Uchwała z dnia 25 stycznia 2007 r., III CZP 95/06

Sędzia SN Lech Walentynowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa "P.T.C.", spółki z o.o. w W. przeciwko
Tomaszowi B. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu
jawnym w dniu 25 stycznia 2007 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez
Sąd Okręgowy w Krakowie postanowieniem z dnia 11 lipca 2006 r.:
"Czy opłaty określone w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 28
września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez
Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U.
Nr 163 poz. 1348 ze zm.), podwyższa się o stawkę podatku przewidzianą dla tego
rodzaju czynności w przepisach o podatku od towarów i usług świadczonych przez
adwokata z wyboru, czy też opłaty te obejmują należny podatek VAT?"
podjął uchwałę:

Podatek od towarów i usług (VAT) nie wchodzi w skład niezbędnych
kosztów procesu strony reprezentowanej przez adwokata z wyboru (art. 98 § 3
k.p.c.).

Uzasadnienie

Powód był reprezentowany przez adwokata z wyboru. Sąd Rejonowy dla
Krakowa-Nowej Huty w Krakowie zasądził na jego rzecz - jako strony wygrywającej
- należne koszty procesu, ale bez zwiększenia ich o stawkę podatku od towarów i
usług (VAT), gdyż uznał, że takie podwyższenie opłaty adwokackiej następuje
wyłącznie przy zastępstwie prawnym udzielonym stronie z urzędu.
Przy rozpoznawaniu zażalenia powoda Sąd Okręgowy w Krakowie powziął
istotne wątpliwości prawne, które przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi
Najwyższemu na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. (...)
Sąd Najwyższego zważył, co następuje:
Wpływ opodatkowania usług adwokackich na wysokość kosztów procesu
strony zastąpionej przez adwokata był już rozważany w judykaturze. Sąd
Najwyższy w uchwale z dnia 10 lutego 1995 r., III CZP 4/95 (OSNC 1995, nr 5, poz.
79) wyraził pogląd, że do wynagrodzenia i wydatków jednego adwokata,
zaliczanych do niezbędnych kosztów procesu strony reprezentowanej przez
adwokata (art. 98 § 3 k.p.c.), nie dolicza się podatku od towarów i usług, płaconego
od usług adwokackich na podstawie przepisów ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o
podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz.U. Nr 11, poz. 50 ze
zm.). Sąd Najwyższy stwierdził, że obowiązujące wówczas przepisy nie dawały
podstaw do wyciagnięcia wniosku, iż adwokat może pobrać od klienta, z
możliwością obciążenia strony przegrywającej sprawę, kwotę, którą zobowiązany
jest odprowadzić do Skarbu Państwa tytułem podatku od towarów i usług. Nie
umożliwiały też obciążenia strony przegrywającej proces kosztami adwokackimi
strony wygrywającej w wysokości przekraczającej stawki przewidziane
rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 4 czerwca 1992 r. w sprawie opłat
za czynności adwokackie w postępowaniu przed organami wymiaru sprawiedliwości
(Dz.U. Nr 48, poz. 220 ze zm.). Pobieranie podatku od towarów i usług obok
maksymalnego wynagrodzenia adwokackiego pozostałoby także w sprzeczności z
art. 1 ust. 2 ustawy z 26 lutego 1982 r. o cenach (jedn. tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 27
poz. 195 ze zm.). Nie było też podstaw do zaliczenia podatku od towarów i usług do
wydatków adwokata ponoszonych przez niego w związku z reprezentowaniem
strony w procesie cywilnym, ponieważ podatek ma charakter świadczenia
publicznoprawnego, podczas gdy wydatki przewidziane w art. 98 § 3 k.p.c. są
świadczeniami cywilnoprawnymi.
Wykładnia ta była aprobowana w orzecznictwie sądowym, w związku z czym
Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 27 listopada 2002 r., III CZP 13/02 (OSNC
2004, nr 1, poz. 6) odmówił podjęcia uchwały mającej rozstrzygnąć zagadnienie
prawne: ,,Czy do kosztów niezbędnych do celowego dochodzenia praw i celowej
obrony (art. 98 § 1 k.p.c.) strony reprezentowanej przez adwokata lub radcę
prawnego zalicza się podatek od towarów i usług uregulowany w ustawie z dnia 8
stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz.U. Nr
11, poz. 50 ze zm.)".
Po podjęciu przez Sąd Najwyższy uchwały z dnia 10 lutego 1995 r., III CZP
4/95, zostały wydane akty prawne dotyczące przedstawionego zagadnienia
prawnego, które obecnie obowiązują: ustawa z dnia 5 lipca 2001 r. o cenach (Dz.U.
Nr 97, poz. 1050 ze zm. - dalej: ,,ustawa o cenach"), rozporządzenie Ministra
Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności
adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy
prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1348 ze zm. - dalej:
,,rozporządzenie") oraz ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku o towarów i usług
(Dz.U. Nr 54, poz. 535 ze zm., dalej: ,,ustawa o VAT"). Wątpliwości Sądu
Okręgowego wzbudziła jednak tylko nowelizacja paragrafu drugiego
rozporządzenia, dokonana rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 27
października 2005 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie opłat za czynności
adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy
prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. Nr 219, poz. 1872). Istotna okazała się treść § 2
ust. 3, stanowiąca, że w sprawach, w których strona korzysta z pomocy prawnej
udzielonej przez adwokata ustanowionego z urzędu, opłaty adwokackie podwyższa
się o stawkę podatku od towarów i usług przewidzianą dla tego rodzaju czynności,
tj. przewidzianą w art. 41 ust. 1 w związku z art. 5 ust. 1, 8 ust. 1 i 15 ustawy o VAT.
Obowiązujący od dnia 15 listopada 2005 r. paragraf 2 rozporządzenia określa
przesłanki orzekania przez sąd o wysokości opłat adwokackich w sposób
całościowy, różnicując wyraźnie oba rodzaje zastępstwa prawnego. Nakaz
podwyższenia wynagrodzenia o stawkę podatku od towarów i usług dotyczy tylko
pomocy prawnej udzielonej z urzędu, a więc nie dotyczy zastępstwa adwokackiego
z wyboru. Istotne argumenty przemawiają za tym, że takie unormowanie było
zamierzone przez prawodawcę, znane mu bowiem były wątpliwości prawne
przedstawiane przez niektórych przedstawicieli doktryny, a nawet sugestie
wskazujące na potrzebę unormowania wpływu opodatkowania usług prawniczych
na wysokość opłat adwokackich. Zdezaktualizował się także argument oponentów
uchwały z dnia 10 lutego 1995 r., III CZP 4/95, podkreślający fakt późniejszego
wejścia w życie ustawy wprowadzającej nowy podatek od towarów i usług, gdy
obowiązywało już rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 4 czerwca 1992 r.
w sprawie opłat za czynności adwokackie w postępowaniu przed organami wymiaru
sprawiedliwości (Dz.U. Nr 48, poz. 220). Nowelizacja § 2 rozporządzenia musiała
więc nastąpić przy uwzględnieniu tych uwarunkowań.
Podstawowe znaczenie mają także wyraźne różnice między zastępstwem
prawnym udzielonym z urzędu a zastępstwem prawnym z wyboru, odnoszące się w
szczególności do podstawy umocowania, ustania zastępstwa oraz wysokości opłat.
