Uchwała z dnia 24 stycznia 2003 r., III CZP 90/02

Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Marian Kocon
Sędzia SN Zbigniew Strus

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku wierzyciela GE C. Bank S.A. w G. przy
uczestnictwie dłużniczki Bernadety Z. o nadanie bankowemu tytułowi
egzekucyjnemu klauzuli wykonalności, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 24 stycznia 2003 r., przy udziale prokuratora
Prokuratury Krajowej Piotra Wiśniewskiego, zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Katowicach postanowieniem z dnia 5
listopada 2002 r.:
1. "Czy przepis art. 781 § 2 k.p.c. reguluje w sposób wyłączny właściwość
sądu w sprawie o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu innemu
niż określonemu w paragrafie poprzedzającym, wykluczając odpowiednie
zastosowanie przepisu art. 46 § 1 k.p.c. ;
w przypadku udzielenia odpowiedzi wskazującej na dopuszczalność zmiany
właściwości sądu w postępowaniu klauzulowym w wyniku zawarcia umowy
prorogacyjnej:
2. czy ogólne sformułowanie takiej umowy, regulującej właściwość miejscową
sądu w razie powstania sporów na tle wykonania umowy kredytowej, zezwalają na
dokonanie wykładni rozszerzającej woli stron w kierunku objęcia właściwością
umowną również spraw o nadanie bankowemu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli
wykonalności?"
podjął uchwałę:

Przepis art. 781 § 2 k.p.c. wyłącza dopuszczalność umownego ustalenia
właściwości miejscowej sądu w postępowaniu o nadanie klauzuli
wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu;
odmówił udzielenia odpowiedzi na zagadnienie prawne przedstawione w
punkcie 2 postanowienia.

