Uchwała SN - III CZP 82/06
Izba:Izba Cywilna
Sygnatura:III CZP 82/06
Typ:Uchwała SN
Opis:Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2007/7-8/96
Data wydania:2006-11-08
Uchwała z dnia 8 listopada 2006 r., III CZP 82/06

Sędzia SN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący)
Sędzia SN Dariusz Zawistowski
Sędzia SN Tadeusz Żyznowski (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku BPH, Banku Hipotecznego S.A. w W.
przy uczestnictwie Ryszarda F. o ogłoszenie upadłości Ryszarda F., po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 8 listopada 2006 r.
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Lublinie
postanowieniem z dnia 26 lipca 2006 r.:
"1. Czy przepis art. 32 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i
naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535) znajduje zastosowanie do upadłego
wnoszącego zażalenie na postanowienie o ogłoszeniu upadłości w trybie art. 54 tej
ustawy;
2. czy uregulowanie zawarte w art. 1302 § 4 k.p.c. znajduje zastosowanie do
upadłego wnoszącego zażalenie na postanowienie o ogłoszeniu upadłości?"
podjął uchwałę:

Artykułu 32 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i
naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.) oraz art. 1302 § 4 k.p.c. nie stosuje
się do upadłego wnoszącego zażalenie na postanowienie o ogłoszeniu
upadłości (art. 54 Prawa upadłościowego i naprawczego).

Uzasadnienie

Po ponownym rozpoznaniu sprawy z wniosku wierzyciela BPH, Banku
Hipotecznego S.A. Sąd Rejonowy - Sąd Gospodarczy postanowieniem z dnia 12
kwietnia 2006 r. ogłosił upadłość Ryszarda F. prowadzącego działalność pod nazwą
Przedsiębiorstwo Produkcyjno Usługowo Handlowe "E." w B. w celu likwidacji. Na
to postanowienie zażalenie z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych wniósł
upadły Ryszard F. Postanowieniami z dnia 25 maja 2006 r. Sąd Rejonowy odrzucił
zarówno wniosek o zwolnienie skarżącego od kosztów sądowych, jak i złożone
przez niego zażalenie. Z powołaniem się na art. 32 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r.
- Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm. - dalej: "Pr.u.n.")
stwierdził, że wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych nie podlega
merytorycznemu rozpoznaniu, a uzasadniając postanowienie o odrzuceniu
zażalenia przytoczył art. 35 tej ustawy oraz art. 1302 § 3 i 4 k.p.c., i stwierdził, że
upadły nie dopełnił obowiązku uiszczenia opłaty stałej przy wniesieniu zażalenia do
sądu (art. 10 w związku z art. 75 pkt 3 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach
sądowych w sprawach cywilnych, Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm. - dalej:
,,u.k.s.c.").
Rozpoznając zażalenie dłużnika na postanowienie z dnia 25 maja 2006 r. o
odrzuceniu zażalenia, Sąd Okręgowy przedstawił do rozstrzygnięcia, przytoczone
na wstępie, zagadnienia prawne budzące poważne wątpliwości, wskazując, że art.
32 Pr.u.n. wyłączający w stosunku do dłużnika przepisy o zwolnieniu od kosztów
sądowych został umieszczony w tym samym tytule ustawy co art. 54 Pr.u.n.,
stanowiący, iż upadłemu przysługuje zażalenie na postanowienie o ogłoszeniu
upadłości. Z drugiej strony dostrzegł, że art. 32 Pr.u.n. odnosi się do dłużnika,
natomiast art. 54 ust. 1 używa zwrotu ,,upadły". Ta odmienność - przy założeniu
konsekwencji terminologicznej ustawodawcy - może wskazywać na zróżnicowanie
sytuacji podmiotu, wobec którego toczy się postępowanie o ogłoszenie
upadłości. (...)
Sąd Okręgowy wskazał także na skutki wynikające z uchybienia wymaganiom
przewidzianym w art. 1302 § 3 k.p.c., którego przepisy § 1-3 stosuje się do pisma
wniesionego w postępowaniu w sprawach gospodarczych także wówczas, gdy
przedsiębiorcy nie reprezentuje adwokat lub radca prawny, przy czym zarządzenie
o zwrocie pisma powinno zawierać określenie wysokości należnej opłaty
stosunkowej, jeżeli opłata została uiszczona w niewłaściwej wysokości, oraz
wskazanie skutków ponownego wniesienia pisma. Nawiązując do gospodarczego
charakteru sprawy w rozumieniu art. 2 ust. 2 pkt 7 ustawy z dnia 24 maja 1989 r. o
rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych (Dz.U. Nr 33, poz. 175 ze zm. -
dalej: "ustawa z dnia 24 maja 1989 r.") i uwzględniając definicję przedsiębiorcy
zawartą w Prawie upadłościowym i naprawczym oraz obowiązek uiszczenia opłaty
stałej od zażalenia złożonego przez upadłego Ryszarda F., Sąd Okręgowy
stwierdził, że na podstawie odesłania zawartego w art. 35 Pr.u.n. przepis art. 1302 §
4 k.p.c. znajduje zastosowanie do odrzucenia tego zażalenia. Jednakże zauważył,
że przepis ten nakazuje stosować przewidziany w nim rygor w postępowaniu w
sprawach gospodarczych, a nie w sprawach gospodarczych. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 32 Pr.u.n., w stosunku do dłużnika nie stosuje się przepisów
o zwolnieniu od kosztów sądowych. Wątpliwości Sądu Okręgowego, na tle wykładni
i zastosowania tego przepisu ogniskują się wokół kwestii, czy wyłączenie
możliwości korzystania przez dłużnika z instytucji zwolnienia od kosztów sądowych
obowiązuje w całym toku postępowania, czy tylko w postępowaniu w przedmiocie
ogłoszenia upadłości. (...)
Część pierwsza Prawa upadłościowego i naprawczego składa się z dziesięciu
tytułów, z których tytuł I zawiera przepisy ogólne, a tytuł III - przepisy dotyczące
skutków ogłoszenia upadłości. Pozostałe regulują trzy rodzaje postępowań, w tym
tytuł II - postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości, tytuły IV-IX -
postępowanie po ogłoszeniu upadłości i tytuł X - orzekanie w przedmiocie zakazu
prowadzenia działalności gospodarczej. Istnienie tych postępowań znajduje
potwierdzenie w art. 35 ust. 1 Pr.u.n., art. 229 Pr.u.n. i art. 376 ust. 1 zdanie drugie
Pr.u.n., zawierających odesłania w zakresie nieuregulowanym w tych
postępowaniach do przepisów kodeksu postępowania cywilnego.
Artykuł 32 ust. 1 Pr.u.n. wyłącza możliwość ubiegania się o zwolnienie od
kosztów sądowych przez dłużnika jako uczestnika postępowania o ogłoszenie
upadłości, w stosunku do którego złożono wniosek o ogłoszenie upadłości. W
rozumieniu przepisów normujących postępowanie w przedmiocie ogłoszenia
upadłości podmiot, w stosunku do którego zgłoszono wniosek o ogłoszenie
upadłości jest dłużnikiem, w myśl zaś art. 26 Pr.u.n., dłużnik jest uczestnikiem
postępowania o ogłoszenie upadłości. Według art. 185 Pr.u.n., zamieszczonego w
przepisach ogólnych o postępowaniu prowadzonym po ogłoszeniu upadłości,
upadłym jest podmiot, wobec którego wydane zostało postanowienie o jej
ogłoszeniu. Zasadą jest, że skutki ogłoszenia upadłości powstają w dniu ogłoszenia
upadłości. W literaturze przyjmuje się, z powołaniem na postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 6 sierpnia 1998 r., I PKN 247/98 (OSNAPUS 1999, nr 17, poz.
544), że o powstaniu skutków upadłości decyduje - w świetle art. 52 Pr.u.n. -
początek dnia, w którym ogłoszono upadłość, a nie jego koniec.
Przytoczone oraz dalsze przepisy Prawa upadłościowego i naprawczego
dotyczące orzeczenia o ogłoszeniu upadłości (art. 51 ust. 1 pkt 1) i jego doręczenia
(53 ust. 2), a także skutków ogłoszenia upadłości co do osoby upadłego (art. 57 ust.
