Uchwała z dnia 13 stycznia 2005 r., III CZP 69/04

Sędzia SN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
Sędzia SN Antoni Górski

Sąd Najwyższy w sprawie nieletnich Grzegorza G. i Jakuba R. oraz Mateusza P.
i Leszka M. o czyn karalny, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu
jawnym w dniu 13 stycznia 2005 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej
Jana Szewczyka, zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w
Gorzowie Wielkopolskim postanowieniem z dnia 27 sierpnia 2004 r.:
1. ,,Czy i jaki środek odwoławczy przysługuje na postanowienie sądu rodzinnego,
wydane po prawomocnym zakończeniu postępowania opiekuńczo -
wychowawczego postanowieniem o zastosowaniu środka wychowawczego (art. 46
u.p.n.), orzekające przepadek rzeczy;
2. czy dopuszczalne jest orzekanie w stosunku do nieletniego przepadku rzeczy
po prawomocnym zakończeniu postępowania opiekuńczo-wychowawczego
postanowieniem o zastosowaniu środków wychowawczych?"
podjął uchwałę:

Jeżeli w prawomocnie zakończonym postępowaniu opiekuńczo-
wychowawczym, w którym zastosowano wobec nieletniego środek
wychowawczy w postaci upomnienia, sąd nie orzekł o przepadku na rzecz
Skarbu Państwa środka odurzającego, postanowienie w tym przedmiocie
może być wydane w postępowaniu określonym w art. 22 ust. 4 ustawy z dnia
24 kwietnia 1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r.
Nr 24, poz. 198). Postanowienie to podlega zaskarżeniu apelacją.