Uzasadnienie

Sąd Rejonowy w Katowicach postanowieniem z dnia 23 kwietnia 2002 r.,
wydanym w sprawie o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi
egzekucyjnemu, uznał się niewłaściwym miejscowo i sprawę przekazał do
rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Gdańsku na podstawie przepisów art. 200 § 1 i
art. 46 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. Głównym argumentem przemawiającym za
powyższym rozstrzygnięciem było stwierdzenie, że z treści łączącej strony umowy,
będącej czynnością bankową, wynikało, iż strony poddały rozstrzyganie sporów
sądowi właściwemu dla siedziby Banku. W ocenie Sądu pierwszej instancji,
postanowienie § 16 umowy wskazało w ten sposób sąd wyłącznie właściwy również
w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi
egzekucyjnemu.
Rozpoznając zażalenie na to postanowienie, Sąd Okręgowy w Katowicach
powziął poważną wątpliwość co do prawidłowości takiego stanowiska Sądu
pierwszej instancji i na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. przedstawił zagadnienie
prawne do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu. Jako jedno ze źródeł powstania
poważnej wątpliwości Sąd drugiej instancji wskazał na rozbieżności istniejące w
orzecznictwie Sądu Najwyższego, które wyraźnie zarysowały się w orzeczeniach
tego Sądu wydanych w latach od 1994 do 2000 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W piśmiennictwie wyraźnie dominuje pogląd, w myśl którego postępowanie
klauzulowe ma charakter autonomiczny, odrębny, i to zarówno względem
poprzedzającego go postępowania rozpoznawczego, jak i wobec późniejszego
postępowania egzekucyjnego. Postępowanie klauzulowe nie jest co do zasady
postępowaniem rozpoznawczym, gdyż jego zadaniem nie jest rozpoznanie sprawy
cywilnej między stronami stosunku materialnoprawnego i nie służy ono
bezpośrednio ochronie praw podmiotowych stron, choć w niektórych
postępowaniach klauzulowych można niekiedy dostrzec także elementy
postępowania kognicyjnego. Postępowanie klauzulowe określa się niekiedy mianem
postępowania pomocniczego, które nie może jednak być postrzegane ani jako
postępowanie rozpoznawcze, ani jako część postępowania egzekucyjnego, choć
niewątpliwie z tym ostatnim pozostaje w ścisłym funkcjonalnym związku.
Również w orzecznictwie postępowanie klauzulowe nie jest zaliczane do
postępowania egzekucyjnego. Traktuje się je jako stadium pośrednie między
postępowaniem rozpoznawczym a postępowaniem egzekucyjnym, które jest tylko -
jak się to niekiedy nazywa - pomostem między obu ostatnio wymienionymi
postępowaniami (zob. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 maja
2000 r., III CZ 48/00, nie publ.).
Zagadnienie prawne przedstawione w punkcie pierwszym sentencji
postanowienia Sądu Okręgowego wymaga w pierwszym rzędzie dokonania oceny
charakteru normy prawnej zawartej w przepisie art. 781 § 2 k.p.c. Zważyć należy,
że normy prawa procesowego, jako mające za przedmiot regulację
publicznoprawną, mają co do zasady charakter imperatywny. Oznacza to, że wola
stron nie ma wpływu na stosowanie bądź też niestosowanie przepisów prawa
procesowego, które zarazem powinny być wykładane ściśle. Jedynie ustawa może
przewidywać w konkretnym wypadku dopuszczalność umownego odstępstwa od
treści normy prawa procesowego. Z taką sytuacją nie mamy jednak do czynienia w
przedmiocie określenia właściwości miejscowej sądu w postępowaniu o nadanie
klauzuli wykonalności, i to także innym tytułom egzekucyjnym aniżeli pochodzącym
od sądu.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażono pogląd, który Sąd Najwyższy w
składzie rozpoznającym niniejszą sprawę podziela, że uregulowanie zawarte w art.
781 § 1 k.p.c. jest wyczerpujące i wyłącza w objętym nim zakresie stosowanie
innych przepisów o właściwości przemiennej lub wyłącznej, zawarta w nim norma
ma bowiem charakter imperatywny i nie może być wyłączona ani ograniczona wolą
stron (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 1994 r., III CZP 143/94, OSNC
1995, nr 3, poz. 46). Kontynuacją tego trafnego poglądu, ale odnoszącą się już
szerzej do oceny charakteru całego unormowania z art. 781 k.p.c., a więc również
jego § 2, jest uchwała Sądu Najwyższego z dnia 5 stycznia 1999 r., III CZP 54/98
(OSNC 1999, nr 6, poz. 105), w której Sąd Najwyższy stwierdził, że przepis
określający właściwość sądu w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności ma
charakter bezwzględnie obowiązujący, a zarazem jest on przepisem szczególnym w
stosunku do innych przepisów określających właściwość sądu.
W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 2000 r., III CZP 41/00 (OSNC
2001, nr 4, poz. 57) przesądzono natomiast dopuszczalność ustalenia właściwości
miejscowej sądu na podstawie stosowanego odpowiednio art. 46 § 1 k.p.c. w
sprawie o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu.
Powyższe stanowisko uzasadniono powołaniem się na ważkie argumenty z zakresu
wykładni systemowej i funkcjonalnej.