1), stanowią dostateczną podstawę do przyjęcia, że oddzielenie "dłużnika" w fazie
postępowania o ogłoszenie upadłości od ,,upadłego" na etapie postępowania
upadłościowego jest celowym zabiegiem ustawodawcy, nie może być zatem
pominięte przy ocenie praw i obowiązków takiego podmiotu w poszczególnych
stadiach postępowania.
Przepisy Prawa upadłościowego i naprawczego statuują - jak wskazano -
różne, samodzielne postępowania z własnymi normami postępowania, co wyraża
się choćby w regulacjach dotyczących zaskarżania orzeczeń (por. np. art. 33 i 222)
i odesłaniami w sprawach nieuregulowanych do przepisów kodeksu postępowania
cywilnego. W szczególności żaden z przepisów Prawa upadłościowego i
naprawczego normujących postępowanie po ogłoszeniu upadłości nie zawiera
odesłania do przepisów o postępowaniu w przedmiocie ogłoszenia upadłości.
Przepisy dotyczące postępowania po ogłoszeniu upadłości nie zawierają normy
wyłączającej możliwość ubiegania się o zwolnienie od kosztów sądowych na etapie
postępowania po ogłoszeniu upadłości. Także w innych postępowaniach
przewidzianych w Prawie upadłościowym i naprawczym mają zastosowanie ogólne
regulacje dotyczące zwolnienia od kosztów sądowych.
Postępowanie upadłościowe jest postępowaniem w sprawie cywilnej w
rozumieniu art. 1 u.k.s.c., w którym mają zastosowanie regulacje dotyczące
zwolnienia od kosztów sądowych, a żaden przepis ustawy o kosztach sądowych nie
wyłącza możliwości ubiegania się o zwolnienie od kosztów sądowych przez
upadłego. W związku z tym istnieje podstawa do przyjęcia, że art. 32 ust. 1 Pr.u.n.
ma charakter przepisu szczególnego, który nie może być wykładany i stosowany
rozszerzająco; jego zastosowanie dotyczy wyłącznie dłużnika na etapie
postępowania w przedmiocie wniosku o ogłoszenie upadłości.
Pozbawienie dłużnika możliwości ubiegania się o zwolnienie od kosztów
sądowych jest związane z przesłankami wyłączającymi możliwość - w świetle art.
13 ust. 1 Pr.u.n. - ogłoszenia upadłości. W wypadku ogłoszenia upadłości
obejmującej likwidację majątku upadłego (art. 75 ust. 1 Pr.u.n.) lub upadłości
przewidującej możliwość zawarcia układu i ustanowieniu zarządcy (art. 76 ust. 1
Pr.u.n.) upadły traci prawo zarządu mieniem wchodzącym w skład masy upadłości.
Upadły nie może w takiej sytuacji korzystać samodzielnie ze środków wchodzących
w skład masy upadłości. Stosownie do art. 69 ust. 3 Pr.u.n., domniemywa się, że
rzeczy znajdujące się w posiadaniu upadłego w dniu ogłoszenia upadłości należą
do jego majątku. W myśl art. 185 ust. 4 Pr.u.n., koszty związane z funkcjonowaniem
organów upadłego oraz realizacją jego uprawnień organizacyjnych wchodzą w
skład kosztów postępowania upadłościowego; koszty te ustala sędzia-komisarz.
W literaturze na ogół zgodnie przyjmuje się, że są to przede wszystkim koszty
zwołania walnego zgromadzenia wspólników lub akcjonariuszy, koszty wyboru
władz spółki będącej w upadłości i koszty materiałów biurowych zapewniające
niezbędną działalność organów upadłego. Sam sposób pozyskiwania środków
finansowych w tym trybie w celu uiszczenia opłaty stałej określonej w art. 75 pkt 3
u.k.s.c. czyni niemożliwym ich uzyskanie w przewidzianym terminie, zwłaszcza gdy
upadłego reprezentuje pełnomocnik będący adwokatem lub radcą prawnym, na
którym ciąży obowiązek uiszczenia opłaty wraz z wniesieniem środka zaskarżenia.
