Uchwała z dnia 18 października 2007 r., III CZP 85/07

Sędzia SN Zbigniew Strus (przewodniczący)
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski
Sędzia SN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku wierzyciela "K.W." S.A., Oddział
"K.W.K.P.-W." z siedzibą w R.Ś. przeciwko dłużnikowi Henrykowi G. oraz
małżonkowi dłużnika Grażynie G. o egzekucję świadczeń pieniężnych, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 18 października
2007 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Rejonowy w Bytowie
postanowieniem z dnia 21 maja 2007 r.:
1. ,,Czy referendarz sądowy uprawniony jest w ogóle do orzekania jako sąd
rejonowy (w tym w sprawach spornych)
a w przypadku odpowiedzi twierdzącej:
2. Czy referendarz sądowy uprawniony jest do orzekania w rozumieniu
przepisu art. 149 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w
sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm.), w przedmiocie zwolnienia od
kosztów sądowych (opłaty od zażalenia) w sprawie ze skargi na czynności
komornika wniesionej w ramach postępowania egzekucyjnego wszczętego przed
dniem 2 marca 2006 r.?"
podjął uchwałę:

Od dnia wejścia w życie ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach
sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm.) referendarz
sądowy jest uprawniony do orzekania w przedmiocie zwolnienia od kosztów
sądowych w sprawie ze skargi na czynności komornika wniesionej w
postępowaniu egzekucyjnym wszczętym przed tym dniem;
odmówił udzielenia odpowiedzi na pytanie sformułowane w punkcie
pierwszym.

Uzasadnienie

W postępowaniu egzekucyjnym wszczętym na wniosek wierzyciela "K.W."
S.A., Oddział "K.W.K.P.-W." Sąd Rejonowy w Bytowie odrzucił skargę małżonka
dłużnika na czynność komornika zajęcia rachunku bankowego. Od tego orzeczenia
małżonek dłużnika wniósł zażalenie, a następnie, po wezwaniu do uiszczenia opłaty
sądowej od tego zażalenia, złożył wniosek o zwolnienie od obowiązku uiszczenia
przedmiotowej opłaty.
Wniosek małżonka dłużnika o zwolnienie od uiszczenia opłaty sądowej został
oddalony postanowieniem z dnia 25 kwietnia 2007 r. wydanym przez referendarza
sądowego działającego przy Sądzie Rejonowym w Bytowie. Podstawę prawną tego
rozstrzygnięcia stanowiły przepisy ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach
sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm. - dalej:
"u.k.s.c."), która weszła w życie z dniem 2 marca 2006 r.
Rozpoznając skargę małżonka dłużnika na orzeczenie referendarza
sądowego w przedmiocie oddalenia wniosku o zwolnienie od opłaty sadowej, Sąd
Rejonowy w Bytowie przedstawił do rozstrzygnięcia, przytoczone na wstępie,
zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości (...).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 390 § 1 k.p.c., zagadnienie kierowane do Sądu Najwyższego
musi mieć charakter prawny, tj. dotyczyć wykładni przepisów prawa materialnego
lub postępowania, nie zaś kwestii stosowania przepisów prawa do konkretnego
stanu faktycznego. Sformułowane przez sąd drugiej instancji zagadnienie nie może
więc sprowadzać się do pytania, które wymaga dokonania przez Sąd Najwyższy
subsumcji lub dokonania wyboru właściwej normy prawnej (postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 17 października 1995 r., III CZP 145/95, nie publ., z dnia 22
października 2002 r., III CZP 64/02, "Prokuratura i Prawo" Orzecznictwo 2003, nr 7-
8, s. 37, oraz z dnia 7 września 2005 r., II UZP 8/05, OSNP 2006, nr 15-16, poz.
252). Zagadnienie prawne musi powstać ,,przy rozpoznawaniu" apelacji lub innego
środka zaskarżenia, do którego stosuje się odpowiednio przepisy o apelacji, co
oznacza istnienie związku przyczynowego między problemem prawnym a
wydaniem orzeczenia co do istoty sprawy (postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
14 listopada 2006 r., III CZP 84/06, nie publ., z dnia 7 listopada 2006 r., III CZP
77/06, nie publ., z dnia 12 kwietnia 2006 r., III SZP 2/06, nie publ., i z dnia 28 lutego
2006 r., III CZP 3/06, nie publ.). Zagadnienie prawne musi też budzić poważne
wątpliwości (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 października 2005 r., III
CZP 68/05, nie publ.). Za niedopuszczalne należy uznać zagadnienie prawne w
sytuacji, w której stanowisko sądu drugiej instancji jest zdecydowane i sądowi nie
chodzi o wyjaśnienie wątpliwości prawnych, lecz o nadanie legitymacji
zaprezentowanemu poglądowi (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13
czerwca 2006 r., II UZP 6/06, nie publ.).
Zagadnienie prawne przedstawione przez Sąd Rejonowy w Bytowie, w
zakresie w jakim dotyczy konstytucyjności przepisów kodeksu postępowania
cywilnego oraz ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm.), powierzających określone czynności w
postępowaniu cywilnym referendarzom sądowym, jest niedopuszczalne. Po
pierwsze, zagadnienie to nie dotyczy wątpliwości w wykładni prawa, ale oceny
konstytucyjności konkretnych przepisów. Norma konstytucyjna w sposób wyraźny
wskazuje Trybunał Konstytucyjny jako organ wyłącznie uprawniony do badania
zgodności z Konstytucją aktów prawnych oraz tryb w jakim to badanie się odbywa
(art. 188 i n. Konstytucji). Zarówno artykuł 390 k.p.c., jak i przepisy ustawy z dnia 23
listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.) oraz
przepisy innych ustaw, na mocy których Sąd Najwyższy podejmuje powierzone mu
czynności, nie stanowią podstawy do działania przez Sąd Najwyższy w zakresie
zastrzeżonym dla Trybunału Konstytucyjnego. Podstawą taką nie jest również art. 8
ust. 2 Konstytucji, traktujący o bezpośrednim stosowaniu Konstytucji.
Uprawnienie sądów do badania zgodności z Konstytucją aktów normatywnych
było wielokrotnie przedmiotem wypowiedzi Trybunału Konstytucyjnego, Sądu
Najwyższego, sądów powszechnych i administracyjnych. Sąd Najwyższy
orzekający w obecnym składzie podziela pogląd, że sąd powszechny nie jest
uprawniony do stwierdzenia niezgodności przepisu ustawy z Konstytucją ze
skutkiem w postaci jego niestosowania w rozpoznawanej sprawie. W przypadku
powstania przy rozstrzyganiu sprawy wątpliwości odnośnie do konstytucyjności
konkretnej normy ustawowej, sąd powinien skierować odpowiednie pytanie do
Trybunału Konstytucyjnego (art. 193 Konstytucji). Bezpośredniość stosowania
konstytucji nie oznacza kompetencji sądu do kontroli konstytucyjności
obowiązującego ustawodawstwa, rozumianej jako uprawnienie do pominięcia przy
rozpoznawaniu sprawy przepisu niezgodnego z Konstytucją, bez uprzedniego
rozstrzygnięcia w tym zakresie przez Trybunał Konstytucyjny (zob. postanowienie
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 marca 2000 r., P 12/98, OTK Zb.Urz. 2000, nr
2, poz. 67, wyroki Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 października 2000 r., P 8/00,
OTK Zb.Urz. 2000, nr 6, poz. 189 i z dnia 31 stycznia 2001 r., P 4/94, OTK Zb.Urz.
2001, Nr 1, poz. 5, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 25 sierpnia 1994 r., I PRN
53/94, OSNAPUS 1994, nr 11, poz. 179, z dnia 7 listopada 2002 r. V CKN 1493/00,
"Izba Cywilna" 2003, nr 7-8, s. 41, z dnia 27 marca 2003 r., V CKN 1811/00, nie
publ. oraz z dnia 10 sierpnia 2006 r., V CSK 248/06, nie publ., postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 18 września 2002 r., III CKN 326/01, nie publ. i z dnia 13
kwietnia 2005 r., IV CZ 24/05, nie publ., a także wyrok Naczelnego Sądu
Administracyjnego z dnia 27 listopada 2000 r., II SA/Kr 609/98, nie publ.).
Z uzasadnienia przedstawionego zagadnienia prawnego jednoznacznie
wynika, że Sąd Rejonowy, pytając o konstytucyjność przepisów powierzających
określone czynności w postępowaniu cywilnym referendarzom sądowym, nie ma w
tym zakresie wątpliwości, a jego stanowisko jest zdecydowane. Sąd Rejonowy nie
powołał się na istnienie ewentualnych rozbieżności w orzecznictwie sądów,
przedstawił natomiast własne zapatrywania podbudowane poglądami doktryny, dla
których stara się uzyskać akceptację Sądu Najwyższego.
Zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości powstało natomiast na
gruncie wykładni przepisu art. 149 ust. 2 u.k.s.c., zgodnie z którym w sprawach
egzekucyjnych wszczętych przed dniem wejścia w życie ustawy dotychczasowe
przepisy o kosztach sądowych stosuje się do zakończenia postępowania.
Norma intertemporalna wprowadza na grunt ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o
kosztach sądowych w sprawach cywilnych - obok tzw. zasady stadiów
postępowania (art. 149 ust. 1), zgodnie z którą postępowanie dzieli się na odrębne
stadia, a przepisy procesowe stosuje się do spraw wszczętych przed ich wejściem
w życie dopiero z chwilą wejścia sprawy w następne stadium postępowania -
zasadę jednolitości postępowania (art. 149 ust. 2). Zasada ta nakazuje stosowanie
przepisów obowiązujących w chwili wszczęcia postępowania aż do jego
zakończenia. Ustawodawca dał prymat zasadzie stadiów postępowania,
ograniczając zasadę jednolitości do spraw egzekucyjnych. Zasady prawa
intertemporalnego w sposób wyraźny odnoszą się do stosowania ,,przepisów o
kosztach sądowych", przy czym rozumienie tego pojęcia stanowi główne źródło
powstałych wątpliwości.
Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych
wprowadziła wiele zmian dotyczących czynności sądowych w sprawach cywilnych
odnoszących się np. do ustalania wysokości i pobierania od stron opłat sądowych,
pobierania zaliczek na wydatki oraz zwalniania od kosztów sądowych.
Referendarzom sądowym powierzono czynności w zakresie kosztów sądowych, a
do właściwości funkcyjnej sądów rejonowych przekazano rozpoznawanie skarg na
postanowienia referendarza sądowego w przedmiocie kosztów sądowych lub
kosztów procesu. Ustawa uporządkowała zagadnienia dotyczące kosztów,
przenosząc niektóre kwestie - regulowane poprzednio ustawą z dnia 13 czerwca
1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr
9, poz. 88 ze zm.) - do kodeksu postępowania cywilnego (np. czynności sądowe i
zaskarżalność orzeczeń dotyczących kosztów sądowych), inne zaś, regulowane w
kodeksie postępowania cywilnego, do ustawy o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych (np. zwolnienie od kosztów sądowych). Dokonując tak szerokich zmian
ustawodawca zawarł w nowej ustawie - poza przepisami merytorycznymi - wiele
przepisów zmieniających, uchylających, przejściowych i dostosowujących. Należy
dodatkowo zważyć, że na gruncie nowej ustawy o kosztach przepisy merytoryczne
nie mają jednolitego charakteru. Część z nich dotyczy bezpośrednio kosztów
sądowych (przepisy materialne), np. dotyczące opłat sądowych, zaliczek
pobieranych na poczet wydatków oraz podstaw i zakresu zwolnienia od obowiązku
ponoszenia kosztów, inne zaś mają charakter norm kompetencyjnych (przepisów
formalnych), regulujących właściwość sądów oraz referendarzy sądowych w
zakresie orzekania w przedmiocie kosztów. Przepis art. 149 ust. 2 u.k.s.c. odnosi
się wyłącznie do przepisów merytorycznych i nie obejmuje przepisów formalnych
dotyczących kompetencji referendarzy sądowych w zakresie orzekania w
przedmiocie kosztów.
Odpowiadając na pytanie, czy referendarz sądowy może dokonywać
czynności w zakresie zwalniania od kosztów sądowych, w sprawach egzekucyjnych
wszczętych przed wejściem w życie ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach
sądowych w sprawach cywilnych, należy uprzednio przesądzić, jaka reguła prawa
międzyczasowego znajduje zastosowanie dla ustalenia, które normy
kompetencyjne powinny mieć zastosowanie w postępowaniu egzekucyjnym
wszczętym przed wejściem w życie nowej ustawy o kosztach. W związku z tym, że
z przepisów międzyczasowych nie wynika, aby w omawianym zakresie znalazła
zastosowanie zasada stadiów postępowania lub zasada jednolitości postępowania,
należy sięgnąć po zasadę, mającą na gruncie prawa cywilnego procesowego
ogólny charakter, tj. zasadę czynności procesowych. Zgodnie z nią, nowe przepisy
procesowe powinny być stosowane po ich wejściu w życie we wszystkich sprawach
będących w toku, bez względu na chwilę ich wszczęcia, przy czym stosowanie tych
przepisów ogranicza się do czynności procesowych dokonywanych po dniu wejścia
w życie nowej ustawy (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 17 stycznia 2001 r., III CZP 49/00, OSNC 2001, nr 4, poz. 53,
oraz uzasadnienie uchwały Sadu Najwyższego z dnia 19 kwietnia 2007 r., III CZP
6/07, OSNC 2007, nr 11, poz. 167). Opowiadając się za tym rozwiązaniem, należy
też mieć na względzie, że celem nowej ustawy o kosztach sądowych było
usprawnienie i przyspieszenie postępowania cywilnego, a jednym z instrumentów
do osiągnięcia tego celu były zmiany zakładające odciążenie sądów i sędziów od
niektórych czynności dotyczących kosztów sądowych, co zrealizowano przez
powierzenie tych czynności referendarzom sądowym. Żadne argumenty natury
jurydycznej, a tym bardziej argumenty natury celowościowej nie przemawiają za
przyjęciem odmiennego rozwiązania.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.