Uzasadnienie

Przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienia prawne powstały na tle wykładni
przepisów ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach
nieletnich (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 11, poz. 109 ze zm. - dalej: "u.p.n.") w
sprawie, w której Sąd Rejonowy w Strzelcach Krajeńskich, uznając, że nieletni
dopuścili się czynu karalnego określonego w art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 24 kwietnia
1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 24, poz. 198),
orzekł w stosunku do nich środek wychowawczy w postaci upomnienia. Po
uprawomocnieniu się tego postanowienia Sąd ten orzekł o przepadku na rzecz
Skarbu Państwa przez zniszczenie dowodu rzeczowego w postaci woreczka z
zawartością suszu roślinnego, wskazując jako podstawę prawną art. 44 k.k. w
związku z art. 420 § 1 k.p.k. Postanowienie to zaskarżył prokurator, zarzucając
naruszenie art. 55 ust. 2 u.p.n. i art. 424 § 1 k.p.k.
Sąd Okręgowy w Gorzowie Wielkopolskim powziął wątpliwość, czy i jaki środek
odwoławczy przysługuje na postanowienie sądu pierwszej instancji orzekające
przepadek rzeczy, wydane po prawomocnym zakończeniu postępowania
opiekuńczo-wychowawczego, jak również, czy w ogóle dopuszczalne jest orzekanie
w stosunku do nieletniego przepadku rzeczy, a więc stosowanie środka
wychowawczego, po prawomocnym zakończeniu postępowania opiekuńczo-
wychowawczego.
Postępowanie opiekuńczo-wychowawcze ma charakter szczególny.
Podejmowane jest ono w stosunku do nieletnich wykazujących przejawy
demoralizacji lub dopuszczających się czynów karalnych (art. 2 u.p.n.), stosuje się
w nim odpowiednio przepisy kodeksu postępowania cywilnego o trybie
nieprocesowym, a w zakresie zbierania, utrwalania i przeprowadzania dowodów
przez policję, powoływania i działania obrońcy - przepisy kodeksu postępowania
karnego ze zmianami przewidzianymi w ustawie (art. 20 u.p.n.). Przepisy kodeksu
postępowania karnego stosuje się też w postępowaniu poprawczym.
Postępowanie opiekuńczo-wychowawcze uznawane jest za postępowanie
cywilne, a sprawy opiekuńczo-wychowawcze za sprawy cywilne. Materialnoprawne
normy ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich należą do zakresu prawa
rodzinnego. W sprawach tych odpowiednie zastosowanie mają zatem przepisy art.
506-524 k.p.c., zawierające ogólne zasady postępowania nieprocesowego, art. 568-
578 i 579 k.p.c. dotyczące ograniczenia, zawieszenia, pozbawienia i przywrócenia
władzy rodzicielskiej, a także - przez odesłanie zawarte w art. 13 § 2 k.p.c. -
przepisy o procesie.
W postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym sąd zastosować może w stosunku
do nieletniego, pojedynczo lub kumulatywnie, środki wychowawcze określone w art.
6 pkt 1-9 u.p.n. Środki te mogą być uchylane lub zmieniane w wyniku postępowania
odwoławczego (art. 58-63a u.p.n.) lub w trakcie postępowania wykonawczego (art.
79 u.p.n.). Przewidziany w art. 6 pkt 8 środek w postaci przepadku rzeczy
uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego jest środkiem szczególnym,
o charakterze przede wszystkim zapobiegawczym, a niekiedy także
wychowawczym. Nie ulega wątpliwości, że powinien on być orzekany razem z
innymi środkami wychowawczymi by wzmocnić ich oddziaływanie, a w niektórych
wypadkach orzeczenie tego środka jest wręcz niezbędne, np. gdy chodzi o dowód
rzeczowy w postaci przedmiotów, których posiadanie jest prawnie zakazane, jak
broń czy narkotyki. W sytuacji, w której sąd nie orzekł o przepadku rzeczy
uzyskanych w związku z popełnieniem przestępstwa, pomimo że zachodziła taka
potrzeba, zastosowanie tego środka może nastąpić bądź w postępowaniu
odwoławczym, bądź w toku postępowania wykonawczego. Problem powstaje
wówczas, gdy w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym zastosowano jedynie
środek wychowawczy w postaci upomnienia, a postanowienie stało się
prawomocne. Postanowienie takie, jako orzeczenie merytoryczne, korzysta z
powagi rzeczy osądzonej (art. 366 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. i art. 20 u.p.n.), nie
może więc być zmienione ani uchylone, oznaczałoby to bowiem niedopuszczalne
ponowne orzekanie w tej samej sprawie opiekuńczo-wychowawczej (art. 523 k.p.c.
w związku z art. 20 u.p.n.).
Po udzieleniu upomnienia postępowanie wykonawcze nie toczy się, środek
wychowawczy został już bowiem zrealizowany, nie istnieje więc możliwość
skorzystania z trybu określonego w art. 79 u.p.n. Za brakiem możliwości orzeczenia
o przepadku rzeczy związanych z popełnieniem przestępstwa w postępowaniu
opiekuńczo-wychowawczym zakończonym prawomocnym postanowieniem o
udzieleniu upomnienia przemawia też skreślenie art. 57 u.p.n. ustawą z dnia 15
września 2000 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U. Nr
91, poz. 1010), która weszła w życie z dniem 29 stycznia 2001 r. Skreślony przepis
art. 57 stanowił, że jeżeli środki, o których mowa w art. 6 pkt 7 (przepadek rzeczy) i
8 (zakaz prowadzenia pojazdów) u.p.n. nie zostały zastosowane przy orzekaniu
środków wychowawczych lub poprawczych, sąd rodzinny stosował te środki
odpowiednio przy zachowaniu przepisów art. 44-46 u.p.n. Przepis ten umożliwiał