Ustanowienie zastępstwa adwokackiego z urzędu następuje orzeczeniem
sądu, w ramach stosunku publicznoprawnego. Sposób pokrycia kosztów
pełnomocnika uzależniony jest wówczas od wyniku sprawy i skuteczności
egzekucji, przy czym reprezentowana strona nie bierze udziału w tej operacji;
koszty te ponosi bądź przegrywający przeciwnik, bądź Skarb Państwa (art. 122
k.p.c. oraz § 19-21 rozporządzenia) i nie ma możliwości umownego włączenia w
skład kosztów zastępstwa podatku od towarów i usług. Ponadto ponoszone przez
Skarb Państwa koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata
ustanowionego z urzędu są wyraźnie niższe niż koszty adwokackie obciążające
stronę przegrywającą, gdyż nie mogą przekraczać wymiaru 150% stawki minimalnej
(§ 19 pkt 1 rozporządzenia), podczas gdy umówione wynagrodzenie adwokackie
może sięgać sześciokrotnej stawki minimalnej (§ 2 ust. 2 rozporządzenia).
Jest oczywiste, że nie można różnicować obowiązków adwokata w zależności
od rodzaju zastępstwa prawnego, należy jednak zaakcentować, iż adwokata
działającego z wyboru łączy ze stroną umowa określająca jego wynagrodzenie w
granicach dopuszczalnej, szerokiej autonomii. Sąd nie może ingerować w sferę
uprawnień równorzędnych podmiotów do określenia w drodze umowy ich
wzajemnych zobowiązań, decyduje natomiast o wysokości kosztów procesu strony
reprezentowanej przez adwokata, zasądzanych od strony przegrywającej sprawę
na rzecz strony wygrywającej (art. 98 § 1 i 3 k.p.c.). Wynagrodzenie adwokackie nie
zawsze podlega zwrotowi w wysokości określonej w umowie, nie tylko z powodu
obowiązywania reglamentowanych stawek (art. 98 § 3 i 4 k.p.c.), lecz także wskutek
niezwiązania sądu wysokością umówionego wynagrodzenia. Po nowelizacji art. 109
k.p.c. sąd samodzielnie określa wysokość kosztów poniesionych przez stronę
reprezentowaną przez adwokata, biorąc pod uwagę niezbędny nakład pracy
pełnomocnika oraz czynności podjęte przez niego w sprawie, a także charakter
sprawy i wkład pełnomocnika w przyczynienie się do jej wyjaśnienia i
rozstrzygnięcia (por. też § 3 ust. 1 rozporządzenia).
Wysokość wynagrodzenia adwokackiego została wiążąco określona w
omawianym rozporządzeniu (art. 98 § 4 k.p.c.), wydanym na podstawie art. 16 ust.
2 i 3 oraz art. 29 ust. 2 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. - Prawo o adwokaturze (jedn.
tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 123, poz. 1058 ze zm.). Unormowanie te jest wyłączne i
wyczerpujące, także w odniesieniu do opodatkowania usług adwokackich
podatkiem od towarów i usług. Świadczy o tym treść § 2 ust. 3 rozporządzenia, że
wpływ opodatkowania na wysokość wynagrodzenia adwokackiego musi być
wiążąco określony tylko w tym akcie prawnym. Prawodawca zdecydował, że wpływ
tego opodatkowania dotyczy tylko pomocy prawnej ustanowionej z urzędu. W
konsekwencji opłata zasądzana na rzecz strony reprezentowanej przez adwokata z
wyboru, ustalana według wskazań zamieszczonych w § 2 ust. 1 i 2 rozporządzenia,
nie zostaje podwyższona o stawkę podatku od towarów i usług przewidzianą dla
tego rodzaju czynności w ustawie o podatku od towarów i usług. W tym zakresie
podatek od towarów i usług nie wchodzi w skład ,,zwracalnego" wynagrodzenia
adwokackiego (art. 98 § 3 k.p.c.). Nie stanowi też wydatku, ponieważ jest
świadczeniem publicznoprawnym.
Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 21 grudnia 2006
r., III CZP 127/06 (OSNC 2007, nr 10, poz. 150), stwierdzając, że sąd przyznaje
biegłemu będącemu podatnikiem w zakresie podatku od towarów i usług
wynagrodzenie bez uwzględnienia tego podatku.
Należało w konsekwencji rozstrzygnąć przedstawione zagadnienie prawne,
jak w uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).