, udział we własności gruntu nabyty w wyniku realizacji jej roszczenia
wszedłby do majątku wspólnego małżonków. Poglądu takiego nie można
zaakceptować, jeżeli bowiem nabyte przed powstaniem wspólności majątkowej
przez małżonka, który wzniósł wraz ze współmałżonkiem na jego gruncie budynek,
roszczenie z art. 231 § 1 k.c. o wykup udziału w zabudowanej działce stanowi
majątek odrębny tego małżonka, to jego majątkiem odrębnym staje się także, na
podstawie art. 33 pkt 3 k.r.o., udział we własności gruntu nabyty w czasie trwania
wspólności ustawowej w wyniku realizacji tego roszczenia (zob. uzasadnienie
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 września 1970 r., I CR 298/70, OSNC 1971, nr
6, poz. 102). Bez znaczenia dla takiej kwalifikacji jest natomiast pochodzenie
środków na zapłatę wynagrodzenia z majątku wspólnego lub odrębnego powódki.
Jeżeli w takiej sytuacji zapłata wynagrodzenia nastąpiłaby ze środków majątku
wspólnego, to stanowiłoby ono wierzytelność wchodzącą w skład tego majątku.
Roszczenie o dokonanie rozliczenia z tego tytułu stałoby się wymagalne dopiero w
chwili ustania wspólności majątkowej małżeńskiej i podlegałoby rozliczeniu w
podziale majątku wspólnego.
Gdyby natomiast przysporzenie na rzecz majątku wspólnego łączyć
z uzyskaniem przez pozwanego dochodu z majątku odrębnego w postaci
wynagrodzenia za nabyty od niego udział we własności działki (art. 32 § 2 pkt 1
k.r.o.), to jako dochód z majątku odrębnego objętego surogacją (art. 33 pkt 3 k.r.o.)
zostałby objęty wspólnością majątkową dopiero w momencie jego pobrania, gdyż
jedynie w przypadku dochodów z majątku wspólnego i majątku odrębnego nie
podlegającego surogacji, do majątku wspólnego wchodzi już wierzytelność z tytułu
tych dochodów. Przy kwalifikacji zaś wynagrodzenia jako kwoty uzyskanej w zamian
za przedmiot majątkowy nabyty przed zawarciem małżeństwa weszłoby ono do
majątku odrębnego (art. 33 pkt 3 k.r.o.).
W tym stanie rzeczy także uiszczenie wynagrodzenia za wykup udziału
w zabudowanej działce ze środków majątku wspólnego nie może prowadzić do
wyłączenia możliwości realizacji roszczenia z art. 231 § 1 k.c. przez czas trwania
wspólności majątkowej.
Przedstawione stanowisko wspierają dodatkowe argumenty związane
z ochroną interesu mieszkaniowego małżonka, który będąc współinwestorem domu
wzniesionego na gruncie współmałżonka, nierzadko słabszym ekonomicznie, może
zamieszkiwać w nim jedynie na podstawie tytułu prawnorodzinnego, gasnącego z
ustaniem małżeństwa. Możliwość wcześniejszej, jeszcze przed ustaniem
wspólności majątkowej, realizacji roszczenia wzmacnia jego ochronę prawną w
szczególności w sytuacji konfliktu między małżonkami, zagrażającego utratą przez
tego małżonka współposiadania nieruchomości, co prowadziłoby do wygaśnięcia
roszenia z art. 231 § 1 k.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie
prawne, jak w uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).


Izba Cywilna - inne orzeczenia:
dokumentdata wyd.
[IC] III CZP 118/08   Uchwała siedmiu sędziów SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/6/76
2009-01-23 
[IC] III CZP 117/08   Uchwała siedmiu sędziów SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/7-8/91
2009-02-17 
[IC] III CZP 115/08   Uchwała SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/5/71
2008-11-26 
[IC] III CZP 110/08   Uchwała SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/5/70
2008-11-20 
[IC] III CZP 102/08   Uchwała siedmiu sędziów SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/5/65
2008-12-16 
  • Adres publikacyjny: