Uchwała z dnia 7 grudnia 2006 r., III CZP 88/06

Sędzia SN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
Sędzia SN Antoni Górski

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Guntera N. przeciwko Markowi K. przy
udziale Renaty K.-S. o zachowek, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 7 grudnia 2006 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Katowicach postanowieniem z dnia 21
czerwca 2006 r.:
"Czy sprawa o zachowek mieści się w pojęciu postępowania spadkowego o
jakim mowa w art. 105 ust. 1 pkt 2 lit. d ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo
bankowe (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 72 poz. 665 ze zm.)?"
podjął uchwałę:

W sprawie o zachowek bank ma obowiązek udzielenia na żądanie sądu
informacji stanowiących tajemnicę bankową.

Uzasadnienie

Powód dochodził od pozwanego określonej w pozwie kwoty z tytułu zachowku
i uzasadniając wysokość żądanej kwoty twierdził, że w skład spadku wchodziły
m.in. sumy stanowiące oszczędności zgromadzone przez spadkodawczynię na
rachunkach bankowych. Sąd Okręgowy zwrócił się do banku o udzielenie informacji
z uzasadnieniem, że informacje o rachunkach bankowych są niezbędne w sprawie
o zachowek. Bank odmówił udzielenia żądanej informacji, powołując się na
tajemnicę bankową wynikającą z ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo
bankowe (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 72 poz. 668 ze zm. - dalej: "Pr.bank.").
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 11 kwietnia 2006 r. ukarał zastępcę
dyrektora oddziału banku grzywną w kwocie 200 zł za nieuzasadnioną odmowę
udzielenia wspomnianej informacji. W zażaleniu na to postanowienie ukarana
zarzuciła, że odmowa udzielenia pisemnych informacji Sądowi Okręgowemu była
uzasadniona w świetle art. 104 Pr.bank. Skarżąca prezentowała stanowisko, że nie
zachodził wyjątek od zachowania tajemnicy bankowej przewidziany w art. 105 ust. 1
pkt 2 lit. d Pr.bank., gdyż sprawa o zachowek, w ramach której Sąd zwrócił się do
banku o udzielenie informacji o wkładach pieniężnych spadkodawczyni, nie jest
sprawą z zakresu postępowania spadkowego, o jakim mowa w tym przepisie.
Rozpoznając zażalenie, Sąd Apelacyjny stwierdził, że pojęcie ,,postępowania
spadkowego" w rozumieniu art. 105 ust. 1 pkt 2 lit. d Pr.bank. może być rozumiane
węziej lub szerzej. Określając w art. 627 i nast. k.p.c. różne rodzaje ,,spraw z
zakresu prawa spadkowego", ustawodawca nie przewidział w nich sprawy o
zachowek, a ponadto sprawy te mogą toczyć się niekiedy po upływie znacznego
czasu po zakończeniu ,,postępowania spadkowego" w rozumieniu wymienionych
przepisów. W ocenie Sądu Apelacyjnego, można też posługiwać się kategorią
sprawy o zachowek w szerszym znaczeniu, bez nawiązywania do wspomnianej
regulacji prawnej zawartej w przepisach kodeksu postępowania cywilnego. Do
zaliczenia danej kategorii sprawy do ,,sprawy spadkowej" decydujące znaczenie
mają wówczas przepisy prawa materialnego, a więc art. 991-1011 k.c. Sąd
Apelacyjny wyraził pogląd, że za zaliczeniem sprawy o zachowek do ,,postępowania
spadkowego" w rozumieniu art. 105 ust. 1 pkt 2 lit. d Pr.bank. przemawiają także
względy celowościowe.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W literaturze i judykaturze Sądu Najwyższego brak wypowiedzi, które wprost
odnosiłyby się do zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny, w
orzecznictwie pojawiła się natomiast kwestia porównywania sytuacji prawnej
uprawnionego do zachowku (wierzyciela) i uprawnionego do zachowku,
powołanego do dziedziczenia, w związku z poszukiwaniem właściwej podstawy
opodatkowania zachowku. O ile w orzecznictwie Naczelnego Sądu
Administracyjnego prezentowano stanowisko, że zachowek był opodatkowany
podatkiem dochodowym od osób fizycznych (por. np. uchwała Naczelnego Sądu
Administracyjnego z dnia 29 maja 2000 r., FPS 2/00, ONSA 2001, nr 1, poz. 2), o
tyle Sąd Najwyższy wyrażał pogląd, iż zachowek podlegał podatkowi od spadków i
