Uchwała z dnia 15 lutego 2002 r., III CZP 85/01

Sędzia SN Marek Sychowicz (przewodniczący)
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Towarzystwa Ubezpieczeń i
Reasekuracji ,,Warta" S.A., Oddziału w T. przeciwko Towarzystwu
Ubezpieczeniowemu ,,Samopomoc" S.A., Ekspozyturze w T. o zapłatę, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 15 lutego 2002 r.,
przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony Kaszczyszyn, zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Toruniu postanowieniem z dnia
19 listopada 2001 r.
,,Czy w świetle § 10 ust 1 i 3 rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 9 grudnia
1992 r w sprawie ogólnych warunków obowiązkowego ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody
powstałe w związku z ruchem tych pojazdów (Dz.U. Nr 96, poz. 475 ze zm.)
ubezpieczyciel odpowiada za szkodę w mieniu wyrządzoną przez sprawcę szkody
pojazdem, którego posiadacz korzystał z ochrony ubezpieczeniowej, również
wówczas, gdy sprawca szkody nie został zidentyfikowany ?"
podjął uchwałę:

Ubezpieczyciel odpowiada na podstawie § 10 ust. 1 i 3 rozporządzenia
Ministra Finansów z dnia 9 grudnia 1992 r. w sprawie ogólnych warunków
obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy
pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych
pojazdów (Dz.U. Nr 96, poz. 475 ze zm.) za szkody wyrządzone w mieniu przez
nieznanego sprawcę kierującego skradzionym pojazdem mechanicznym,
którego posiadacz korzystał z ochrony ubezpieczeniowej.

Uzasadnienie

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało na tle następującego stanu faktycznego.
W dniu 6 sierpnia 1999 r. samochód osobowy volkswagen, kierowany przez
nieustalonego sprawcę kradzieży tego samochodu, uderzył w tył samochodu
mercedes, kierowanego przez jego właściciela Jana B. W wyniku uderzenia oba
samochody uległy uszkodzeniu. Właściciel samochodu mercedes miał
ubezpieczenie autocasco w powodowym Towarzystwie Ubezpieczeń i Reasekuracji
,,Warta" S.A w W., które wypłaciło mu odszkodowanie za uszkodzenie pojazdu w
kwocie 13 058 zł. Właściciel samochodu volkswagen Tomasz R. miał
ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej w pozwanym Towarzystwie
Ubezpieczeniowym ,,Samopomoc" S.A w W., które odmówiło zwrotu stronie
powodowej wypłaconego Janowi B. odszkodowania. W związku z tym strona
powodowa wystąpiła o zasądzenie od strony pozwanej kwoty 13 058 zł.
Wyrokiem z dnia 6 czerwca 2001 r. Sąd Rejonowy w Toruniu uwzględnił
powództwo, uznając, że w świetle postanowień § 10 ust. 1 i 3 w związku z § 34 ust.
1 rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 9 grudnia 1992 r. w sprawie ogólnych
warunków obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy
pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów
(Dz.U. Nr 96, poz. 475 ze zm.) ubezpieczyciel odpowiada w ramach ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej za szkodę w mieniu innego uczestnika ruchu
drogowego, wyrządzoną przez nieustalonego sprawcę kradzieży pojazdu, którego
właściciel zawarł z tym zakładem ubezpieczeń umowę ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej.
