Uchwała z dnia 13 października 2006 r., III CZP 75/06

Sędzia SN Barbara Myszka (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa "A.I." sp.j. Krystyna C. i Jacek C. w G.
przeciwko "G.I." sp. z o.o. w Szczecinie o zapłatę, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej
na posiedzeniu jawnym w dniu 13 października 2006 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Toruniu postanowieniem z dnia 19
czerwca 2006 r.:
"Czy w sprawach gospodarczych sąd odrzuca na podstawie art. 1302 § 3 w
związku z § 4 zd. 1 k.p.c. zarzuty od nakazu zapłaty podlegające opłacie w
wysokości stosunkowej w razie nieuiszczenia przez pozwanego opłaty podstawowej
także wówczas, gdy pismo zawiera wniosek o zwolnienie w całości od kosztów
sądowych?"
podjął uchwałę:

Nie pobiera się opłaty podstawowej od zarzutów od nakazu zapłaty
podlegających opłacie stosunkowej, w których zgłoszono wniosek o
zwolnienie od kosztów sądowych.

Uzasadnienie

W dniu 7 kwietnia 2006 r. Sąd Rejonowy, Sąd Gospodarczy w Toruniu wydał
w postępowaniu nakazowym nakaz zapłaty, którym orzekł, że pozwana "G.I.",
spółka z o.o. w S. ma w ciągu dwóch tygodni od dnia doręczenia nakazu zapłacić
powódce "A.I.", spółce jawnej - Krystyna C. i Jacek C. w G. kwotę 19 327,96 zł z
odsetkami albo wnieść w tym terminie zarzuty.
Pozwana wniosła zarzuty, w których zgłosiła wniosek o uchylenie nakazu i
oddalenie powództwa w całości, a także o przyznanie jej całkowitego zwolnienia od
kosztów sądowych.
Postanowieniem z dnia 10 maja 2006 r. Sąd Rejonowy odrzucił wniesione
zarzuty z powodu nieuiszczenia przez pozwaną opłaty podstawowej przewidzianej
w art. 14 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm. - dalej: ,,u.k.s.c."), podkreślając, że
zgłoszenie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych nie zwalnia strony od
obowiązku uiszczenia tej opłaty przy wnoszeniu do sądu pisma podlegającego
opłacie. Z art. 19 ust. 4 pkt 1 u.k.s.c. wynika, że w razie wniesienia zarzutów od
nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu nakazowym od pozwanego pobiera się
trzy czwarte części opłaty, zgodnie natomiast z art. 1302 § 1-4 k.p.c., w
postępowaniu w sprawach gospodarczych sąd odrzuca bez wezwania o uiszczenie
opłaty zarzuty od nakazu zapłaty podlegające opłacie w wysokości stałej lub
stosunkowej obliczonej od wskazanej wartości przedmiotu zaskarżenia, wniesione
przez przedsiębiorcę, jeżeli nie zostały należycie opłacone. Opłata podstawowa
wynosząca 30 zł jest niewątpliwie opłatą w wysokości stałej, wobec czego jej
nieuiszczenie skutkuje odrzuceniem wniesionych zarzutów.
Przy rozpoznawaniu zażalenia pozwanej spółki Sąd Okręgowy w Toruniu
powziął poważne wątpliwości, którym dał wyraz w przedstawionym zagadnieniu
prawnym, przytoczonym na wstępie uchwały.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 1302 § 3 k.p.c., sąd odrzuca bez wezwania o uiszczenie opłaty
pismo wniesione przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego
środki odwoławcze lub środki zaskarżenia (apelację, zażalenie, skargę kasacyjną,
skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, sprzeciw
od wyroku zaocznego, zarzuty od nakazu zapłaty, skargę na orzeczenie
referendarza sądowego) podlegające opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej
obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia.
Przytoczony przepis stosuje się przy tym - jak wynika z art. 1302 § 4 k.p.c. - do
pisma wniesionego w postępowaniu w sprawach gospodarczych także wówczas,
gdy przedsiębiorcy nie reprezentuje adwokat lub radca prawny.
Według art. 3 u.k.s.c., opłacie podlega pismo, jeżeli przepis ustawy przewiduje
jej pobranie; opłacie podlegają przy tym w szczególności pisma wymienione w pkt
1-9 ust. 2 tego artykułu, w tym m.in. zarzuty od nakazu zapłaty. W razie wniesienia
zarzutów, zgodnie z art. 19 ust. 4 pkt 1 u.k.s.c., pobiera się od pozwanego trzy
czwarte części opłaty. Jak wynika z art. 11 u.k.s.c., opłata jest stała, stosunkowa
albo podstawowa. Opłatę stałą pobiera się w sprawach o prawa niemajątkowe oraz
we wskazanych w ustawie niektórych sprawach o prawa majątkowe, w wysokości
jednakowej, niezależnie od wartości przedmiotu sporu lub wartości przedmiotu
zaskarżenia. Nie może być ona niższa niż 30 zł i wyższa niż 5000 zł (art. 12
u.k.s.c.). Opłatę stosunkową pobiera się w sprawach o prawa majątkowe; wynosi
ona 5 % wartości przedmiotu sporu lub przedmiotu zaskarżenia, jednak nie mniej
niż 30 zł i nie więcej niż 100 000 zł (art. 13 u.k.s.c.). Opłatę podstawową pobiera się
z kolei w sprawach, w których przepisy nie przewidują opłaty stałej, stosunkowej lub
tymczasowej (art. 14 ust. 1 u.k.s.c.). Ponadto opłatę podstawową pobiera się także
od podlegających opłacie pism, o których mowa w art. 3 ust. 2, wnoszonych przez
stronę zwolnioną od kosztów sądowych przez sąd, chyba że ustawa stanowi inaczej
(art. 14 ust. 2 u.k.s.c.). Opłata ta wynosi 30 zł i stanowi minimalną opłatę, którą
strona jest obowiązana uiścić od pisma podlegającego opłacie, chyba że ustawa
stanowi inaczej (art. 14 ust. 3 u.k.s.c.). Pobranie od pisma opłaty podstawowej
wyłącza przy tym pobranie innej opłaty (art. 14 ust. 4 u.k.s.c.).
Zgodnie z art. 96 ust. 1 pkt 10 u.k.s.c., strona, która została zwolniona od
kosztów sądowych przez sąd, nie ma obowiązku uiszczenia kosztów sądowych - w
zakresie przyznanego jej zwolnienia. Sąd może zwolnić stronę od kosztów
sądowych zarówno w całości, jak i w części. Według art. 100 ust. 2 zdanie drugie
u.k.s.c., strona, której sąd przyznał całkowite zwolnienie od kosztów sądowych, ma
obowiązek uiścić opłatę podstawową przewidzianą w art. 14 od wszystkich pism
podlegających opłacie, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Wśród przytoczonych unormowań wyjaśnienia w pierwszej kolejności wymaga
znaczenie użytego przez ustawodawcę w art. 1302 § 3 k.p.c. pojęcia ,,opłaty w
wysokości stałej". Chodzi o rozstrzygnięcie, czy obejmuje ono tylko opłatę stałą w
rozumieniu art. 11 u.k.s.c., czy także inną opłatę, której wysokość jest stała; ściśle,
czy opłata podstawowa, której wysokość jest stała i zgodnie z art. 14 ust. 3 u.k.s.c.
wynosi 30 złotych, może być uznana za opłatę w wysokości stałej w rozumieniu art.
1302 § 3 k.p.c. Sąd Okręgowy nie miał wprawdzie co do tego żadnych wątpliwości,
jednak w doktrynie zarysowała się w tej kwestii rozbieżność stanowisk.
Wypada przypomnieć, że pojęciem ,,opłaty w wysokości stałej" ustawodawca
posłużył się wcześniej w art. 17 ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach
sądowych w sprawach cywilnych (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 9, poz. 88 ze zm.).
