Uchwała z dnia 16 października 2008 r., III CZP 85/08

Sędzia SN Antoni Górski (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Iwona Koper (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku wierzyciela "A." sp. z o.o. w S. przeciwko
Ludmile S. o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonce dłużnika, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 16 października
2008 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Sieradzu
postanowieniem z dnia 28 kwietnia 2008 r.:
"Czy dłużnik jest uczestnikiem postępowania w sprawie o nadanie klauzuli
wykonalności przeciwko jego współmałżonkowi?"
podjął uchwałę:

Dłużnik nie jest uczestnikiem postępowania o nadanie klauzuli
wykonalności przeciwko jego małżonkowi w trybie art. 787 k.p.c.

Uzasadnienie

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało przy rozpoznawaniu przez Sąd Okręgowy zażalenia wierzyciela na
postanowienie Sądu Rejonowego odmawiające podjęcia zawieszonego
postępowania klauzulowego. W sprawie tej, o nadanie klauzuli wykonalności
tytułowi egzekucyjnemu w postaci nakazu zapłaty przeciwko małżonkowi dłużnika
określonego w tytule egzekucyjnym, który nie brał udziału w postępowaniu
rozpoznawczym, Sąd Rejonowy zawiesił postępowanie z powodu niewskazania
przez wierzyciela adresu dłużnika, a następnie oddalił wniosek wierzyciela o jego
podjęcie. W zażaleniu wierzyciel zarzucił, że dłużnik nie jest uczestnikiem
postępowania o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko jego małżonkowi
toczącego się na podstawie art. 787 k.p.c., a co za tym idzie, niewskazanie adresu
dłużnika nie może skutkować zawieszeniem postępowania (art. 177 § 1 pkt 6
k.p.c.).
Zdaniem Sądu Okręgowego, miejsce dłużnika w postępowaniu o nadanie
klauzuli wykonalności przeciwko jego małżonkowi, toczącym się w sprawie według
przepisów k.p.c. w brzmieniu sprzed jego nowelizacji ustawą z dnia 17 czerwca
2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1691) budzi poważne wątpliwości. Sąd Okręgowy
wskazał, że na tle stosowania przez sąd rozpoznający wniosek o nadanie klauzuli
wykonalności, na podstawie tego stanu prawnego, przepisu art. 41 § 3 k.r.o. w jego
poprzednim brzmieniu może dojść do sprzeczności interesów między małżonkami
w zakresie odpowiedzialności poszczególnymi składnikami majątku. W tej sytuacji
wyłączenie dłużnika z uczestnictwa, któremu art. 787 ust. 1 - przed zmianą -
przyznaje prawo wysłuchania przez sąd w tym postępowaniu, godziłoby w jego
interesy, uniemożliwiając mu obronę.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
(...) Postępowanie o nadanie klauzuli wykonalności jest postępowaniem
dwustronnym, którego struktura odpowiada postępowaniu rozpoznawczemu
(uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 2003 r., III CZP 19/03, OSNC 2004, nr
3, poz. 34), nie ma w nim zatem zastosowania w szczególności art. 510 k.p.c.,
uprawniający do wzięcia udziału w postępowaniu każdego zainteresowanego
wynikiem sprawy. Postępowanie o nadanie klauzuli wykonalności toczy się między
dwiema stronami o przeciwstawnych interesach, określanych przez ustawę jako
wierzyciel i dłużnik. Koresponduje to z systematycznym ujęciem postępowania
klauzulowego jako fragmentu postępowania egzekucyjnego (uzasadnienie uchwały
Sądu Najwyższego z dnia 25 października 2006 r., III CZP 74/06, OSNC 2007, nr 6,
poz. 90) Pozycję czynną i bierną strony postępowania klauzulowego zajmują na
ogół - zgodnie z treścią wniosku inicjującego to postępowanie - osoby oznaczone
jako wierzyciel i dłużnik w tytule egzekucyjnym. W niektórych przypadkach przepisy
kodeksu postępowania cywilnego zezwalają na nadanie klauzuli wykonalności na
rzecz lub przeciwko innym podmiotom, niż uwidocznione w tytule egzekucyjnym
(art. 7781, 787, 7871, 7872, 788 k.p.c.); podmioty te mogą zająć wówczas pozycje
wierzyciela albo dłużnika. W konsekwencji należy więc uznać, że wierzycielem w
postępowaniu klauzulowym jest osoba, która domaga się nadania na swoją rzecz
klauzuli wykonalności, dłużnikiem zaś osoba, przeciwko której klauzula ta, zgodnie
z wnioskiem, ma być nadana. Osoby te są stronami postępowania klauzulowego.
Dwustronna struktura postępowania klauzulowego nie pozostawia miejsca dla
występowania jako strony tego postępowania dłużnika wskazanego w tytule
egzekucyjnym w sytuacji, w której wierzyciel wymieniony w tym tytule nie złożył
wniosku o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko dłużnikowi, lecz wystąpił na
podstawie art. 787 k.p.c. z wnioskiem o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko
jego małżonkowi. Jeżeli wniosek o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko
małżonkowi dłużnika złożył wierzyciel, na rzecz którego wystawiono tytuł, to stroną
czynną postępowania klauzulowego jest ten wierzyciel, a stroną bierną wyłącznie
małżonek dłużnika, przeciwko któremu skierowany jest wniosek.
Nie wchodzi w rachubę możliwość uczestnictwa - w charakterze interwenienta
ubocznego - w postępowaniu klauzulowym dłużnika zajmującego opozycyjne
stanowisko względem swego małżonka i zwalczającego jego wniosek o wyłączenie
lub o ograniczenie odpowiedzialności majątkiem wspólnym na podstawie art. 787 §
2 w związku z art. 41 § 3 k.r.o. w jego poprzednim brzmieniu. Jak jednomyślnie
przyjmuje się w piśmiennictwie, instytucja interwencji ubocznej jest aktualna
wyłącznie w postępowaniu rozpoznawczym toczącym się w trybie procesowym. Za
takim stanowiskiem przemawia treść art. 76 k.p.c., zgodnie z którym końcowa
chwila dla złożenia interwencji ubocznej zbiega się z zamknięciem rozprawy w
drugiej instancji.
Zgodnie z ogólną zasadą prawa cywilnego, dłużnik ponosi odpowiedzialność za
dług całym swoim majątkiem. Stosownie do tego art. 803 k.p.c. stanowi, że tytuł
wykonawczy jest podstawą prowadzenia egzekucji całego objętego nim roszczenia i
ze wszystkich części majątku dłużnika, chyba że z jego treści wynika co innego.
Zasady tej nie zmienia specyfika sytuacji, w której zobowiązanie zaciąga jedno z
małżonków pozostających w ustroju wspólności majątkowej. Nie można więc
przyjąć, że tytuł wykonawczy wystawiony przeciwko jednemu z małżonków stanowi
podstawę egzekucji wyłącznie z jego majątku osobistego (odrębnego). Przy
przeciwnym założeniu, wierzyciel jednego z małżonków, chcąc zaspokoić się z
majątku wspólnego musiałby występować o nadanie klauzuli wykonalności
przeciwko obojgu małżonkom nawet wówczas, gdyby wcześniej uzyskał tytuł
wykonawczy przeciwko dłużnikowi. Przedmiotem tego postępowania byłaby wtedy
odpowiedzialność dłużnika i jego małżonka majątkiem wspólnym, jako podmiotów
współuprawnionych do tej masy majątkowej, a w jego toku zarówno dłużnik, jak i
jego małżonek mogliby zwalczać przesłanki tej odpowiedzialności.
Przepis art. 787 k.p.c. nie przyjmuje jednak takiej konstrukcji; jego redakcja
prowadzi do wniosku, że dłużnik pozostający w związku małżeńskim ponosi
odpowiedzialność za zobowiązania całym swoim majątkiem, w tym majątkiem
wspólnym, do którego jest bezudziałowo współuprawniony, a odpowiedzialność tę
definitywnie przesądza wystawienie przeciwko niemu tytułu wykonawczego. Ze
względu jednak na specyfikę majątku wspólnego, do którego uprawniona - oprócz
dłużnika - jest osoba trzecia (małżonek), prowadzenie egzekucji długu z tego
majątku uwarunkowane jest spełnieniem dodatkowej przesłanki w postaci klauzuli
wykonalności przeciwko małżonkowi jako współuprawnionemu do tego majątku. W
postępowaniu o nadanie tej klauzuli nie bada się zatem odpowiedzialności dłużnika
za dług, gdyż stanowi ona wyłącznie przedmiot postępowania, w którym
wystawiono tytuł wykonawczy przeciwko samemu dłużnikowi, lecz ocenia się, czy
odpowiedzialność tę powinien ponieść także jego współmałżonek.
Dłużnikowi nie można zatem przyznać prawidłowo rozumianego interesu
prawnego w uczestnictwie w postępowaniu klauzulowym przeciwko jego
małżonkowi, a w konsekwencji także w kwestionowaniu postanowienia
uwzględniającego wniosek, w sensie jurydycznym klauzula wykonalności przeciwko
małżonkowi nie poszerza bowiem zakresu odpowiedzialności dłużnika, który
zdeterminowany jest treścią wystawionego przeciwko niemu tytułu wykonawczego i
materialnoprawną zasadą odpowiedzialności majątkowej. Nie można zatem
twierdzić, że kwestionując postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności
przeciwko współmałżonkowi dłużnik zmierza do uchylenia swojej odpowiedzialności
majątkiem wspólnym, gdyż kwestia ta została już ostatecznie rozstrzygnięta lub
zostanie rozstrzygnięta w postępowaniu klauzulowym toczącym się przeciwko
dłużnikowi. Przedmiotem postępowanie toczącego się na podstawie art. 787 k.c.
jest ochrona interesu małżonka dłużnika jako współuprawnionego do masy
majątkowej, z której wierzyciel dłużnika zamierza prowadzić egzekucję. Chociaż
więc postępowanie to rzutuje także na sytuację dłużnika, za uprawnionego do
występowania w nim i do zaskarżenia kończącego je orzeczenia uznać należy
jedynie małżonka dłużnika.
Do odmiennych wniosków nie przekonuje wskazana przez Sąd Okręgowy
możliwość wystąpienia konfliktu interesów między małżonkami w zakresie
odpowiedzialności poszczególnymi składnikami majątku. Nadając klauzulę
wykonalności na podstawie art. 787 k.p.c., sąd nie wyszczególnia konkretnych
przedmiotów majątkowych, z których może zaspokoić się wierzyciel, lecz
zamieszcza w klauzuli wykonalności wzmiankę o ograniczeniu odpowiedzialności
dłużnika do określonej masy majątkowej, jaką stanowi majątek wspólny. Łączy się
to z faktem, że w postępowaniu tym sąd nie określa składu majątku wspólnego.
Problem oznaczenia w postępowaniu klauzulowym konkretnych przedmiotów, z
których małżonkowie będą ponosić odpowiedzialność, mógł wystąpić w stanie
prawnym poprzedzającym wejście w życie ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. w
razie złożenia przez małżonka dłużnika wniosku o ograniczenie lub wyłączenie
odpowiedzialności majątkiem wspólnym na podstawie art. 41 § 3 k.r.o. w związku z
art. 787 § 2 k.p.c. Także jednak w tej sytuacji trudno dostrzec motywy
uzasadniające, ze względu na interes dłużnika, jego uczestnictwo w postępowaniu
toczącym się przeciwko małżonkowi. Ograniczenie odpowiedzialności majątkiem
wspólnym przez wskazanie określonych przedmiotów, z których wierzyciel nie
będzie mógł się zaspokoić, lub - odwrotnie - będzie mógł się zaspokoić z
wyłączeniem pozostałych elementów majątku wspólnego, powoduje, że dłużnik nie
poniesie odpowiedzialności pozostałą częścią majtku wspólnego, co jest dla niego
korzystne.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie (art. 390 k.p.c.).