Rozpoznając apelację strony pozwanej od tego wyroku, opartą na zarzucie
naruszenia § 10 ust. 1, § 33 i § 34 ust. 1 wskazanego rozporządzenia z 1992 r.,
Sąd Okręgowy w Warszawie powziął poważną wątpliwość prawną wyrażoną w
zagadnieniu przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia na
podstawie art. 390 § 1 k.p.c. Wątpliwość ta, jak wskazał, wynika z faktu, że sądy
niejednolicie interpretują powyższe przepisy. Przyjmowana jest wykładnia, zgodnie
z którą, ze względu na to, że w myśl § 33 pkt 2 rozporządzenia, zakład ubezpieczeń
nie mógłby dochodzić roszczeń zwrotnych od sprawcy szkody, gdyby nie został on
zidentyfikowany, należy przyjąć, że zakład ten ponosi odpowiedzialności za szkodę
tylko wówczas, gdy jej sprawca, a zarazem sprawca kradzieży pojazdu, został
zidentyfikowany. Jeżeli natomiast sprawca pozostał nieznany i nie można było
ustalić danych dotyczących pojazdu, to za szkodę (ale tylko na osobie) odpowiada,
zgodnie z § 34 ust. 1 zdanie pierwsze rozporządzenia, Ubezpieczeniowy Fundusz
Gwarancyjny, a szkoda "rzeczowa" pozostaje nie naprawiona w ramach
odpowiedzialności ubezpieczeniowej, ubezpieczyciel nie ponosi bowiem za nią
odpowiedzialności.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozważania dotyczące przedstawionego zagadnienia prawnego należy
rozpocząć od wskazania, że zasady i zakres odpowiedzialności sprawcy szkody
wyrządzonej ruchem pojazdu mechanicznego określają przepisy kodeksu
cywilnego, w tym art. 436 § 1, zgodnie z którym odpowiedzialność w nim
przewidzianą ponosi samoistny posiadacz mechanicznego środka komunikacji albo
posiadacz zależny, jeśli posiadacz samoistny oddał mu pojazd w posiadanie
zależne. Kierowca pojazdu, jeśli nie jest posiadaczem samoistnym lub zależnym,
ponosi odpowiedzialność na podstawie art. 415 k.c. O tym, kto jest posiadaczem
pojazdu w rozumieniu art. 436 k.c., decydują przepisy art. 336 i nast. k.c. W świetle
ich postanowień należy uznać, że sprawca zaboru cudzego samochodu, staje się
jego posiadaczem samoistnym i ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną
ruchem tego pojazdu w czasie, gdy pojazd był w jego posiadaniu, zaś poprzedni
posiadacz (właściciel) jest od odpowiedzialności za taką szkodę zwolniony (zob.
uchwała Sadu Najwyższego z dnia 26 listopada 1969 r., III CZP 79/69, OSNC 1970,
nr 10, poz. 170).
Odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń za szkody wyrządzone ruchem
pojazdów mechanicznych jest co do zasady odpowiedzialnością za posiadacza lub
kierowcę takiego pojazdu i tylko w granicach ich odpowiedzialności cywilnej, a
zatem łączy się z ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej konkretnej osoby i
powstaje w zasadzie tylko wówczas, gdy odpowiedzialność cywilną ponosi ta
właśnie osoba. Jednakże w istocie rzeczy odpowiedzialność ubezpieczeniową
tworzy się ze względu na niebezpieczeństwo, jakie niesie ruch pojazdów i wiąże się
ona z ubezpieczeniem posiadacza określonego pojazdu. Mając to na względzie,
ustawodawca w kolejnych rozporządzeniach ustalających warunki
odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń w ramach obowiązkowego ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów, rozszerzał lub zawężał tę
odpowiedzialność także na szkody wyrządzone przez sprawców kradzieży
samochodów, w tym sprawców niezidentyfikowanych. Odpowiedzialność zakładu
ubezpieczeń za szkody wyrządzone przez niezidentyfikowanych sprawców
kradzieży samochodu przewidywały przepisy tzw. rozporządzeń komunikacyjnych z
1981 i 1989 r.
Z chwilą wejścia w życie ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności
ubezpieczeniowej (Dz.U. Nr 59 poz. 344 ze zm., jedn. tekst: Dz.U. z 1996 r. Nr 11,
poz. 62 ze zm. - dalej "u.d.u.") oraz rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 18
grudnia 1990 r. w sprawie ogólnych warunków ubezpieczenia odpowiedzialności
cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z
ruchem tych pojazdów (Dz.U. Nr 89, poz. 527), ubezpieczenie odpowiedzialności
cywilnej stało się ubezpieczeniem umownym i, stosownie do art. 822 k.c. i art. 4 pkt.
1 u.d.u., obejmowało tylko odpowiedzialność cywilną osoby, która zawarła umowę
ubezpieczenia. Przepisy wskazanego rozporządzenia z 1990 r. nie zawierały
rozszerzenia odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń na szkody wyrządzone przez
nieznanego sprawcę kradzieży samochodu i ubezpieczyciel za szkody takie nie
ponosił odpowiedzialności (zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 1992
r., III CZP 35/92, OSNCP 1992, nr 12, poz. 217).
Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 9 grudnia 1992 r. w sprawie ogólnych
warunków obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy
pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów
(Dz.U. Nr 96 poz. 475 ze zm. - dalej "rozporządzenie z 1992 r." ) - uregulowało tę
kwestię w § 10 ust. 1 i 3 w związku z § 33 ust. 2, których odpowiednikami są tak
samo oznaczone przepisy obecnie obowiązującego rozporządzenia z dnia 24
marca 2000 r. w sprawie ogólnych warunków obowiązkowego ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody
powstałe w związku z ruchem tych pojazdów (Dz.U. Nr 26, poz. 310). Zgodnie z §
10 ust. 1 rozporządzenia z 1992 r., z ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej
przysługuje odszkodowanie, jeżeli posiadacz lub kierowca pojazdu mechanicznego
są zobowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem tego
pojazdu szkodę, przy czym przepis § 10 ust. 3 precyzuje, że ubezpieczeniem
odpowiedzialności cywilnej objęta jest odpowiedzialność cywilna każdej osoby,
która kierując pojazdem mechanicznym w czasie trwania ochrony
ubezpieczeniowej, wyrządziła szkodę ruchem tego pojazdu. Jednoznacznie zatem
objęto ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej odpowiedzialność każdego, kto
wyrządził szkodę ruchem określonego pojazdu w okresie obowiązywania zawartej
przez właściciela tego pojazdu umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej.
Taką osobą jest także sprawca zaboru cudzego pojazdu, który wyrządził szkodę, w
czasie gdy posiadał samochód, w okresie obowiązywania ochrony
ubezpieczeniowej. Za przedstawioną wykładnią omawianego przepisu przemawia
także § 33 ust. 2 rozporządzenia, który przyznaje ubezpieczycielowi uprawnienie do
dochodzenia od kierowcy zwrotu wypłaconego z tytułu ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej odszkodowania między innymi wówczas, gdy kierujący
wszedł w posiadanie pojazdu wskutek popełnienia przestępstwa. Gdyby zakład
ubezpieczeń nie odpowiadał za szkody wyrządzone przez złodzieja pojazdu, w
czasie trwania ochrony ubezpieczeniowej, przepis § 33 pozbawiony byłby sensu.
Przepis § 10 ust. 3 rozporządzenia z 1992 r. nie zawiera rozróżnienia
uzasadniającego ocenę, że odpowiedzialność ubezpieczyciela za sprawcę
kradzieży samochodu, który wyrządził szkodę, ogranicza się tylko do
odpowiedzialności za sprawcę zidentyfikowanego. Fakt, że tylko wówczas zakład
ubezpieczeń realnie mógłby dochodzić roszczenia regresowego przewidzianego w
§ 33 ust. 2, nie może być argumentem przesądzającym na rzecz takiej wykładni
omawianego przepisu, z reguły bowiem ubezpieczyciel świadczy odszkodowanie
bezzwrotnie i na pewno z faktu, że w pewnych sytuacjach nie mógłby dochodzić
roszczenia regresowego, nie można wyprowadzać wniosku o braku podstaw do
przyjęcia jego odpowiedzialności ubezpieczeniowej. Takie stanowisko zajął już Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 9 sierpnia 2001 r., II CKN 458/99 (OSNC 2002, nr 3,
poz. 44), przyjmując na gruncie omawianych przepisów odpowiedzialność
ubezpieczyciela za szkodę na osobie wyrządzoną przez niezidentyfikowanego
sprawcę wypadku i kradzieży samochodu objętego ochroną ubezpieczeniową. Nie
ma podstaw, by inaczej oceniać odpowiedzialność ubezpieczyciela za szkody na
mieniu, bowiem § 10 ust. 3 ani pozostałe przepisy rozporządzenia dotyczące
odpowiedzialności ubezpieczyciela, nie przewidują zróżnicowania tych sytuacji.
Takie rozróżnienie przewidują natomiast przepisy rozporządzenia odnoszące się
do odpowiedzialności Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego, które dla
potrzeb określenia zakresu tej odpowiedzialności definiują także pojęcie
niezidentyfikowanego sprawcy szkody, zawarte również w ustawie z dnia 28 lipca
1990 r. o działalności ubezpieczeniowej, w przepisach dotyczących zadań
Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego. Nie dotyczy to jednak podstaw i
zakresu odpowiedzialności ubezpieczyciela.
Stosownie do §10 ust. 6 rozporządzenia z 1992 r., za szkodę wyrządzoną na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej odszkodowanie przysługuje również wówczas,
gdy sprawca szkody na osobie nie mógł być zidentyfikowany lub gdy sprawca
szkody na mieniu i na osobie nie posiadał obowiązkowego ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej. W takiej sytuacji odszkodowanie wypłaca
Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny. O tym, co w rozumieniu powyższego
przepisu oznacza określenie ,,sprawca nie mógł być zidentyfikowany", stanowi § 34
ust. 1 rozporządzenia z 1992 r. oraz art. 51 ust. 2 pkt 1a u.d.u. Oznacza ono
sytuację, w której nie można było ustalić tożsamości kierującego pojazdem ani
danych dotyczących pojazdu. Użycie spójnika ,,ani" nie pozostawia wątpliwości, że
chodzi o sytuacje, w których nie wiadomo nie tylko, kto wyrządził szkodę, lecz
również nie wiadomo, jaki pojazd ją wyrządził, czy był objęty umową ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej posiadacza i czy w ogóle podlegał takiemu
ubezpieczeniu, a zatem, czy szkodę wyrządzono ,,w okresie trwania ochrony
ubezpieczeniowej". W takiej sytuacji brak podstaw do przyjęcia odpowiedzialności
ubezpieczyciela, w związku z czym odszkodowanie wypłaca Ubezpieczeniowy
Fundusz Gwarancyjny, jednak tylko za szkodę na osobie, a więc jedynie za
najbardziej dotkliwe następstwa wypadku. Jeśli natomiast nie ustalono tylko
tożsamości sprawcy kradzieży i wypadku, ale zidentyfikowano pojazd, którym
wyrządził on szkodę, i ustalono, że był on objęty umową ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej jego posiadacza, wówczas uzasadniona jest
odpowiedzialność ubezpieczyciela przewidziana w § 10 ust. 3 rozporządzenia z
1992 r. za szkodę zarówno na mieniu, jak i na osobie, gdyż, jak wskazano,
rozróżnienia w tym zakresie przepis ten nie przewiduje. Oczywiście,
odpowiedzialność ta może być przyjęta tylko wtedy, gdy okoliczności faktyczne
wypadku pozwalają na stwierdzenie, że niezidentyfikowany sprawca ponosi
odpowiedzialność cywilną za powstałą szkodę. Zgodnie bowiem z §10 ust. 1 i 4
rozporządzenia, odpowiedzialność ubezpieczyciela zachodzi tylko wówczas, gdy
posiadacz lub kierowca odpowiadają za szkodę na gruncie przepisów prawa i tylko
w granicach tej odpowiedzialności.
Z tych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie, jak w
uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).