Uchwała z dnia 24 stycznia 2002 r., III CZP 75/01

Sędzia SN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Kazimierz Zawada

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Luby C.-K. przeciwko Bożenie C. i
Annie O. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w
dniu 24 stycznia 2002 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony
Kaszczyszyn, zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w
Krośnie postanowieniem z dnia 9 października 2001 r.:
,,Czy obowiązek wspólnego ponoszenia przez sąsiadów kosztów związanych z
utrzymaniem płotu znajdującego się w granicy gruntów sąsiadujących (art. 154 § 2
k.c.) obejmuje również koszty wybudowania nowego płotu, w miejsce zużytego?".
podjął uchwałę:

Przewidziany w art. 154 § 2 k.c. obowiązek ponoszenia kosztów urządzeń
znajdujących się na granicy gruntów sąsiadujących nie obejmuje kosztów
wybudowania nowego urządzenia.

Uzasadnienie

Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne powstało przy
rozpoznawaniu przez Sąd Okręgowy w Krośnie apelacji powódki Luby C.-K. od
wyroku oddalającego jej powództwo przeciwko pozwanej Bożenie C. o zapłatę
kwoty 900 zł, której powódka domagała się tytułem zwrotu połowy kosztów budowy
ogrodzenia wzniesionego przez nią pomiędzy działkami stron.
Sąd Rejonowy ustalił, że poprzednicy prawni powódki od 1951 r. wystawiali
własnym kosztem i staraniem ogrodzenie pomiędzy działką stanowiącą obecnie jej
własność a działką pozwanej Bożeny C. Gdy kolejny drewniany płot uległ
zniszczeniu, powódka wraz z mężem wybudowała nowe ogrodzenie z siatki
drucianej na metalowych słupkach, a pozwana odmówiła pokrycia połowy kosztów
nowego ogrodzenia. Na tej podstawie faktycznej Sąd przyjął, że skoro stron nie
łączyła umowa zobowiązująca pozwaną do partycypowania w kosztach nowego
ogrodzenia, a podstawy takiej nie zawiera przepis art. 154 § 2 k.c. ani też powołany
przez powódkę przepis art. 152 k.c., to jej roszczenie jest nieuzasadnione.
W związku z zarzutami apelacji Sąd Okręgowy powziął wątpliwość, czy
obowiązek wspólnego ponoszenia przez sąsiadów kosztów związanych
z utrzymaniem płotu znajdującego się na granicy gruntów sąsiadujących (art. 154
§ 2 k.c.) obejmuje również koszty wybudowania nowego płotu w miejsce zużytego.
Wskazał, że przewidziany w art. 154 § 2 k.c. obowiązek wspólnego ponoszenia
kosztów utrzymania urządzeń może być rozumiany jako obejmujący tylko koszty
związane ze zwykłymi zabiegami konserwacyjnymi, a także naprawami
pozwalającymi utrzymać urządzenie w należytym stanie, co odpowiadałoby
literalnej wykładni tego przepisu. Możliwe jest także przyjęcie - za czym
przemawiają względy natury społecznej i celowościowej - że obowiązek, o którym
mowa, obejmuje również koszty związane z rekonstrukcją zniszczonego bądź
zużytego urządzenia i wzniesienia nowego o innych parametrach technicznych,
przy zachowaniu jednak jego dotychczasowej funkcji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z ogólnymi zasadami wykładni, rozstrzygnięcia przedstawionej
wątpliwości co do wykładni art. 154 § 2 k.c. poszukiwać należy w pierwszej
kolejności na płaszczyźnie językowej. Pojęciu ,, utrzymanie" przypisuje się w języku
polskim wiele znaczeń, spośród których jedynie "utrzymać" w znaczeniu "trzymając
coś" (tu "korzystając z czegoś"), "zachować w niezmienionym położeniu", może być
rozważane dla takiego zastosowania, jakie przyjęto w art. 154 k.c. Jeśli jest więc
mowa, że "utrzymał się jakiś stan rzeczy", znaczy to, że przetrwał taki, jaki był, zaś
jeżeli "rzecz utrzymała się (lub ma utrzymać się) w jakimś miejscu, położeniu,
stanie" to znaczy, że nie zmieniło się (lub nie ma zmienić się) jej miejsce, położenie,
stan (,,Słownik języka polskiego", PWN, Warszawa, 1995, t. III, s. 590). Artykuł 61
ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (jedn. tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr
106, poz. 1126) w rozdziale 6 "Utrzymanie obiektów budowlanych", jako
"utrzymanie" określa utrzymanie ich w należytym stanie technicznym i estetycznym.
Takie rozumienie omawianego pojęcia oznacza, że granice powinności
sąsiedzkiej w ramach omawianego przepisu wyznacza cel w postaci utrzymania
urządzenia w istniejącym, nie pogorszonym stanie, w którym spełnia ono i
zachowuje funkcję, jaką jest możliwość korzystania z niego przez sąsiadów.
Obowiązek ten dotyczy urządzeń już istniejących i nie obejmuje kosztów ich
wykonania. Pogląd taki wyrażany jest w piśmiennictwie przedmiotu także w
odniesieniu do określonego art. 289 k.c. obowiązku utrzymywania urządzeń
potrzebnych do wykonywania służebności gruntowej.
Uzyskany wynik wykładni językowej prowadzi do wniosku, że obowiązek