sądowi zastosowanie tych środków nawet po uprawomocnieniu się postanowienia o
zastosowaniu środka w postaci upomnienia. Rozwiązanie to było racjonalne, trudno
bowiem godzić się z pozostawieniem nieletniemu przedmiotów służących do
popełnienia przestępstwa czy z przestępstwa pochodzących. Nawet w sytuacji, w
której sąd rodzinny przez przeoczenie nie orzekł o przepadku tych środków,
możliwe było wszczęcie postępowania opiekuńczo-wychowawczego w tym
przedmiocie.
Skreślenie art. 57 ustawy taką możliwość wykluczyło, pozostawiając trudną do
wypełnienia lukę. Trudno przyjąć, że ten skreślony przepis powinien nadal być
stosowany, gdyż nieracjonalny jest zwrot nieletniemu przedmiotów związanych z
popełnieniem przestępstwa, a wydanie przedmiotów, których posiadanie jest przez
prawo zakazane, byłoby wręcz niedopuszczalne. Nie ma jednak podstaw prawnych
do faktycznego zatrzymania tego rodzaju przedmiotów w dyspozycji organów
państwowych, a przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie zawierają
postanowień określających, jak należy postępować z przedmiotami stanowiącymi
środki dowodowe w sprawie po jej prawomocnym zakończeniu. Rozważyć w tej
sytuacji należy, czy powstałą lukę można wypełnić przez sięgnięcie do przepisów
kodeksu postępowania karnego i odpowiednie stosowanie art. 420 § 1 k.p.k.,
przewidującego możliwość orzeczenia na rzecz Skarbu Państwa przepadku
dowodów rzeczowych. W ocenie Sądu Najwyższego taką możliwość należy jednak
wykluczyć ze względu na wyraźne rozgraniczenie zakresów odesłania do przepisów
kodeksu postępowania cywilnego i kodeksu postępowania karnego w ustawie o
postępowaniu w sprawach nieletnich. Przepis art. 20 u.p.n. wyraźnie odsyła do
przepisów kodeksu postępowania karnego, gdy chodzi o postępowanie opiekuńczo-
wychowawcze, tylko w zakresie zbierania, utrwalania i przeprowadzania dowodów
przez policję oraz powoływania i działania obrońcy. Poza tym przepisy kodeksu
postępowania karnego odpowiednio stosuje się w postępowaniu poprawczym. Jak
widać zatem, brzmienie przepisów ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich
nie pozwala na odpowiednie stosowanie przepisów kodeksu postępowania karnego
dla orzeczenia przepadku na rzecz Skarbu Państwa dowodów rzeczowych w
postaci przedmiotów związanych z popełnieniem przestępstwa, gdy sąd nie orzekł o
tym w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym i zastosował jedynie środek
wychowawczy w postaci upomnienia.
Niewątpliwie obecny stan normatywny w tej kwestii ocenić należy jako
nieprawidłowy, skoro ani ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich, ani kodeks
postępowania cywilnego, ani kodeks postępowania karnego nie stanowią podstawy
do orzeczenia o przepadku na rzecz Skarbu Państwa dowodów rzeczowych w
postaci przedmiotów związanych z popełnieniem czynów karalnych, gdy nie
orzeczono tego środka w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym, zakończonym
prawomocnie zastosowaniem środka wychowawczego w postaci upomnienia.
Postulat dokonania odpowiedniej zmiany normatywnej należy w tej sytuacji uznać
za uzasadniony.
Należy jednocześnie zwrócić uwagę, że jakkolwiek przedstawione zagadnienia
prawne dotyczą szerszej kwestii, omówionej wyżej, to jednak ich rozstrzygnięcie
musi pozostawać w związku z przedmiotem objętym postanowieniem Sądu
Rejonowego, dlatego też Sąd Najwyższy nie jest uprawniony do formułowania tezy
o walorze ogólnym. W okolicznościach sprawy chodzi o dowód rzeczowy w postaci
woreczka z zawartością suszu roślinnego. Jeżeli susz ten stanowi środek
odurzający, rozwiązania powstałego problemu należy w istniejącym stanie prawnym
poszukiwać w przepisach ustawy z dnia 24 kwietnia 1997 r. o przeciwdziałaniu
narkomanii (jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 24, poz. 198). Ustawa ta zawiera zakaz
posiadania określonych w niej środków odurzających, substancji psychotropowych i
innych, przewiduje też w art. 22 ust. 4 tryb postępowania w przedmiocie przepadku
na rzecz Skarbu Państwa w wypadku, gdy nie zostało wszczęte postępowanie
karne. Jeżeli zatem sąd rodzinny w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym
zakończonym prawomocnie udzieleniem upomnienia nie orzekł o przepadku tego
rodzaju środków na rzecz Skarbu Państwa, powinien powiadomić wojewódzkiego
inspektora sanitarnego o ich zatrzymaniu w celu złożenia wniosku, o jakim mowa w
art. 22 ust. 4 wymienionej ustawy. Postępowanie wszczęte na wniosek
wojewódzkiego inspektora sanitarnego, jak wynika z przytoczonego przepisu, toczy
się przed sądem rejonowym. Nie ulega wątpliwości, że sądem tym, gdy chodzi o
nieletniego, jest sąd rodzinny (art. 15 u.p.n.). Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii
nie określa szczegółowo trybu postępowania, zatem zastosowanie mają ogólne
przepis kodeksu postępowania cywilnego o trybie nieprocesowym (art. 506 i nast.
k.p.c.). Postanowienie o przepadku środków odurzających jest postanowieniem
orzekającym co do istoty sprawy, zatem środkiem odwoławczym od takiego
postanowienia jest apelacja (art. 518 k.p.c.).
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 k.p.c.,
rozstrzygnął przedstawione zagadnienia, jak w uchwale.