Uzależnienie skuteczności wniesienia przez upadłego środka zaskarżenia od
stanowiska sędziego-komisarza trudno pogodzić z realizacją konstytucyjnej zasady
dwuinstancyjności postępowania. Uzasadnione jest zatem zapatrywanie, że art. 32
ust. 1 Pr.u.n. nie ma zastosowania do upadłego wnoszącego, na podstawie art. 54
ust. 1 Pr.u.n., zażalenie na postanowienie o ogłoszeniu upadłości.
Rozważając zastosowanie art. 1302 § 4 k.p.c. do upadłego wnoszącego
zażalenie na postanowienie o ogłoszeniu upadłości, należy wskazać, że przepisy
księgi pierwszej części pierwszej kodeksu postępowania cywilnego stosuje się
odpowiednio w sprawach nieuregulowanych w Prawie upadłościowym i
naprawczym. Jak wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 5 lutego
2004 r., III CZP 111/03 (OSNC 2005, nr 4, poz. 62), stosowanie w postępowaniu
upadłościowym przepisów kodeksu postępowania cywilnego o procesie jest
uzasadnione wówczas, gdy dane zagadnienie nie jest w ogóle unormowane w
Prawie upadłościowym i naprawczym albo jest wprawdzie unormowane, lecz tylko
fragmentarycznie. W doktrynie wskazuje się ponadto, że stosowanie w
postępowaniu upadłościowym przepisów kodeksu postępowania cywilnego
dopuszczalne jest wtedy, gdy w Prawie upadłościowym i naprawczym nie ma
szczególnych, odmiennych przepisów, oraz że nie sprzeciwia się temu istota
postępowania upadłościowego. Postępowanie to uznawane jest za rodzaj
postępowania cywilnego, a postępowanie w przedmiocie upadłości jest
postępowaniem rozpoznawczym, nie oznacza to jednak, że postępowanie
upadłościowe jest postępowaniem procesowym. Dlatego odpowiednie stosowanie
przepisów kodeksu postępowania cywilnego dotyczy ogólnych regulacji
procesowych, a nie postępowań odrębnych, trafnie zatem podkreśla się w
literaturze, że w postępowaniu o ogłoszenie upadłości nie znajdują zastosowania
przepisy w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych.
Celem wyjaśnienia wzajemnego stosunku pomiędzy powołanymi w
uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia prawnego przepisami kodeksu
postępowania cywilnego dotyczącymi postępowania odrębnego w sprawach
gospodarczych a przepisami ustawy z dnia 24 maja 1989 r., a w szczególności jej
art. 2 ust. 2 pkt 7 tej ustawy, należy przede wszystkim odwołać się do porównania
treści art. 2 określającego katalog spraw gospodarczych, a wiec spraw
rozpoznawanych przez sądy gospodarcze, oraz treści art. 4791 k.p.c.,
określającego katalog spraw podlegających rozpoznaniu w postępowaniu odrębnym
w sprawach gospodarczych. Z tego porównania wynika, że istnieją takie kategorie
spraw gospodarczych, które nie podlegają rozpoznaniu w postępowaniu odrębnym
w sprawach gospodarczych, np. sprawy między organami przedsiębiorstwa
państwowego, między przedsiębiorstwem państwowym lub jego organami a jego
organem założycielskim lub organem sprawującym nadzór, z zakresu postępowania
o poprawie gospodarki przedsiębiorstwa państwowego i o jego upadłości oraz z
zakresu prawa upadłościowego i prawa o postępowaniu układowym.
Wskazać również należy na pewne kategorie spraw gospodarczych w
rozumieniu ustawy z dnia 24 maja 1989 r., które mogą - zależnie od okoliczności -
być rozpoznawane przy zastosowaniu przepisów o postępowaniu odrębnym w
sprawach gospodarczych albo z pominięciem tych przepisów. Takimi sprawami są
sprawy ze stosunku spółki, które na podstawie art. 4791 § 2 pkt 1 k.p.c. są uważane
za sprawy gospodarcze w rozumieniu działu IVa. Jednakże istnieją również takie
sprawy ze stosunku spółki, które nie są rozpoznawane przy zastosowaniu
przepisów działu IVa, np. sprawy o podział majątku wspólnego wspólników po
rozwiązaniu spółki cywilnej (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15
listopada 1990 r., II CZ 169/90, OSNCP 1992, nr 7-8, poz. 135).
