Uchwała z dnia 21 listopada 2003 r., III CZP 85/03

Sędzia SN Lech Walentynowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Barbara Myszka
Sędzia SN Kazimierz Zawada

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Kaji M., Michała M. i Jerzego J. jako
następców prawnych zmarłego Tadeusza M. oraz Mieczysława L., Janiny M.,
Magdaleny O., Marcina D., Janusza M., a także Janiny M., nieznanej z miejsca
pobytu, zastępowanej przez kuratora Danutę J. przeciwko Gminie Miejskiej J.,
R. Zakładowi Energetycznemu S.A. w R., Miejskiemu Przedsiębiorstwu Gospodarki
Komunalnej, spółce z o.o. w J., Telekomunikacji Polskiej S.A., Pionowi Sieci -
Obszarowi w R. jako następcy prawnemu Telekomunikacji Polskiej S.A., Pionu
Sieci - Obszaru w K. oraz Polskiemu Górnictwu Naftowemu i Gazownictwu S.A. w
W. - Oddziałowi Zakład Gazowniczy w J. o złożenie oświadczenia woli o nabyciu
własności nieruchomości, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu
jawnym w dniu 21 listopada 2003 r., zagadnienia prawnego przedstawionego przez
Sąd Apelacyjny w Rzeszowie postanowieniem z dnia 20 grudnia 2001 r.:
"Czy nabycie własności w uwzględnieniu powództwa z art. 231 § 2 k.c. może
nastąpić w częściach ułamkowych nieruchomości w przypadku wzniesienia kilku
urządzeń przez różne podmioty i czy właściwym kryterium dla ustalenia wysokości
udziałów ułamkowej części nieruchomości stanowi wyłącznie wartość wzniesionych
urządzeń?"
podjął uchwałę:

Właściciel gruntu, na którym kilku współposiadaczy wzniosło urządzenia
o wartości przenoszącej znacznie wartość zajętej na ten cel działki, może na
podstawie art. 231 § 2 k.c. żądać wykupienia tej działki, jeżeli nie da się ustalić
zakresu jej współposiadania; domniemywa się równość udziałów
współwłaścicieli.

Uzasadnienie

Powodowie są współwłaścicielami nieruchomości o powierzchni 85,45 a,
położonej w J. przy ul. M., składającej się z działek nr 104/1 i nr 104/3, wpisanej do
księgi wieczystej nr (...). W okresie, gdy nieruchomość ta stanowiła własność
Skarbu Państwa (23 luty 1951 r. - 4 marzec 1993 r.), wzniesiono na niej urządzenia
energetyczne, wodne, kanalizacyjne i telekomunikacyjne o wartości znacznie
przenoszącej jej wartość.
Rozpoznając powództwo współwłaścicieli o wykup gruntu (art. 231 § 2 k.c.),
Sąd Okręgowy w Krośnie ustalił, że - stosownie do treści art. 49 k.c. - pozwani są
właścicielami następujących urządzeń: Zakład Energetyczny S.A. w R. - linii
kablowych wysokiego i niskiego napięcia, linii elektrycznej średniego napięcia oraz
stacji transformatorowej, Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A. w W. -
dwóch odcinków gazociągów, Telekomunikacja Polska S.A. w W. - kabla
telekomunikacyjnego
i
linii
telekomunikacyjnej
napowietrznej,
Miejskie
Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej, sp. z o.o. w J. - kolektora wodnego,
przyłączy kanalizacji sanitarnej i studzienek rewizyjnych. Urządzenia te (naziemne,
podziemne i napowietrzne) wzajemnie się krzyżują i nie jest możliwe wydzielenie
gruntu z urządzeniem tylko jednego inwestora.
Wyrokiem z dnia 27 czerwca 2001 r. Sąd Okręgowy zobowiązał pozwanych
do wykupu nieruchomości na współwłasność, określając udziały we współwłasności
według wartości poszczególnych inwestycji i zasądzając na rzecz powodów
wynagrodzenie stosownie do wielkości udziałów we współwłasności.
Przy rozpoznawaniu apelacji pozwanych wyłoniło się zasygnalizowane w
trybie art. 390 § 1 k.p.c. zagadnienie prawne. Sąd Apelacyjny wskazał, że art. 231 §
2 k.c. mówi w liczbie pojedynczej o wzniesionym budynku lub innym urządzeniu,
dlatego powstaje wątpliwość, czy zakresem tej regulacji objęta jest większa ilość
obiektów wzniesionych na gruncie. W tej ostatniej sytuacji aktualizuje się potrzeba
dokonania oceny dopuszczalności sumowania wartości urządzeń wzniesionych
przez różnych inwestorów. W rozpoznawanej sprawie ustalono bowiem, że tylko
wartość inwestycji pozwanego Zakładu Energetycznego przewyższyła wartość
działki. Sąd powziął też wątpliwość dotyczącą możliwości zobowiązania posiadaczy
do wykupu działki na współwłasność w częściach ułamkowych oraz w odniesieniu
do kryteriów określenia udziałów we współwłasności.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przewidziane w art. 231 § 2 k.c. roszczenie właściciela o wykup działki może
być skierowane przeciwko każdemu, kto wzniósł na niej budynek lub inne
urządzenie nie będąc do tego uprawniony, niezależnie od charakteru posiadania,
bez względu na dobrą bądź złą wiarę posiadacza. Roszczenie te służy ochronie
interesów właściciela, eksponując jego dominację prawną wobec posiadacza,
zgodnie z treścią art. 140 k.c. oraz standardami konstytucyjnymi (art. 21 ust. 1 i 64
Konstytucji). Powyższe wskazanie należy mieć na uwadze przy poszukiwaniu
rozwiązań
umożliwiających
racjonalne
uregulowanie
stanu
prawnego
nieruchomości, w następstwie wybudowania na niej obiektów przez osoby
nieuprawnione.
Zastosowanie przez ustawodawcę w art. 231 § 2 k.c. liczby pojedynczej dla
określenia ,,wzniesionego budynku lub innego urządzenia" (podobnie jak przy
wskazaniu właściciela i inwestora) wynika z zasad techniki legislacyjnej. Chodzi tu
mianowicie o określenie rodzaju wzniesionego obiektu, a więc o charakterystykę
każdego obiektu odpowiadającego przyjętym kryteriom. Jest oczywiste, że
powyższy przepis ma na uwadze wszystkie budynki i inne urządzenia wzniesione
przez posiadacza (posiadaczy) oraz czyni uprawnionymi wszystkie osoby, którym
służy przymiot właściciela.
Dokonane przez pozwanych inwestycje dotyczą urządzeń określonych w art.
49 k.c., wchodzących w skład ich przedsiębiorstw. Z tej przyczyny, jako składniki
mienia pozwanych, nie są częścią składową gruntu i nie zwiększają jego wartości.
Przeciwnie, znaczne ich nagromadzenie degraduje wartość użytkową
nieruchomości. Ponadto, ich usunięcie z działki, jako urządzeń użyteczności
publicznej, jest wysoce utrudnione. Utrwalił się w związku z tym pogląd, że w takiej
sytuacji właściciel gruntu nie może być pozbawiony możliwości realizacji roszczenia
przysługującego mu na podstawie art. 231 § 2 k.c. (zob. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 13 stycznia 1995 r., III CZP 169/94, OSNC 1995, nr 4, poz. 64).
Dla rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia prawnego istotne znaczenie
ma dokonane w postępowaniu sądowym ustalenie, że wzniesione przez pozwanych
urządzenia wzajemnie się krzyżują i nie jest możliwe wydzielenie gruntu z
urządzeniami tylko jednego posiadacza. Posiadanie pozwanych ma zatem
charakter łączny, uniemożliwiający ustalenie jego zakresu. Konsekwencją
niepodzielnego korzystania przez posiadaczy z zajętego gruntu, w zakresie
niezbędnym do korzystania z zainstalowanych na nim urządzeń, jest konieczność
potraktowania całościowo wszystkich jednostkowych inwestycji - w relacji do
uprawnień właściciela z art. 231 § 2 k.c. - jako inwestycji ,,wspólnej", o zsumowanej
wartości. W opisanej sytuacji roszczenie właściciela o wykup gruntu, skierowane
przeciwko wszystkim współposiadaczom, prowadzi do nabycia przez nich - w
drodze orzeczenia sądowego - własności nieruchomości. Skutkiem tego jest
powstanie współwłasności (,,nabycie na współwłasność"), skoro zaistniały
wymagane przesłanki (jedność przedmiotu, wielość podmiotów i niepodzielność
wspólnego prawa).
W judykaturze została potwierdzona możliwość powstania współwłasności w
następstwie uwzględnienia powództwa z art. 231 k.c. (por. uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 18 lutego 1972 r., III CZP 4/71, OSNCP 1972, nr 6, poz. 109, z
dnia 13 lutego 1978 r., III CZP 101/77, OSNCP 1978, nr 9, poz. 150, z dnia 11 lipca
1983 r., III CZP 27/83, OSNCP 1984, nr 2-3, poz. 24 oraz z dnia 5 czerwca 1985 r.,
III CZP 33/85, OSNCP 1986, nr 5, poz. 66 oraz wyrok z dnia 10 grudnia 1973 r., III
CRN 266/73, OSPiKA 1974, nr 11, poz. 234).
Przedstawiona wykładnia ma na uwadze dominujący interes właściciela, ale
jednocześnie umożliwia całościowe uporządkowanie konsekwencji inwestowania na
cudzym gruncie. Tak rozumiana wykładnia art. 231 k.c. eksponowana jest w
doktrynie. Należy jednak zauważyć, że stan faktyczny, będący podłożem
roszczenia powodów o wykup działki, jest nietypowy, wynikający z sytuacji
poreprywatyzacyjnej. Badanie przebiegu wieloletnich procesów inwestycyjnych jest
tu wszakże zbędne, ponieważ liczy się stan rzeczy z chwili orzekania (art. 316 § 1
k.p.c.), kiedy to następuje przekształcenie stosunku realnozobowiązaniowego w
stosunek prawnorzeczowy. Stosownie do przyjętych poprzednio założeń,
dopuszczalne jest w konsekwencji zobowiązanie współposiadaczy na podstawie
art. 46 k.c. i art. 1047 k.p.c., w sytuacji określonej w art. 231 § 2 k.c., do wykupu
działki, na której wznieśli oni urządzenia o wartości znacznie przewyższającej jej
wartość, jeżeli nie da się określić zakresu współposiadania.
Z racji wielości właścicieli działki, powstaje między nimi współwłasność w
częściach ułamkowych (art. 196 k.c.), wymagająca określenia zakresu uprawnień
każdego ze współwłaścicieli w postaci udziału oznaczonego ułamkowo bądź
procentowo. Odpowiadając na przedstawione zagadnienie prawne w części
dotyczącej kryteriów określenia rozmiaru udziałów we współwłasności, należy
wskazać na istnienie ustawowego domniemania, że udziały współwłaścicieli są
równe (art. 197 k.c.). Jest to jednak domniemanie wzruszalne (praesumptio iuris
tantum), przy czym możliwość jego obalenia nie jest ograniczona przepisem
szczególnym. Na tym tle należy tylko zauważyć, że inwestycje posiadaczy - w
sytuacji określonej w art. 49 k.c. - nie są nakładami na nieruchomość i nie
zwiększają jej wartości, powiększają tylko zasoby mienia inwestorów. Zmniejsza to
doniosłość wartości tych inwestycji jako kryterium ustalenia udziałów we
współwłasności gruntu.
Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione
zagadnienie prawne, jak w uchwale (art. 390 k.p.c.).