Argument odwołujący się do uprawnienia wierzyciela w zakresie możliwości
wyboru komornika, użyty w uzasadnieniu tej uchwały, nie jest przekonywający, gdyż
art. 8 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U.
Nr 133, poz. 882 ze zm.) jest ustawowym wyjątkiem od zasady imperatywnego
charakteru norm procesowych, i tym samym musi on podlegać ścisłej wykładni,
oraz odnosi się wyraźnie tylko do postępowania egzekucyjnego. Ponadto, nie
negując rangi argumentów wynikających z wykładni systemowej i funkcjonalnej, nie
można pomijać argumentów wynikających z zastosowania reguł wykładni
gramatycznej, której zastosowanie pozwala na jednoznaczne ustalenie treści normy
art. 781 § 2 k.p.c.; tylko niezadowalający wynik tego zabiegu interpretacyjnego
pozwalałby na sięganie do innych rodzajów wykładni.
Treść art. 781 § 2 k.p.c. wskazuje, że ustawodawca uregulował w nim w
sposób zupełny i wyczerpujący właściwość miejscową sądu w postępowaniu o
nadanie klauzuli wykonalności tytułom egzekucyjnym nie pochodzącym od sądu.
Regulacja zawarta w tym przepisie ukształtowana została w taki sposób, aby w
każdym wypadku tylko jeden sąd był sądem właściwym miejscowo, co dowodzi
nadania określonej w nim właściwości miejscowej sądu charakteru wyłącznego.
Ustawodawca w art. 781 § 2 k.p.c. ani nie zastrzegł dla stron możliwości wyboru
jednego spośród kilku sądów przemiennie właściwych, ani tym bardziej nie stworzył
im możliwości umownego kształtowania właściwości miejscowej sądu. Tezie tej
bynajmniej nie przeczy odwołanie się w art. 781 § 2 k.p.c. do sądu właściwości
ogólnej dłużnika. Odesłanie to jest jedynie wskazaniem na metodę ustalenia
podstaw określenia sądu wyłącznie właściwego miejscowo w postępowaniu
klauzulowym, którego dotyczy przedmiotowo art. 781 § 2 k.p.c., a nie
przyzwoleniem ustawodawcy na stosowanie wszystkich zasad przewidzianych w
postępowaniu procesowym przy określaniu właściwości ogólnej. (...)
Niedopuszczalność stosowania art. 46 § 1 k.p.c. w postępowaniu klauzulowym
wynika ponadto z samej regulacji umowy prorogacyjnej, jak i z charakteru
postępowania klauzulowego oraz celu, któremu ma ono służyć. Zamiarem
ustawodawcy było stworzenie w art. 46 § 1 k.p.c. możliwości umownego określenia
właściwości miejscowej sądu, ale jedynie w tym postępowaniu, w którym
przedmiotem rozstrzygania są spory mające materialnoprawny charakter, a więc
dotyczące istnienia bądź też nieistnienia dochodzonego materialnoprawnego
roszczenia albo chronionego stosunku z zakresu prawa materialnego. Innymi słowy,
w przepisie art. 46 § 1 k.p.c. nie chodzi o spór mogący powstać na tle kwestii
prawnoprocesowej, ani o spory mogące wyniknąć w przyszłości ze stosunku
prawnoprocesowego, lecz wyłącznie o spory z zakresu prawa materialnego, w
których przedmiotem rozstrzygania jest zasadność udzielenia bądź odmowy
udzielenia ochrony roszczeniom materialnoprawnym. Dlatego nie jest dopuszczalne
zawarcie umowy prorogacyjnej ze skutkiem prawnym dla takiego postępowania, w
którym przedmiotem rozpoznania mają być wyłącznie zagadnienia natury
procesowej. Tymczasem taki właśnie charakter ma pomocnicze, odrębne
postępowanie o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi
egzekucyjnemu, przedmiotem tego postępowania nie jest ani bowiem ochrona praw
podmiotowych stron, ani przymusowa realizacja stosunków prawnych z zakresu
prawa materialnego. Postępowanie klauzulowe zaledwie pośrednio tylko służy
osiąganiu powyższych celów, zmierzając jedynie do spełnienia niezbędnych
wymogów pozwalających na wszczęcie postępowania egzekucyjnego. Zważywszy
ponadto, że ustawowy przywilej banku w postaci jego uprawnienia do wystawienia
bankowego tytułu egzekucyjnego bez przeprowadzenia postępowania
rozpoznawczego ma charakter szczególny, toteż nie mogą się z nim wiązać
przywileje idące dalej aniżeli wyraźnie wskazane w ustawie.
Aprobata tezy, że przepis szczególny art. 781 § 2 k.p.c. zawiera imperatywną
normę wyczerpująco określającą wyłączną właściwość miejscową sądu w
postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności tytułom egzekucyjnym nie
pochodzącym od sądu prowadzi więc do wniosku o istnieniu zakazu odpowiedniego
stosowania w takiej sytuacji na podstawie art. 13 § 2 k.p.c. przepisów regulujących
właściwość miejscową sądu w postępowaniu procesowym.
Ponadto podkreśla się w piśmiennictwie, że w tzw. postępowaniach
pomocniczych właściwość miejscowa określonego sądu jest ściśle związana z jego
właściwością funkcjonalną, co wyłącza dopuszczalność zmiany właściwości
miejscowej sądu za pomocą klauzul umowy prorogacyjnej.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy rozstrzygnął zagadnienie
prawne, przedstawione w pkt 1 sentencji postanowienia Sądu drugiej instancji, jak
w uchwale (art. 390 m 1 k.p.c.).
Uwzględniając treść udzielonej odpowiedzi, bezprzedmiotowe stało się
rozstrzyganie zagadnienia prawnego przedstawionego w pkt 2 sentencji, wobec
czego Sąd Najwyższy odmówił udzielenia odpowiedzi w tym zakresie.