Uchwała z dnia 20 grudnia 2001 r., III CZP 73/01

Sędzia SN Marek Sychowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Iwona Koper
Sędzia SN Tadeusz Żyznowski

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa syndyka masy upadłości Spółdzielni
Mieszkaniowej ,,L." w K. przeciwko Iwonie Z., Krzysztofowi G., Ewie G. i Jolancie
W.-T. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu
12 grudnia 2001 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony
Kaszczyszyn, zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w
Krakowie postanowieniem z dnia 27 września 2001 r.:
,,Czy art. 226 § 1 ustawy z dn. 16 września 1982 r. prawo spółdzielcze (jedn.
tekst: Dz.U. 1995 r. Nr 54 poz. 288 ze zm.) może stanowić postawę roszczenia
spółdzielni mieszkaniowej o uzupełnienie wkładu budowlanego, w sytuacji gdy po
złożeniu przez tę spółdzielnię oświadczenia o ostatecznym rozliczeniu kosztów
budowy i po pokryciu przez członka spółdzielni wkładu w sposób zgodny z tym
rozliczeniem ujawni się, że uiszczona przez członka spółdzielni kwota nie stanowi
pełnego pokrycia przypadającej na jego lokal części całości kosztów budowy w
ramach danego zadania inwestycyjnego"?
podjął uchwałę:

Spółdzielnia mieszkaniowa może na podstawie art. 226 § 1 ustawy z dnia
16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze (jedn. tekst: Dz.U. z 1995 r. Nr 54,
poz. 288 ze zm.) żądać uzupełnienia wkładu budowlanego po ostatecznym
rozliczeniu kosztów budowy w razie nieważności swego oświadczenia w
przedmiocie ostatecznego rozliczenia kosztów budowy.

Uzasadnienie

Przytoczone na wstępie zagadnienie prawne powstało przy rozpoznawaniu
przez Sąd Okręgowy w Krakowie apelacji powoda - syndyka masy upadłości
Spółdzielni Mieszkaniowej ,,L." w K. od wyroku Sądu Rejonowego dla Krakowa-
Podgórza w Krakowie oddalającego powództwo o zasądzenie od pozwanych -
członków Spółdzielni, którym przysługuje własnościowe prawo do lokali należących
do tej Spółdzielni, różnych kwot dochodzonych z tytułu uzupełnienia wkładu
budowlanego.
Sąd Rejonowy ustalił, że pozwanym doręczone zostały decyzje zarządu
Spółdzielni, określające ostateczne rozliczenie kosztów budowy przypadających na
ich lokale, i pozwani uzupełnili wkłady budowlane o kwoty wynikające z tego
rozliczenia. Na skutek ponownego rozliczenia kosztów budowy przez biegłego
rewidenta stwierdzono, że koszty te są wyższe niż ustalone wcześniej, wobec
czego Spółdzielnia skierowała do członków oświadczenia o uchyleniu się od
skutków uprzednio złożonych oświadczeń o rozliczeniu kosztów budowy i wezwała
ich do uzupełnienia wkładu budowlanego o kwoty wynikające z nowego rozliczenia.
Według Sądu Rejonowego, nie do przyjęcia jest możliwość kilkakrotnego
ostatecznego rozliczenia kosztów budowy, gdyż tworzyłoby to stan niepewności w
stosunkach między spółdzielnią mieszkaniową a jej członkami. Sąd Rejonowy
uznał, że ostateczne rozliczenie kosztów budowy było wynikiem oświadczenia woli
Spółdzielni, jednakże nie występuje żadna przyczyna nieważności tego
oświadczenia. W szczególności powołanie się przez Spółdzielnię na wadliwość
ostatecznego rozliczenia kosztów budowy nie stanowi przewidzianej w art. 84 § 1
k.c. podstawy do uchylenia się od skutków prawnych tego oświadczenia. Poza tym,
że - zdaniem Sądu Rejonowego - zobowiązanie pozwanych do wniesienia wkładu
budowlanego wygasło, wezwanie ich do uzupełnienia tego wkładu, po jego
wniesieniu zgodnie z ostatecznym rozliczeniem kosztów budowy, jest sprzeczne z
zasadami współżycia społecznego.