W podsumowaniu należy przywołać trafny pogląd doktryny stwierdzający, że
sprawa spełniająca wszystkie wymagania określone w art. 2 ust. 1 lub należąca do
kategorii spraw wyliczonych w art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 24 maja 1989 r. podlega
rozpoznaniu przez sąd gospodarczy, co nie oznacza jednak, że w każdej z tych
spraw właściwe jest postępowanie odrębne, do niego bowiem przynależą tylko te
sprawy, które obejmuje definicja zawarta w art. 4791 k.p.c., z wyłączeniem spraw
wskazanych w art. 4792 k.p.c.
Zasadne jest zatem zapatrywanie, że definicja ,,sprawy gospodarczej"
ustalona w art. 2 ustawy z dnia 24 maja 1989 r. wyznacza w sposób generalny
granice kompetencji sądu gospodarczego, natomiast definicja kodeksowa stanowi
klucz do kwalifikacji spraw gospodarczych rozpoznawanych w procesie, w
postępowaniu uregulowanym w art. 4791-47945 k.p.c. Okoliczność, że sprawy
upadłościowe są sprawami gospodarczymi w rozumieniu przepisów ustawy z dnia
24 maja 1989 r. nie przesądza, że wszystkie one są rozpoznawane przy
zastosowaniu przepisów o postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych.
Wymienienie w art. 2 ust. 2 pkt 7 ustawy z dnia 24 maja 1989 r. kategorii spraw
upadłościowych jako spraw gospodarczych oznacza tylko, że należą one
funkcjonalnie do spraw rozpoznawanych przez sądy gospodarcze, nie przesądza
zaś tego, jakie przepisy regulujące postępowanie mają zastosowanie do
rozpoznania spraw upadłościowych, gdyż o tym decydują właściwe przepisy Prawa
upadłościowego i naprawczego.
Nawiązując do definicji przedsiębiorcy na gruncie przepisów Prawa
upadłościowego i naprawczego wskazać należy, że prace legislacyjne nad tymi
przepisami oraz nowelizacją kodeksu cywilnego, wprowadzającą definicję
przedsiębiorcy, toczyły się równolegle, co spowodowało, iż do tego Prawa
wprowadzono definicję przedsiębiorcy na wypadek, gdyby odpowiednie
unormowania w kodeksie cywilnym nie zaczęły obowiązywać przed wejściem w
życie przepisów Prawa upadłościowego i naprawczego. Rozwiązanie to jest
krytykowane jako błędne, gdyż doprowadziło do pojawienia się w systemie
prawnym kolejnej definicji przedsiębiorcy, wprawdzie pokrywającej się z definicją
zawartą w kodeksie cywilnym, ale jednak wprowadzającej - jak się podkreśla w
doktrynie - "zamieszanie terminologiczne". Można bronić zapatrywania, że art. 4792
§ 1 k.p.c. jest zbędny wobec wprowadzenia definicji przedsiębiorcy do przepisów
kodeksu cywilnego.
Z powyższego wynika, że w postępowaniu upadłościowym nie stosuje się
przepisów kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu odrębnym w sprawach
gospodarczych, w tym także art. 1302 § 4 k.p.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w uchwale (art. 390 k.p.c.).



Izba Cywilna - inne orzeczenia:
dokumentdata wyd.
[IC] III CZP 118/08   Uchwała siedmiu sędziów SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/6/76
2009-01-23 
[IC] III CZP 117/08   Uchwała siedmiu sędziów SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/7-8/91
2009-02-17 
[IC] III CZP 115/08   Uchwała SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/5/71
2008-11-26 
[IC] III CZP 110/08   Uchwała SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/5/70
2008-11-20 
[IC] III CZP 102/08   Uchwała siedmiu sędziów SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/5/65
2008-12-16 
  • Adres publikacyjny: