Uchwała z dnia 29 października 2004 r., III CZP 58/04

Sędzia SN Józef Frąckowiak (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski
Sędzia SN Zbigniew Strus

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Zrzeszenia Właścicieli Nieruchomości o
wpis, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 29
października 2004 r., zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy
w Warszawie postanowieniem z dnia 21 maja 2004 r.:
"Czy przepisy ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym i przepisy
wprowadzające tę ustawę mogą stanowić podstawę wpisu - przerejestrowania do
KRS osoby prawnej - Zrzeszenia Właścicieli Nieruchomości, która uzyskała
osobowość prawną na mocy ustawy z dnia 30 stycznia 1959 r. - Prawo lokalowe i
która to ustawa następnie została uchylona, a w obecnym stanie prawnym brak
przepisów regulujących prowadzenie rejestru Zrzeszenia?"
podjął uchwałę:

Zrzeszenie właścicieli nieruchomości, powstałe na podstawie ustawy z
dnia 30 stycznia 1959 r. - Prawo lokalowe (jedn. tekst: Dz.U. z 1962 r. Nr 47,
poz. 227 ze zm.), podlega wpisowi do rejestru stowarzyszeń, innych
organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów
opieki zdrowotnej na podstawie art. 10 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. -
Przepisy wprowadzające ustawę o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.U. Nr
121, poz. 770 ze zm.).

Uzasadnienie

Sąd Okręgowy w Warszawie, rozpatrując zażalenie wnioskodawcy Zrzeszenia
Właścicieli Nieruchomości w W. na postanowienie Sądu Rejonowego - Krajowego
Rejestru Sądowego w Warszawie z dnia 25 lipca 2003 r., odrzucające, na
podstawie art. 199 § 1 k.p.c., wniosek o wpis, powziął istotne wątpliwości i na
podstawie art. 390 § 1 k.p.c., przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia
zagadnienie prawne przytoczone na wstępie. Zagadnienie to powstało na tle
następującego stanu faktycznego.
Wnioskodawca w dniu 12 maja 2003 r. złożył wniosek o rejestrację Zrzeszenia
w Krajowym Rejestrze Sądowym, wskazując, że jest podmiotem mającym
osobowość prawną, w związku z czym powinien być przerejestrowany przez Sąd
Rejonowy z urzędu do Krajowego Rejestru Sądowego. Wprawdzie we wniosku nie
określono jednoznacznie, do którego z rejestrów wymienionych w art. 1 ust. 2
ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (jedn. tekst:
Dz.U. z 2001 r. Nr 17, poz. 209 ze zm.) należało wpisać wnioskodawcę, to jednak
treści wniosku świadczyła o tym, że wnioskodawca domaga się wpisania go do
rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz
publicznych zakładów opieki zdrowotnej.
Zdaniem Sądu Rejonowego, brak podstaw dla wpisania wnioskodawcy do
wspomnianego rejestru, gdyż w obecnym stanie prawnym nie istnieją przepisy, na
podstawie których do zrzeszeń właścicieli nieruchomości mają zastosowanie
przepisy ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach (jedn. tekst:
Dz.U. z 2002 r. Nr 79, poz. 885 ze zm.). Także ustawa o Krajowym Rejestrze
Sądowym nie przewiduje możliwości rejestracji zrzeszenia właścicieli
nieruchomości. Za takim stanowiskiem, w ocenie Sądy Rejonowego, przemawiają
następujące argumenty.