darowizn (por. np. uchwała z dnia 4 stycznia 2001 r., III ZP 26/00, OSNP 2001, nr
14, poz. 144). Niezależnie od tej rozbieżności istotne było jednak dostrzeżenie
podobieństwa sytuacji prawnej uprawnionego do zachowku i spadkobiercy
powołanego do spadku. Zbieżność tę akcentowano także w innych wypowiedziach
Sądu Najwyższego przy rozstrzyganiu innych zagadnień prawnych (por. np.
uchwała z dnia 26 marca 1985 r., III CZP 75/84, OSNCP 1985, nr 10, poz. 147).
Prawna regulacja dostępu do informacji objętych tajemnicą bankową
(informacji konfidencjonalnych) pojawiła się w art. 48 ust. 4 ustawy z dnia 31
stycznia 1989 r. - Prawo bankowe (Dz.U. Nr 4, poz. 21 ze zm. - dalej: "Pr.bank. z
1989 r."). Informacje dotyczące wkładów oszczędnościowych, a od dnia 9 kwietnia
1992 r. informacje o obrotach i stanach na rachunkach bankowych osób fizycznych,
nie mogły być udzielane, chyba że informacji takich zażądał od banku sąd lub
prokurator w związku z toczącą się przeciwko posiadaczowi rachunku, będącego
osobą fizyczną - sprawą karną, karną skarbową lub sprawą o alimenty, o rentę o
charakterze alimentacyjnym lub podział majątku wspólnego małżonków, a także w
postępowaniu spadkowym. Mimo kilkakrotnych zmian tego przepisu jego
zasadnicza treść - w omawianym zakresie - nie uległa zmianie. Najogólniej biorąc,
w postępowaniu spadkowym sąd mógł zwrócić się do banku o informacje dotyczące
wkładów oszczędnościowych i o informacje o obrotach i stanach rachunków
bankowych (art. 48 ust. 4 Pr.bank. z 1989 r.).
Stan prawny w omawianym zakresie w zasadzie nie uległ zmianie, aczkolwiek
inaczej ujęto tajemnicę bankową od strony konstrukcyjnej. Widać to w bardzo
rozbudowanej regulacji prawnej obowiązku zachowania dyskrecji przez instytucje
bankowe (art. 104-105 Pr.bank.). Obowiązek zachowania tajemnicy obciąża bank i
obejmuje w zasadzie wszystkie informacje dotyczące czynności bankowej,
uzyskane w czasie negocjacji, w trakcie zawierania i realizacji umowy. Obowiązek
zachowania tajemnicy wyłączony został w sytuacjach określonych w art. 104 ust. 2
Pr.bank.; nie powstaje on wobec kontrahenta banku i innej osoby, której dotyczy,
natomiast odnosi się do osób trzecich. Osoby trzecie mogą uzyskać informacje
konfidencjonalne tylko na podstawie stosownego, pisemnego upoważnienia
beneficjenta tajemnicy bankowej lub na mocy odpowiedniego upoważnienia
przewidzianego w ustawie. Przepis art. 105 ust. 1 pkt 2 lit. d Pr.bank. wskazuje, że
dostęp do informacji konfidencjonalnych ma tylko sąd, a nie np. uczestnicy
postępowania spadkowego, które powinno toczyć się w chwili wystąpienia do banku
z żądaniem informacji (verba legis: ,,prowadzone postępowania spadkowe").
Wprawdzie w przepisie tym nie wspomina się o tym, jaki może być przedmiotowy
zakres takich informacji, to jednak należy przyjąć, że zapewniono tu dostęp sądu
zasadniczo do informacji ogólnie oznaczonych w art. 104 ust. 1 Pr.bank. (,,wszystkie
informacje dotyczące czynności bankowej"). W grę wchodzą zatem także
informacje dotyczące istnienia umów rachunku bankowego, zawartych przez
spadkodawcę, oraz informacje w zakresie obrotów i stanów tych rachunków w
chwili otwarcia spadku.
Powstaje jednak pytanie, czy pojęciem sądowego ,,postępowania
spadkowego", użytym w art. 105 ust. 1 pkt 2 lit. d Pr.bank., można obejmować także
sprawy o zachowek. De lege lata nie ma możliwości dochodzenia należności z
tytułu zachowku w postępowaniu o dział spadku (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 31 sierpnia 1966 r., III CR 156/66, OSNCP 1967, nr 2, poz. 35).
Ewentualny udział uprawnionego do zachowku w postępowaniu spadkowym, które
na pewno objęte jest art. 105 ust. 1 pkt 2 lit. d Pr.bank., nie dezaktualizuje
przedstawionego zagadnienia prawnego.
Można twierdzić, że sprawy należące do ,,postępowania spadkowego" to
,,sprawy z zakresu prawa spadkowego" przewidziane w art. 627-691 k.p.c. Nawet
przy założeniu, że art. 105 ust. 1 pkt 2 lit. d Pr.bank. powinien być interpretowany w