wspólnego ponoszenia przez sąsiadów kosztów związanych z utrzymaniem płotu,
znajdującego się na granicy gruntów sąsiadujących, nie obejmuje kosztów
wybudowania nowego płotu w miejsce zużytego.
Sąsiedztwo nieruchomości powoduje ich wzajemną zależność, a także
nierzadko prowadzi do sprzeczności interesów, których pogodzeniu służyć mają
przepisy określane tradycyjnie mianem ,,prawa sąsiedzkiego." Normy prawa
sąsiedzkiego, należące do prawa własności, nakładają na sąsiadów obowiązki
i ograniczenia, prawidłowe korzystanie z nieruchomości sąsiednich wymaga
bowiem, nieraz we wzajemnym interesie, ingerencji w sferę cudzych praw. W tym
ujęciu jest to - na tle ogólnych przepisów o własności - uregulowanie szczególne,
którego celem jest unormowanie na odrębnych zasadach sposobu korzystania
z nieruchomości sąsiednich w odniesieniu do problemów wynikających z ich
sąsiedztwa, w tym związanych z samymi granicami (art. 152-154 k.c.). Z tych
względów niedopuszczalne jest dokonywanie takiej wykładni przepisu art. 154 § 2
k.c., która prowadziłaby do rozszerzania jego zakresu przedmiotowego ponad
znaczenie wynikające z usytuowania w systemie przepisów o własności i celu
zawartego w nim unormowania.
Według art. 154 § 1 zdanie pierwsze k.c., domniemywa się, że mury płoty
miedze, rowy i inne urządzenia podobne, znajdujące się na granicy gruntów
sąsiadujących, służą do wspólnego użytku sąsiadów. Jest to domniemanie
wzruszalne, którego obalenie może nastąpić przede wszystkim przez
przeprowadzenie dowodu, że linia graniczna przebiega na zewnątrz
przygranicznego pasa gruntów, skutkiem czego dane urządzenie znajduje się nie
na granicy, ale wyłącznie w obrębie jednej nieruchomości (jest jej częścią
składową), a wówczas odpada hipoteza z art. 154 § 1 k.c. Jak przyjmuje się
powszechnie, nie oznacza to domniemania współwłasności urządzeń granicznych
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 września 1960 r., 3 CO 14/60, OSN 1961, nr 4,
poz. 113).
Jako wspólny użytek rozumieć należy zarówno wykorzystanie funkcji tych
urządzeń, jak i inne korzystanie, np. spływ wód do rowu granicznego, rozpięcie po
swojej stronie ogrodzenia pnących roślin itd. Przepisy art. 154 § i § 2 k.c., które
dotyczą sposobów uwidocznienia granicy i wynikających stąd konsekwencji,
regulują, o czym była już mowa, stosunki między sąsiadami. Sąsiadami są nie tylko
właściciele, ale także inne osoby korzystające z gruntów, a zatem ich posiadacze
samoistni i niesamoistni. Sięgając do określenia ,,sąsiedzi" i czyniąc sąsiadów
adresatami zawartych w nich unormowań, przepisy te nie dotyczą własności
urządzeń granicznych; wynika ona z zasad ogólnych. Na ich podstawie
przykładowo można wskazać, że jeżeli urządzenie graniczne stanowi część
składową jednego gruntu, należy do właściciela tego gruntu. Na ogólnych zasadach
należy też rozstrzygać kwestię, komu przysługuje własność materiałów
pochodzących z rozbiórki rozebranego urządzenia, mając na względzie to, kto był
jego właścicielem i poniósł koszty jego wzniesienia. Nie wyłącza to uznania, że na
podstawie umowy między sąsiadami, którzy ponieśli wspólnie koszty urządzenia
granicznego, prawa do nich będą im wspólnie przysługiwały na zasadach
wynikających z umowy.
Obowiązek wspólnego ponoszenia kosztów utrzymania urządzeń granicznych
jest następstwem wspólnego użytku tych urządzeń, a nie stosunków
własnościowych. Nie stoi to na przeszkodzie, by w sytuacji, gdy sąsiedzi nie umówili
się co do sposobu określenia rozkładu kosztów utrzymania tych urządzeń,
stosować w drodze analogii - wobec braku uregulowania tej kwestii w art. 154 k.c.
(odmiennie niż w art. 152 k.c. określającym ich rozkład po połowie) - zasadę
odnoszącą się do współwłaścicieli, zgodnie z którą na podstawie art. 207 k.c. każdy
współwłaściciel ponosi wydatki i ciężary związane z rzeczą wspólną w stosunku do
przysługującego mu udziału. Odnotować trzeba także pogląd odmienny, że zgodnie
ze zwyczajem koszty te obciążają sąsiadów w równej mierze. Obydwa
przedstawione stanowiska dotyczą jednak kwestii rozłożenia kosztów, a nie
określenia ich zakresu.
Głównym argumentem Sądu Okręgowego, przemawiającym za przyznaniem
osobie, która wzniosła urządzenie graniczne do wspólnego użytku, prawa
domagania się na podstawie art. 154 § 2 k.c. częściowego zwrotu kosztów, stanowi
odwołanie się do bliżej niesprecyzowanych względów społecznych. Same względy
społeczne nie mogą jednak być podstawą konstruowania praw podmiotowych,
zwłaszcza że tkwią one u podstaw przepisu art. 154, który konkretyzuje ich ogólne
pojęcie. (...)
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 k.p.c.
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie, jak w uchwale.