W związku z zarzutami apelacji powoda Sąd Okręgowy powziął wątpliwości co
do charakteru prawnego ostatecznego rozliczenia kosztów budowy i co do tego, czy
uzupełnienie przez członka spółdzielni wkładu budowlanego zgodnie z wynikiem
ostatecznego rozliczenia kosztów budowy, powoduje wygaśnięcie wynikającego z
art. 226 § 1 ustawy z dnia 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze (jedn. tekst:
Dz.U. z 1995 r. Nr 54, poz. 288 ze zm. - dalej "Pr.spółdz.") obowiązku członka
wniesienia wkładu budowlanego w wysokości określonej w tym przepisie. Sąd
Okręgowy zwrócił przy tym uwagę, że niepokrycie przez członka spółdzielni całości
kosztów budowy przypadających na jego lokal prowadzi do bezpodstawnego
wzbogacenia tego członka kosztem pozostałych członków Spółdzielni, że przyjęcie
niewzruszalności ostatecznego rozliczenia kosztów budowy pozostaje w
sprzeczności z art. 226 § 1 Pr.spółdz., jako przepisem bezwzględnie
obowiązującym, ale i że możliwość ponawiania rozliczenia kosztów budowy
powodowałaby niepewność członków co do rzeczywistej wysokości tych kosztów i
ciągłe zagrożenie domaganiem się przez spółdzielnię uzupełnienia wkładu
budowlanego, którego nie likwidują przepisy o przedawnieniu roszczeń.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 226 § 1 Pr.spółdz., członek spółdzielni mieszkaniowej jest
obowiązany do wniesienia wkładu budowlanego na zasadach określonych w
umowie i statucie, w wysokości odpowiadającej całości kosztów budowy
przypadających na jego lokal. Przez koszty budowy przypadające na dany lokal
rozumie się koszty budowy tego lokalu (mieszkania) oraz część kosztów budowy
zaplecza potrzebnego do korzystania z wszystkich lokali w budynku,
proporcjonalnie przypadająca na dany lokal. Na koszty budowy składają się
wszystkie wymienione wyżej koszty poniesione przez spółdzielnię do czasu
przydziału i oddania lokalu członkowi spółdzielni, a niekiedy również koszty
poniesione później. W budynkach nowo wznoszonych przez spółdzielnię, gdy nie
została jeszcze zakończona i rozliczona cała inwestycja, przydział lokali odbywa się
po wpłaceniu przez członków wkładu budowlanego (w całości lub w części) w
wysokości ustalonej na podstawie planowanych kosztów budowy, przy
uwzględnieniu przewidywanych obciążeń związanych z obsługą kredytów
zaciągniętych na sfinansowanie budowy. Jest zrozumiałe, że tak ustalona wysokość
wkładu budowlanego nie zawsze będzie odpowiadać - a w praktyce regułą jest, że
nie odpowiada - rzeczywistej wysokości wkładu, do wniesienia którego
zobowiązany jest członek spółdzielni. Wkład budowlany w takiej wysokości może
zostać ustalony dopiero po zakończeniu całej inwestycji i rozliczeniu całości
kosztów budowy. Sytuację tę uwzględnia Prawo spółdzielcze, przewidując
,,ostateczne rozliczenie kosztów budowy". Wprawdzie istnienie instytucji
ostatecznego rozliczenia kosztów budowy wynika jedynie pośrednio, bo z art. 226 §
3 Pr.spółdz., który reguluje prawa i obowiązki członka spółdzielni związane z
wniesieniem wkładu budowlanego w sytuacji przejścia własnościowego prawa do
lokalu na inną osobę, ale nie uzasadnia to poglądu odmawiającego temu rozliczeniu
doniosłości prawnej.
Ostatecznego rozliczenia kosztów budowy dokonuje spółdzielnia
mieszkaniowa, kierując się zasadami określonymi w statucie lub w podjętych na
jego podstawie uchwałach jej organów (zwanych regulaminem rozliczenia). Z art.
226 § 3 Pr.spółdz. wynika, że konsekwencją ostatecznego rozliczenia kosztów
budowy jest - w zależności od wyniku tego rozliczenia - obowiązek albo prawo
członka (któremu w chwili dokonania tego rozliczenia przysługuje własnościowe
prawo do lokalu) zapłacenia spółdzielni różnicy pomiędzy wysokością ostatecznie
ustalonych kosztów budowy a wysokością wstępnie ustalonego wkładu
budowlanego, który członek w całości lub w części już wniósł do spółdzielni, albo
otrzymania od spółdzielni różnicy pomiędzy tak ustalonym i wniesionym wkładem
budowlanym a wysokością ostatecznie ustalonych kosztów budowy. Członek
spółdzielni może kwestionować wynik tak dokonanego rozliczenia; może to uczynić
bez wyczerpania postępowania wewnątrzspółdzielczego i zachowania trybu
przewidzianego w art. 42 Pr.spółdz. (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 16
października 1964 r., I CR 215/64, PUG 1966, nr 1, s. 30 i z dnia 7 lutego 1975 r.,
II CR 862/74, "Przegląd orzecznictwa i piśmiennictwa z zakresu prawa
spółdzielczego za rok 1975", Warszawa, 1977, poz. 22).
Fakt, że rozliczenie kosztów budowy jest ostateczne, nie może pozostawać
bez żadnych konsekwencji dla możliwości powracania do kwestii tego rozliczenia i
ponownego jego dokonania lub dokonywania w przyszłości. Nadanie przez ustawę
rozliczeniu kwalifikacji ,,ostatecznego" prowadzi do wniosku, że jest to rozliczenie
definitywne, po którym nie ma i nie może być żadnego innego rozliczenia. Zasadą
powinno więc być, że po ostatecznym rozliczeniu kosztów budowy spółdzielnia nie
może dokonać ponownego, skutecznego wobec członka, ostatecznego ich
rozliczenia, a członek spółdzielni nie może domagać się takiego rozliczenia.
Należy zauważyć, że w ramach stosunku prawnego istniejącego pomiędzy
spółdzielnią mieszkaniową a jej członkiem występuje szczególny stosunek w
zakresie rozliczenia z tytułu kosztów budowy. Elementami tego stosunku są
oświadczenie woli spółdzielni o określeniu wysokości wkładu budowlanego, którego
wniesienie obciąża członka (wyrażone na podstawie wyniku czynności faktycznej -
ostatecznego rozliczenia kosztów budowy dokonanego przez spółdzielnię) i
oświadczenie członka o zaakceptowaniu wyniku rozliczenia (ewentualnie
skorygowanego przez spółdzielnię zgodnie z zastrzeżeniami członka) lub
zastępujące to oświadczenie (por. art. 64 k.c. i art. 1047 k.p.c.) określenie przez sąd
wyniku rozliczenia, jako przesłanka wyroku wydanego na skutek powództwa
wytoczonego przez członka o ustalenie wysokości wkładu budowlanego, który w
wyniku ostatecznego rozliczenia powinien on wnieść, lub powództwa wytoczonego
przez spółdzielnię o zasądzenie kwoty tego wkładu, gdy członek kwestionuje
ustalenie jego wysokości. Swoistość tego stosunku prawnego wyraża się i w tym,
że stroną zobowiązaną - w zależności od wyniku rozliczenia - może być członek
spółdzielni albo spółdzielnia.
Ostateczne rozliczenie kosztów budowy, tak jak każda czynność prawna,
może być nieważne. Mają do niego zastosowanie wszystkie przepisy i zasady
dotyczące nieważności czynności prawnych, w szczególności spowodowanej
wadami oświadczenia woli. Na przykład będzie ono nieważne, jeżeli spółdzielnia
złoży oświadczenie woli dotyczące określenia - w wyniku rozliczenia kosztów
budowy - wysokości wkładu budowlanego obciążającego członka pod wpływem
błędu (art. 84-86 k.c.) i skutecznie uchyli się od skutków prawnych tego
oświadczenia (art. 88 k.c.). Analogiczne uprawnienie przysługuje także członkowi
spółdzielni.
Jeżeli wadliwie dokonane ostateczne rozliczenie kosztów budowy nie jest
nieważne, spółdzielnia nie ma podstawy domagania się od członka wniesienia
tytułem wkładu budowlanego różnicy między wysokością kosztów budowy
wynikających z prawidłowo dokonanego rozliczenia a wysokością tych kosztów
wynikających z ostatecznego rozliczenia. W takiej sytuacji, jak trafnie zauważył Sąd
Okręgowy, częścią kosztów budowy, które w ostatecznym rozliczeniu powinien
ponieść członek spółdzielni, obciążona zostanie sama spółdzielnia, a w
konsekwencji wszyscy jej członkowie. Jest to jednakże ryzyko nieprawidłowego
działania spółdzielni - w tym wypadku polegającego na wadliwym dokonaniu
ostatecznego rozliczenia kosztów budowy - które spoczywa na wszystkich
członkach spółdzielni, gdyż prowadzona przez spółdzielnię budowa jest budową
własną zrzeszonych w niej członków, taką samą jaką mógłby prowadzić każdy
członek oddzielnie. Przeciwne rozwiązanie - na co również trafnie zwrócił uwagę
Sąd Okręgowy - powodowałoby ponadto niewątpliwie niepożądany stan
niepewności, gdyż mimo ,,ostatecznego" rozliczenia kosztów budowy rozliczenie to
mogłoby w każdym czasie zostać przez spółdzielnię podważone i skorygowane, w
wyniku czego członek mógłby zostać obciążony obowiązkiem świadczenia na rzecz
spółdzielni kwoty, która przewyższa kwotę wynikającą z tego rozliczenia. Przed
roszczeniem spółdzielni z tego tytułu członek mógłby bronić się jedynie zarzutem
przedawnienia. Zważywszy, że wchodzi tu w grę dziesięcioletni termin
przedawnienia (art. 118 § 1 k.c.), dokonanie ,,ostatecznego" rozliczenia kosztów
budowy nie chroniłoby członka spółdzielni przez długi czas przed możliwością
dochodzenia przez spółdzielnię tego roszczenia.
Wypada zauważyć, że pomiędzy sytuacją prawną spółdzielni i jej członka co
do ich praw i obowiązków wynikających z ostatecznego rozliczenia kosztów budowy
zachodzi daleko idąca symetria. Członek spółdzielni nie tylko nie może skutecznie
podważyć ważnie dokonanego rozliczenia i domagać się nowego rozliczenia, ale
jeżeli na podstawie ostatecznego rozliczenia, które jest ważne, lecz okazało się, że
zostało dokonane nieprawidłowo, wpłacił do spółdzielni tytułem wkładu
budowlanego kwotę przewyższającą sumę wynikającą z prawidłowego rozliczenia
kosztów budowy, to z powodu braku do tego podstawy prawnej nie może domagać
się jej zwrotu. Podstawy takiej nie dają przepisy Prawa spółdzielczego i nie
stanowią jej także przepisy o nienależnym świadczeniu (art. 410 k.c.), świadczenie
spełnione w wykonaniu obowiązku wynikającego z ostatecznego rozliczenia
kosztów budowy jest bowiem świadczeniem spełnionym w wykonaniu ważnego
zobowiązania; świadczeniem, którego podstawa nie odpadła.
Nawiązując do powołanej w uzasadnieniu postanowienia Sądu Okręgowego,
którym przedstawione zostało do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne, uchwały
Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 1989 r., III CZP 47/89 (OSNCP 1990, nr 4-5,
poz. 59), należy zauważyć, że nie dostarcza ona argumentów przemawiających
przeciwko podjętej uchwale, a wprost przeciwnie, potwierdza jej zasadność.
Wymieniona uchwała podjęta została na tle stanu faktycznego, według którego
członek spółdzielni odmówił zapłaty wkładu budowlanego wynikającego z
ostatecznego rozliczenia kosztów budowy, powołując się na ustalenie wysokości
wkładu zamieszczone we wcześniejszej umowie zawartej ze spółdzielnią w wyniku
wniosku o przydział lokalu. W tych okolicznościach Sąd Najwyższy stwierdził - co
nie nasuwa zastrzeżeń - że pominięcie w rozliczeniu kosztów budowy wzmianki, że
ma ono charakter wstępny, nie pozbawia spółdzielni możliwości dochodzenia
dopłaty do wysokości odpowiadającej całości kosztów budowy przypadających na
lokal przydzielony członkowi spółdzielni.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 k.p.c.,
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.