sposób restrykcyjny jako wyjątek od zasady sformułowanej w art. 104 ust. 3, nie ma
dostatecznych podstaw do twierdzenia, że sądowe ,,postępowanie spadkowe" w
rozumieniu omawianego przepisu ogranicza się tylko do kategorii spraw
wymienionych w art. 627 i nast. k.p.c. Do takiej wykładni nie upoważnia ani treść,
ani sposób redakcji art. 105 ust. 1 pkt 2 lit. d Pr.bank., nieokreślającego trybu
rozpoznawania spraw cywilnych, w których sąd jest uprawniony do żądania od
banku informacji konfidencjonalnych; przewidziano w nim zarówno sprawy należące
do trybu postępowania procesowego (np. sprawy alimentacyjne), jak i
nieprocesowego (sprawy o podział majątku wspólnego, sprawy z zakresu prawa
spadkowego), w których informacje objęte tajemnicą bankową mają zasadnicze
znaczenie dla rozstrzygnięcia. Co więcej, położono akcent na samo prowadzenie
określonych postępowań przez sąd występujący z żądaniem informacji, a nie na
podmiotową konfigurację takiego postępowania i ścisłe określenie jego przedmiotu.
Należy zaznaczyć, że właśnie sprawy należące do ,,postępowania spadkowego"
określone zostały w sposób najbardziej ogólny, rodzajowy, co można tłumaczyć
tym, iż sprawy te ze swej natury mogą być różnie ukształtowane w aspekcie
podmiotowym oraz ze względu na przedmiot postępowania. Upoważnia to do
stwierdzenia, że o zaliczeniu danej sprawy do kategorii spraw rozpoznawanych w
postępowaniu spadkowym w rozumieniu art. 105 ust. 1 pkt 2 lit. d Pr.bank. nie
powinny decydować jedynie art. 627-691 k.p.c., ale także przepisy prawa
materialnego, w tym art. 991-1011 k.c. dotyczące zachowku.
W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego zasadę ochrony dziedziczenia
(art. 64 ust. 2 Konstytucji) odnosi się także do praw obligacyjnych związanych ze
spadkiem, w tym zapisu i zachowku (por. uzasadnienie wyroku Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 25 lutego 1999 r., K 23/98). Podobną próbę szerszego
ujmowania dziedziczenia można także zauważyć w orzecznictwie Sądu
Najwyższego. W uzasadnieniu wyroku z dnia 25 lutego 1998 r., III RN 117/97
(OSNAPUS 1998, nr 24, poz. 702) stwierdzono, że instytucja zachowku służy
realizacji konstytucyjnych praw do ochrony dziedziczenia oraz ochrony rodziny.
Skoro zatem zachowek, niezależnie od jego postaci (art. 991 § 2 k.p.c.), można
uznać za formę dziedziczenia, to wszystkie postacie zachowku, w tym zachowek
sprowadzający się do uzyskania przez uprawnionego sumy pieniężnej, powinny
korzystać z takiej samej ochrony prawnej, jaka odnosi się do dziedziczenia w
znaczeniu ścisłym (art. 925 k.c.). Nie ma więc dostatecznych powodów do
zasadniczego różnicowania sytuacji prawnej spadkobiercy i uprawnionego do
zachowku w zakresie dostępu sądu prowadzącego postępowanie do informacji
objętych tajemnicą bankową i dotyczących stanu masy spadkowej. (...)
Należy jednocześnie zwrócić uwagę na zagadnienie uboczne, które pojawiło
się w związku z uzasadnieniem zagadnienia prawnego, przedstawionego przez Sąd
Apelacyjny. Chodzi mianowicie o zawarte w tym uzasadnieniu stwierdzenie, że Sąd
pierwszej instancji dopuścił dowód z informacji na okoliczność wielkości wkładów
pieniężnych posiadanych przez spadkodawczynię i jej męża w dniu otwarcia
spadku. Jak wspomniano, art. 105 ust. 1 pkt 2 lit. d Pr.bank. uprawnia jedynie sąd
do uzyskania od banku informacji konfidencjonalnych i taka informacja powinna
trafić tylko do tego sądu, ale nie np. do uczestników postępowania nieprocesowego
lub stron procesu. Podmiotowy zasięg tajemnicy bankowej został wyraźnie
zakreślony w omawianym przepisie i nie ma znaczenia to, z czyjej inicjatywy sąd
wystąpił do banku o informacje. W każdym razie wystąpienie do banku o takie
informacje nie odbywa się w ramach prawnego reżimu postępowania dowodowego,
poprzedzonego postanowieniem przewidzianym w art. 236 k.p.c.
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 k.p.c.
rozstrzygnął przestawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.