Na tle tego przepisu Sąd Najwyższy przyjmował, że opłatą w wysokości stałej jest
opłata, której wysokość jest stała (taka sama, jednakowa) oraz że takiemu kryterium
odpowiada nie tylko opłata, która jest wyrażona kwotowo, lecz także taka, która,
stanowiąc określony, zawsze taki sam ułamek określonej kwoty, ma zawsze taką
samą wysokość, czyli wysokość stałą (zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 13
września 2000 r., III CZP 34/00, OSNC 2001, nr 1, poz. 4 oraz z dnia 20 maja 2003
r., III CZP 16/03, OSNC 2004, nr 3, poz. 33, a także postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 30 listopada 2001 r., I CZ 159/01, z dnia 19 marca 2002 r., IV
CZ 24/02, z dnia 13 listopada 2003 r., I CZ 134/03, z dnia 16 marca 2005 r., IV CZ
15/05, z dnia 24 maja 2005 r., V CZ 52/05, z dnia 4 sierpnia 2005 r., III CZ 65/05, z
dnia 22 lutego 2006 r., III CZ 2/06, nie publ.).
Podobnie na tle art. 1302 k.p.c. Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że
pojęcie opłaty w wysokości stałej obejmuje nie tylko opłatę stałą, o której mowa w
art. 11 u.k.s.c., ale również opłatę podstawową. Dał temu wyraz w postanowieniu z
dnia 30 maja 2006 r., I CZ 23/06 (nie publ.), podkreślając, że wysokość opłaty
podstawowej jest stała oraz że sformułowanie ,,opłata w wysokości stałej" różni się
istotnie od używanego w ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych
pojęcia ,,opłata stała", co wskazuje na zamiar ustawodawcy nadania tym
określeniom innego znaczenia, jak również, że nie ma podstaw do przyjęcia, by
wolą ustawodawcy było wyłączenie sankcji określonej w art. 1302 § 3 k.p.c. w
stosunku do stron zwolnionych przez sąd od kosztów sądowych i reprezentowanych
przez profesjonalnego pełnomocnika. Identyczne stanowisko zajął Sąd Najwyższy
w postanowieniach z dnia 2 czerwca 2006 r., II UZ 14/06, z dnia 26 lipca 2006 r., IV
CZ 59/06, z dnia 8 sierpnia 2006 r., I CSK 170/06 i z dnia 28 sierpnia 2006 r., IV
CSK 166/06 (nie publ.) oraz w uchwale z dnia 26 września 2006 r., II UZP 11/06
(nie publ.) i podziela je także skład Sądu Najwyższego rozstrzygający
przedstawione zagadnienie prawne.
Uznanie opłaty podstawowej za opłatę w wysokości stałej w rozumieniu art.
1302 § 3 k.p.c. powoduje konieczność udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy od
zarzutów od nakazu zapłaty, w których zgłoszono wniosek o zwolnienie od kosztów
sądowych, pobiera się opłatę podstawową. Trzeba dodać, że chodzi o sytuację, w
której strona pozwana wnosząca zarzuty od nakazu zapłaty nie została wcześniej
zwolniona przez sąd od kosztów sądowych, wobec czego wniesione zarzuty -
zgodnie z art. 3 ust. 2 pkt 5 i art. 19 ust. 4 pkt 1 u.k.s.c. - podlegają opłacie w
wysokości 3/4 części opłaty należnej w sprawie. Ze względu na majątkowy
charakter sprawy, w której wyłoniło się rozważane zagadnienie prawne, są to 3/4
części opłaty stosunkowej przewidzianej w art. 13 u.k.s.c.
Przystępując do udzielenia odpowiedzi na postawione pytanie należy
podkreślić, że w ujęciu przepisów ustawy o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych opłata podstawowa jest odrębnym - obok stałej i stosunkowej - rodzajem
opłaty, oraz że - zgodnie z regułą wyrażoną w art. 3 ust. 1 u.k.s.c. - pismo podlega
opłacie tylko wtedy, gdy ustawa przewiduje jej pobranie.
Żaden z przepisów ustawy nie przewiduje obowiązku pobrania opłaty
podstawowej od samego wniosku strony o zwolnienie od kosztów sądowych. Opłatę
tę pobiera się - jak wynika z art. 14 ust. 2 u.k.s.c. - od podlegających opłacie pism,
o których mowa w art. 3 ust. 2, wnoszonych przez stronę zwolnioną od kosztów
sądowych przez sąd. Pismami ,,podlegającymi opłacie" są w rozumieniu
powołanego przepisu jedynie pisma wymienione w art. 3 ust. 2, sama zaś
okoliczność, że w piśmie takim zgłoszono wniosek o zwolnienie od kosztów
sądowych pozostaje bez znaczenia dla rodzaju należnej od niego opłaty. Jeżeli
pismem podlegającym opłacie są - jak ma to miejsce w sprawie, w której wyłoniło
się rozważane zagadnienie prawne - zarzuty od nakazu zapłaty, należy pobrać od
nich 3/4 części opłaty stosunkowej.
