Uchwała z dnia 22 listopada 2007 r., III CZP 97/07

Sędzia SN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa syndyka masy upadłości "A.G.I.B.E.-
I." sp. z o.o. z siedzibą w G. przeciwko "P.A.", sp. z o.o. w W. i "P.P.", sp. z o.o. w
W. o uznanie umowy za bezskuteczną, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 22 listopada 2007 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Apelacyjny we Wrocławiu postanowieniem z dnia 13
lipca 2007 r.:
"Czy podlega uznaniu za bezskuteczną w trybie art. 59 k.c. czynność prawna
rozporządzenia nieruchomością (prawem użytkowania wieczystego) dokonana z
naruszeniem obowiązku określonego w art. 59 poprzedniego Prawa
upadłościowego (art. 134 obecnego Prawa upadłościowego i naprawczego)?"
podjął uchwałę:

Przepis art. 59 k.c. nie ma zastosowania do umowy sprzedaży prawa
użytkowania wieczystego gruntu oraz własności wzniesionego na nim
budynku, zawartej z naruszeniem obowiązku określonego w art. 59 § 1
rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. -
Prawo upadłościowe (jedn. tekst: Dz.U. 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.).

Uzasadnienie

W dniu 1 października 1999 r. "A.G.I.B.E.-I.", sp. z o.o. (sprzedawca) zawarła
z ,,P.A.", sp. z o.o. (kupujący) umowę sprzedaży prawa użytkowania wieczystego
dwu nieruchomości wraz z prawem własności znajdujących się na nich budynków.
Prawomocnym wyrokiem z dnia 23 grudnia 2002 r. Sąd Okręgowy w Gdańsku
uznał na podstawie art. 527 k.c. obie umowy sprzedaży za bezskuteczne w
stosunku do masy upadłości "A.G.I.B.E.-I.", sp. z o.o. Po bezskutecznym wezwaniu
do wydania nieruchomości powód wystąpił w dniu 25 marca 2005 r. przeciwko
,,P.A.", sp. z o.o. z pozwem o nakazanie wydania nieruchomości.
Jeszcze przed wydaniem przez Sąd Okręgowy w Gdańsku postanowienia z
dnia 23 czerwca 2005 r. o zabezpieczeniu roszczenia powoda przez zakaz
zbywania nieruchomości i wpis odpowiedniego ostrzeżenia w księdze wieczystej,
pozwana ,,P.A.", sp. z o.o. sprzedała w dniu 3 czerwca 2005 r. ,,T.-B.P.", sp. z o.o.
prawo użytkowania wieczystego ww. nieruchomości wraz z własnością położonych
na nich budynków. W związku z tym powód zażądał uznania umów sprzedaży za
bezskuteczne na podstawie art. 59 k.c. jako czyniących niemożliwym
zadośćuczynienie jego roszczeniu o wydanie przedmiotowych nieruchomości.
Roszczenie to, zdaniem powoda, wynika z art. 59 § 1 rozporządzenia Prezydenta
Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 - Prawo upadłościowe (jedn. tekst:
Dz.U. 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm. - dalej: "Pr.upadł.").
Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę, że art. 59 k.c. służy ochronie roszczeń
materialnoprawnych i wyraził wątpliwość, czy art. 59 § 1 Pr.upadł. (art. 134 ust. 1
ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz.U. Nr 60,
poz. 535 ze zm. - dalej: "Pr.u.n.") jest źródłem takiego roszczenia. Zdaniem Sądu,
można uznać, że przepisy te nie kreują stosunku cywilnoprawnego i nowego
samodzielnego, materialnoprawnego roszczenia cywilnego. Są to przepisy
egzekucyjne, służące zaspokojeniu wierzycieli z masy upadłości i podobne w funkcji
do art. 532 k.c.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, w stanie faktycznym sprawy chodzi w istocie o
ochronę praw wierzycieli przed niewypłacalnością dłużnika. Nie powinien mieć tu
zatem zastosowania art. 59 k.c., który - w opinii Sądu drugiej instancji - dotyczy
roszczeń niepieniężnych, a zatem właściwym instrumentem ochrony wierzycieli są
art. 527 i 531 § 2 k.c., ponieważ kolejna czynność rozporządzająca (osoby trzeciej z
osobą czwartą) krzywdzi wierzycieli. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
(...) W orzecznictwie oraz w literaturze zgodnie wskazuje się, że art. 59 k.c.
służy ochronie roszczeń z zakresu prawa prywatnego, a jedną z przesłanek jego
zastosowania jest istnienie, choćby niewymagalnego, roszczenia, a więc
uprawnienia umożliwiającego sformułowanie żądania, aby indywidualnie oznaczona
osoba zachowała się w ściśle określony sposób. Inaczej mówiąc, osoba żądająca
ochrony na podstawie art. 59 k.c. musi mieć roszczenie wynikające z wcześniej
istniejącego zobowiązania (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 2006 r., I CK
389/05, nie publ.). Stwierdzenia te mają znaczenie, gdyż można rzeczywiście mieć
wątpliwości co do tego, czy przewidziana w art. 59 § 1 Pr.upadł. ,,powinność
wydania masie upadłości" jest źródłem roszczenia materialnoprawnego,
wynikającego ze stosunku prawnego. Dostrzegł to Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
14 maja 2004 r., IV CK 322/03 ("Izba Cywilna" 2004, nr 12, s. 46), wskazując, że
postępowanie upadłościowe spełnia funkcję tzw. egzekucji ogólnej prowadzonej w
interesie wszystkich wierzycieli upadłego. Funkcją art. 59 § 1 Pr.upadł. nie było
zatem stworzenie nowego stosunku cywilnoprawnego (np. zobowiązania do
przeniesienia własności), stanowiącego dla syndyka masy upadłości tytuł
materialnoprawny do władania rzeczą. Wynikający z tego przepisu obowiązek
wydania masie upadłości służyć miał jedynie umożliwieniu zaspokojenia z niej
wierzycieli w ramach postępowania upadłościowego, a więc zmierzał w istocie do
realizacji zasady równomiernego zaspokojenia wierzycieli. Z tego względu
przekonywający jest pogląd, że art. 59 Pr.upadł. ma jedynie znaczenie
egzekucyjne, natomiast nie jest podstawą roszczenia, podlegającego ochronie w
ramach art. 59 k.c. (...)
Nawet jednak przy założeniu, że art. 59 § 1 Pr.upadł. jest źródłem roszczenia
materialnoprawnego zastosowanie art. 59 k.c. w stanie faktycznym sprawy nie jest
uzasadnione. Przesłanką jego zastosowania był wymóg, aby zawarcie umowy
czyniło całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby
trzeciej, co oznacza, że umowa sprzedaży prawa użytkowania wieczystego i
odrębnej własności budynków mogłaby być uznana na podstawie art. 59 k.c. za
bezskuteczną tylko wówczas, gdyby jej wykonanie czyniło całkowicie lub częściowo
niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu o przekazanie nieruchomości do masy
upadłości. Tymczasem z art. 59 § 1 Pr.upadł. wynikało, że w sytuacji, w której
niemożliwe było przekazanie do masy upadłości w naturze tego, co wskutek
czynności uznanej za bezskuteczną ubyło z majątku upadłego, ustawodawca
przewidywał roszczenie o zwrot równowartości w pieniądzach, które jest - z punktu
widzenia jurydycznego - zawsze świadczeniem obiektywnie możliwym. Z tego
względu zastosowania art. 59 k.c. w rozpatrywanej sytuacji nie można uznać za
uzasadnione. (...)
W literaturze przedwojennej nie budził wątpliwości pogląd, że przewidziana w
art. 59 § 1 Pr.upadł. powinność wydania równowartości w pieniądzach aktualizuje
się m.in. wówczas, gdy osoba trzecia rozporządziła prawem na rzecz dalszej osoby.