Wykładnia językowa art. 14 ust. 2 u.k.s.c. prowadzi do jednoznacznego
wniosku, że w przepisie tym chodzi o pisma wymienione w art. 3 ust. 2, składane
przez stronę, która przed ich wniesieniem została przez sąd zwolniona od kosztów
sądowych. Przewidziany w tym przepisie obowiązek pobrania opłaty podstawowej
nie dotyczy tym samym pism podlegających opłacie, o których mowa w art. 3 ust. 2,
jeżeli zgłoszono w nich wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych.
Zgłoszenie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych powoduje jedynie, że
obowiązek uiszczenia należnej opłaty zostaje odsunięty w czasie. W orzecznictwie
utrwalił się pogląd, że w sytuacji, w której pismo podlegające opłacie zawiera
wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, należy najpierw rozpoznać ten
wniosek, a dopiero w razie odmowy żądać opłaty (zob. w szczególności orzeczenia
Sądu Najwyższego z dnia 5 października 1956 r., 1 CZ 134/56, OSN 1957, nr 3,
poz. 84, z dnia 6 grudnia 1958 r., 1 CR 992/58, OSN 1960, nr 2, poz. 45, z dnia 13
sierpnia 1959 r., 4 CZ 95/59, OSPiKA 1961, nr 2, poz. 33, z dnia 2 listopada 1962
r., II CZ 121/62, OSNCP 1963, nr 7-8, poz. 182, z dnia 20 grudnia 1966 r., II CZ
146/66, OSNCP 1967, nr 6, poz. 113, z dnia 14 stycznia 1972 r., III CRN 448/71,
OSPiKA 1972, nr 7-8, poz. 144, z dnia 26 lutego 1976 r., III CZP 11/76, OSNCP
1976, nr 7-8, poz. 162, a także z dnia 26 lipca 2006 r., IV CZ 57/06, nie publ.).
Obowiązek uiszczenia opłaty podstawowej powstanie dopiero w razie
uwzględnienia wniosku i przyznania stronie całkowitego zwolnienia od kosztów
sądowych, zgodnie bowiem z art. 100 ust. 2 zd. drugie u.k.s.c., strona, której sąd
przyznał całkowite zwolnienie od kosztów sądowych, ma obowiązek uiścić opłatę
podstawową przewidzianą w art. 14 od wszystkich pism podlegających opłacie,
chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Jeżeli natomiast wniosek o zwolnienie
od kosztów zostanie oddalony w całości lub w części, zaktualizuje się obowiązek
uiszczenia stosownej opłaty należnej w takim wypadku od pisma ,,podlegającego
opłacie". W sprawie, w której wyłoniło się zagadnienie prawne, zaktualizuje się
zatem obowiązek uiszczenia stosownej części opłaty stosunkowej należnej od
wniesionych zarzutów.
Dodatkowym argumentem przemawiającym za przyjęciem zaprezentowanego
poglądu jest - obok art. 100 ust. 2 zdanie drugie - art. 14 ust. 4 u.k.s.c., zgodnie z
którym pobranie od pisma opłaty podstawowej wyłącza pobranie innej opłaty.
Gdyby przyjąć, że - ze względu na zgłoszenie wniosku o zwolnienie od kosztów
sądowych - należy pobrać od wniesionych zarzutów opłatę podstawową, wyłoniłby
się problem dopuszczalności pobrania należnej opłaty stosunkowej w razie
oddalenia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych. Trudno zaaprobować
pogląd, że uiszczenie opłaty podstawowej wyłącza w takiej sytuacji pobranie
należnej od zarzutów opłaty stosunkowej. Dyrektywy językowe, systemowe i
logiczne przemawiają zatem za rzecz tezy, że od zarzutów podlegających opłacie
stosunkowej, w których zgłoszono wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, nie
pobiera się opłaty podstawowej.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 § 1 w związku
z art. 397 § 2 k.p.c. rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.