Podstawowym zatem argumentem przemawiającym na rzecz wyłączenia
możliwości zastosowania art. 59 k.c. w stanie faktycznym niniejszej sprawy jest
teza, że przepis ten dotyczy tylko takich sytuacji, w których zadośćuczynieniu
roszczeniu przeszkadza samo wykonanie zawartej później umowy, a nie
ewentualne spowodowanie w wyniku jej zawarcia niewypłacalności zobowiązanego.
Przesłanką zastosowania art. 59 k.c. jest więc to, aby niemożność całkowitego lub
częściowego zaspokojenia roszczenia była bezpośrednim skutkiem wykonania
umowy. Przepis ar. 59 k.c. chroni zatem realne wykonanie świadczenia, a nie ma
na celu zapobieżenia skutkowi w postaci niewypłacalności dłużnika. Potwierdza to
także wyrażony w piśmiennictwie pogląd, że art. 59 k.c. służy ochronie roszczeń
niepieniężnych.
Nie można zaprzeczyć, że powodowi chodzi w istocie o doprowadzenie do
zwrotu masie upadłości tego, co ubyło z majątku upadłego wskutek czynności
wcześniej uznanej za bezskuteczną, jednak gdy zwrotne wydanie w naturze masie
upadłości nie jest już możliwe, powód może żądać wydania równowartości w
pieniądzach na podstawie art. 59 § 1 Pr.upadł. W tej sytuacji nie występuje
materialnoprawna przesłanka niemożliwości zadośćuczynienia roszczeniu osoby
trzeciej, przewidziana w art. 59 k.c. i niezbędna dla jego zastosowania a
podkreślenia wymaga, że funkcją i celem tego przepisu jest ochrona realnego
wykonania świadczenia. Potwierdza to tezę, że w stanie faktycznym sprawy przepis
ten nie może być podstawą uwzględnienia powództwa.
W piśmiennictwie trafnie wskazuje się, że określone w art. 59 k.c. roszczenie,
któremu zadośćuczynienie byłoby niemożliwe całkowicie lub częściowo wskutek
wykonania umowy zawartej przez zobowiązanego do zaspokojenia tego roszczenia
z inną osobą, musi pozostawać w takim stosunku do przedmiotu kwestionowanej
umowy, iż jej wykonanie czyniłoby niemożliwym zaspokojenie roszczenia. Artykuł
59 k.c. jest więc przepisem o najbardziej ogólnej hipotezie wśród innych przepisów
przewidujących sankcję bezskuteczności względnej, nie można więc wyprowadzać
z niego normy ogólnej i czynić go podstawą ochrony wówczas, gdy są podstawy do
zastosowania innych przepisów szczególnych. Ten rodzaj bezskuteczności
czynności prawnej, którą przewiduje art. 59 k.c., nie jest więc wynikiem dezaprobaty
ustawodawcy wobec samej istoty umowy, lecz celu, który strony chciały przez
dokonaną czynność osiągnąć (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 marca 2004 r., I
CK 375/03, nie publ.). Skoro więc art. 59 § 1 Pr.upadł. był podstawą żądania
syndyka zmierzającego do przywrócenia masy upadłości do stanu poprzedzającego
dokonanie czynności, to nie można stanowczo mówić o niemożliwości
zadośćuczynienia jego roszczeniu, a to przesądza brak materialnoprawnej
przesłanki, niezbędnej do zastosowania art. 59 k.c.
W najnowszym piśmiennictwie poświęconym analizie art. 134 ust. 1 Pr.u.n.,
będącego odpowiednikiem art. 59 § 1 Pr.upadł., nie wskazuje się art. 59 k.c. wśród
podstaw prawnych uznania czynności upadłego za bezskuteczną przy ocenie
przesłanki niezbędnej do zastosowania art. 134 ust. 1 Pr.u.n., wymienia się jedynie
postanowienie sędziego-komisarza (art. 129-130 Pr.u.n.) oraz wyrok
uwzględniający skargę pauliańską.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.