Zrzeszenie Właścicieli Nieruchomości z siedzibą w W. uzyskało osobowość
prawną w 1965 r., z chwilą wpisania go do rejestru prowadzonego przez Wydział
Gospodarki Mieszkaniowej Prezydium Rady Narodowej m.st. W. Zasady tworzenia,
organizację oraz zakres działania Zrzeszenia regulowało rozporządzenie Ministra
Gospodarki Komunalnej z dnia 23 grudnia 1963 r. w sprawie zrzeszeń prywatnych
właścicieli domów (Dz.U. z 1964 r. Nr 1, poz. 2), wydane na podstawie art. 73
ustawy z dnia 30 stycznia 1959 r. - Prawo lokalowe (jedn. tekst: Dz.U. z 1962 r. Nr
47, poz. 227 ze zm.). Prawo tworzenia zrzeszeń właścicieli nieruchomości
przewidywała także ustawa z dnia 10 kwietnia 1974 r. - Prawo lokalowe (jedn.
tekst: Dz.U. z 1987 r. Nr 30 poz. 165 ze zm. ), której art. 26 pkt 2 zawierał
upoważnienie dla Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony
Środowiska do wydawania rozporządzenia określającego zasady tworzenia i zakres
działania zrzeszeń właścicieli i zarządców domów. W dniu 23 lutego 1983 r.
upoważniony Minister wydał rozporządzenie w sprawie zasad tworzenia i zakresu
działania zrzeszeń właścicieli i zarządców domów oraz Krajowej Komisji
Współpracy Zrzeszeń Właścicieli i Zarządców Domów (Dz.U. Nr 11, poz. 57). Na
podstawie § 21 tego rozporządzenia wnioskodawca stał się zrzeszeniem w
rozumieniu tego rozporządzenia. Zgodnie z § 6 ust. 3 rozporządzenia, organem
rejestrującym dla zrzeszeń był terenowy organ administracji państwowej stopnia
podstawowego. Jak wynikało jednoznacznie z art. 25 ust. 5 Prawa lokalowego z
1974 r., wnioskodawca miał osobowość prawną.
Ustawą z dnia 23 marca 1990 r. o zmianie ustawy - Prawo lokalowe (Dz.U. Nr
32, poz. 190) z dniem 4 czerwca 1990 r. został uchylony art. 26 pkt 2 ustawy z dnia
10 kwietnia 1974 r. - Prawo lokalowe, zawierający delegację dla Ministra
Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska do wydawania
rozporządzeń regulujących zasady tworzenia zrzeszeń właścicieli i zarządców
nieruchomości. Przestały funkcjonować rejestry prowadzone dla zrzeszeń przez
terenowe organy administracji państwowej stopnia podstawowego. Z kolei ustawa z
dnia 10 kwietnia 1974 r. - Prawo lokalowe została uchylona ustawą z dnia 2 lipca
1994 r. o najmie lokali i dodatkach mieszkaniowych (Dz.U. Nr 105 poz. 509 ze zm.).
W konsekwencji zlikwidowana została materialnoprawna podstawa tworzenia
zrzeszeń właścicieli i zarządców domów, utrzymane zostały natomiast zrzeszenia
dotychczas istniejące.
W zażaleniu na postanowienie Sądu Rejonowego, odrzucające wniosek o
wpis, wnioskodawca twierdził, że należy do podmiotów, które sąd powinien
przerejestrować do Krajowego Rejestru Sądowego z urzędu zgodnie z przepisami
ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o Krajowym
Rejestrze Sądowym (Dz.U. Nr 121 poz. 770 ze zm.), nie wskazał jednak
konkretnego przepisu, który miałby stanowić podstawę wpisu.
W ocenie Sądu Okręgowego, przedstawione przez Sąd Rejonowy motywy
rozstrzygnięcia są przekonywające. Dodatkowo Sąd Okręgowy wskazał, że art. 10
ust. 1 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o
Krajowym Rejestrze Sądowym, który prawdopodobnie chciał przywołać
wnioskodawca w zażaleniu, dotyczy tych stowarzyszeń i innych organizacji
społecznych i zawodowych, które były wpisane do odpowiedniego rejestru
sądowego przed dniem 1 stycznia 2001 r. Zrzeszenie Właścicieli Nieruchomości nie
należało do tych podmiotów.
Zdaniem Sądu Okręgowego, Sąd Rejonowy trafnie ustalił, że od dnia 4
czerwca 1990 r. przestały funkcjonować rejestry prowadzone dla zrzeszeń
właścicieli nieruchomości przez terenowe organy administracji państwowej stopnia
podstawowego, i nie zostały uchwalone żadne przepisy nakazujące organom
administracji państwowej przekazanie akt rejestrowych zrzeszeń sądom
powszechnym (sądom rejestrowym) ani przepisy regulujące zasady prowadzenie
rejestrów sądowych dla zrzeszeń, jak to ma miejsce w przypadków innych
podmiotów, np. spółek prawa handlowego, spółdzielni, stowarzyszeń i innych
jednostek. Sąd Okręgowy podkreślił również, że w załączniku nr 3 do
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 grudnia 2000 r. w sprawie
szczegółowego sposobu prowadzenia rejestrów wchodzących w skład Krajowego
Rejestru Sądowego oraz szczegółowej treści wpisów w tych rejestrach (Dz.U. Nr
117 poz. 1237 ze zm.), zawierającym wykaz podmiotów wpisywanych do rejestru,
nie ma podmiotu o takim charakterze jak zrzeszenie właścicieli nieruchomości.
Ponadto Sąd Okręgowy zwrócił uwagę, że przy ocenie możliwości wpisu do rejestru
wnioskodawcy nie bez znaczenia pozostaje fakt, iż Krajowy Rejestr Sądowy
prowadzony jest w sformalizowanym systemie elektronicznym (art. 2 ust. 1 ustawy
o Krajowym Rejestrze Sądowym), co wyłącza możliwość wpisywania do niego
podmiotów, których nie ujęto w programie stanowiącym podstawę funkcjonowania
rejestru.
Zdaniem Sądu Okręgowego, nie należy zapominać, że przy takiej interpretacji
przepisów dotyczących wniosku o wpis wnioskodawca znalazł się w trudnej
sytuacji. Z jednej strony ma osobowość prawną, organy i określony majątek, z
drugiej jednak nie jest ujawniony w powszechnie funkcjonujących rejestrach i nie są
ujawniane zmiany, np. jego organów czy statutu. Wprawdzie wnioskodawca może
podjąć działania, aby przekształcić się w stowarzyszenie, na zasadach określonych
w ustawie z dnia 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach, a następnie
uzyskać wpis do rejestru stowarzyszeń Krajowego Rejestru Sądowego, to
rozwiązanie takie jest jednak wątpliwe. W takiej sytuacji musiałaby nastąpić
likwidacja majątku zrzeszenia zgromadzonego w ciągu czterdziestu lat działalności i
konieczność wykreślenia z nieistniejącego rejestru.
W konsekwencji Sąd Okręgowy podzielił pogląd Sądu pierwszej instancji, że
nie istnieje podstawa prawna do przerejestrowania wnioskodawcy do Krajowego
Rejestru Sądowego na podstawie art. 10 ustawy Przepisy wprowadzające ustawę o
Krajowym Rejestrze Sądowym. Nie ma także podstawy prawnej do wpisania
Zrzeszenia do konkretnego rejestru na podstawie art. 19 ustawy o Krajowym
Rejestrze Sądowym, gdyż ustawodawca takiego rejestru nie przewidział, a
zrzeszenie nie jest podmiotem wymienionym pośród podmiotów, które mogą zostać
wpisane do rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych,
fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej.
Dostrzegając wyraźny interes wnioskodawcy, aby został on jednak wpisany do
takiego rejestru, Sąd Okręgowy wskazał, że pewnym rozwiązaniem prawnym dla
Zrzeszenia Właścicieli Nieruchomości byłoby uznanie, iż art. 54 ustawy z dnia 7
kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach ma także zastosowanie do zrzeszeń,
które wprawdzie nie były stowarzyszeniami zarejestrowanymi przez organy
administracji państwowej na podstawie przepisów rozporządzenia Prezydenta
Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1932 r. - Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U.
Nr 94, poz. 808 ze zm.), ale ich struktura prawnoorganizacyjna była do
stowarzyszeń zbliżona. Przyjęcie, że rejestr prowadzony dla wnioskodawcy na
podstawie rozporządzenia Ministra Administracji, Gospodarki i Ochrony
Środowiska, był w istocie rejestrem organizacji o charakterze stowarzyszenia,
umożliwiłoby zastosowanie domniemania, iż również ten rejestr powinien być
przekazany sądowi na podstawie art. 54 Prawa o stowarzyszeniach. Zdaniem Sądu
Okręgowego, ze względu na upływ czasu, inicjatywę uzyskania akt rejestrowych
Zrzeszenia od organu administracji musiałby mieć wnioskodawca. Na podstawie
tego rejestru i prawidłowo wypełnionego wniosku Zrzeszenie mogłoby wystąpić do
Krajowego Rejestru Sądowego o wpisanie do rejestru stowarzyszeń, innych
organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki
zdrowotnej. Taka interpretacja art. 54 Prawa o stowarzyszeniach, w odniesieniu do
wnioskodawcy, ze względu na wyjątkowość sytuacji, jest dopuszczalna.
Konsekwencją jej przyjęcia byłoby stworzenie możliwości wpisania go do rejestru
stowarzyszeń innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz
publicznych zakładów opieki zdrowotne, w trybie art. 19 w związku z art. 3 ustawy o
Krajowym Rejestrze Sądowym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jak podkreślił Sąd Okręgowy, sytuacja prawna zrzeszeń właścicieli
nieruchomości jest skomplikowana. Z jednej strony uzyskały one w zgodzie z
obowiązującymi przepisami osobowość prawną, z drugiej, po dniu 4 czerwca
1990 r., tj. po utracie mocy przepisów, które stanowiły podstawę rejestracji
zrzeszeń, a następnie po uchyleniu ustawy z dnia 10 kwietnia 1974 r. - Prawo
lokalowe, odpadła materialnoprawna podstawa tworzenia zrzeszeń oraz podstawy
dla jakiejkolwiek kontroli ich działalności, funkcjonowania organów takich zrzeszeń,
czy ich likwidacji. Takie stanowisko ustawodawcy sugeruje, że jego wolą było, aby
nowe zrzeszania właścicieli nieruchomości nie mogły już powstawać. Nie było
natomiast jasne, jaka jest sytuacja istniejących zrzeszeń, w każdym razie nie było
podstaw do uznania, że zrzeszenia takiej straciły osobowość prawną i przestały
istnieć, gdyż nie przewidywał tego żaden przepis. Podkreślił to Sąd Najwyższy w
uchwale z dnia 27 czerwca 1995 r., III CZP 78/95 (OSNC 1995, nr 11, poz. 157),
stwierdzając, że lokalne zrzeszenia właścicieli i zarządców nieruchomości
utworzone na podstawie art. 25 ust. 5 ustawy z dnia 10 kwietnia 1974 r. - Prawo
lokalowe, zachowały osobowość prawną, a co za tym idzie zdolność sądową, także
po uchyleniu tej ustawy.
Dla rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego przedstawionego Sądowi
Najwyższemu, dotyczącego wpisu takiego zrzeszenia do rejestru stowarzyszeń
innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów
opieki zdrowotne, ważne znaczenie ma fakt wprowadzenia do ustawy z dnia 2 lipca
1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (Dz.U. Nr 105,
poz. 509 ze zm.) przepisu art. 61a. Przepis ten, dodany ustawą z dnia 21 sierpnia
1997 r. o zmianie ustawy o najmie lokali i dodatkach mieszkaniowych oraz o
zmianie ustawy - prawo spółdzielcze (Dz.U. Nr 111, poz. 723), przewidywał, że do
zrzeszeń właścicieli i zarządców nieruchomości utworzonych na podstawie art. 25
ust. 5 Prawa lokalowego z 1974 r. stosować należy przepisy o stowarzyszeniach,
jeżeli statut zrzeszenia nie stanowił inaczej. Stworzył on podstawy, aby istniejące w
dniu jego wejścia w życie zrzeszenia właścicieli i zarządców nieruchomości,
traktować tak jak stowarzyszenia. Statut zrzeszenia będącego wnioskodawcą w
rozpoznawanej sprawie nie zawiera postanowień, które stałyby na przeszkodzie,
aby do tego zrzeszenia stosować przepisy o stowarzyszeniach, w tym przepisy
dotyczące wpisu stowarzyszeń do Krajowego Rejestru Sądowego, a ponieważ art.
61a ustawy o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych obowiązywał
w dniu 1 stycznia 2001 r., tj. w chwili wejścia w życie ustawy o Krajowym Rejestrze
Sądowym i ustawy przepisy wprowadzające ustawę o Krajowym Rejestrze
Sądowym, to można uznać, że istnieją podstawy prawne do wpisywania zrzeszeń
właścicieli nieruchomości do rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych
i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej, w trybie
przewidzianym w art. 10 ustawy - Przepisy wprowadzające ustawę o Krajowym
Rejestrze Sądowym.
Przepis art. 61a obowiązywał jednak tylko do dnia 10 lipca 2001 r., w którym
został uchylony wraz z ustawą o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach
mieszkaniowych przez ustawę z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie lokatorów,
mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. Nr 71, poz.
733 ze zm.). Rodzą się więc istotne wątpliwości, czy może on być podstawą dla
wpisywania do Krajowego Rejestru Sądowego zrzeszeń właścicieli nieruchomości,
które nie wystąpiły z takim wnioskiem do dnia 10 lipca 2001 r. Jedynym
rozwiązaniem, które pozwalałoby na wpisywanie zrzeszeń właścicieli nieruchomości
do Krajowego Rejestru Sądowego, także po dniu 10 lipca 2001 r., byłoby uznanie,
że skoro takie zrzeszenia nabyły status podobny do stowarzyszeń, to uchylenie
przepisu, który stwarzał taką podstawę, nie pozbawiło ich tego statusu.
Przyjmowanie takiej sztucznej konstrukcji nie jest jednak potrzebne, gdyż istnieją
inne wyraźne podstawy dla wpisywania zrzeszeń właścicieli nieruchomości do
rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz
publicznych zakładów opieki zdrowotnej w Krajowym Rejestrze Sądowym. Takie
podstawy stwarza ustawa z dnia 30 maja 1989 r. o samorządzie zawodowym
niektórych przedsiębiorców (Dz.U. Nr 35, poz. 194 ze zm.)
Zgodnie z art. 1, ustawa ta określa zasady tworzenia i działania samorządu
zawodowego przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą w zakresie
handlu, gastronomii i usług, transportu oraz innych rodzajów działalności.
Zrzeszenia właścicieli i zarządców nieruchomości są niewątpliwie organizacją
samorządu zawodowego osób prowadzących inny rodzaj działalności w rozumieniu
ustawy z dnia 30 maja 1989 r. Wprawdzie, historycznie rzecz ujmując, były to
zrzeszenia przymusowe, które zrzeszały właścicieli nieruchomości nie tyle w celu
prowadzenia działalności gospodarczej, co dla realizacji innych celów, to po 1990 r.
nie ma przeszkód, aby właściciela nieruchomości, który wynajmuje lokale w
należącym do niego budynku, nie można było traktować jako przedsiębiorcę. Jego
działalność ma charakter ciągły, odpłatny oraz wykazuje pewien stopień
zorganizowania, co w świetle przepisów art. 431 k.c. oraz art. 4 i 2 ustawy z dnia 2
lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 173, poz. 1807)
pozwala zaliczyć go do przedsiębiorców. W konsekwencji zrzeszenie, będące
wnioskodawcą w rozpoznawanej sprawie, jest podmiotem, do którego mają
zastosowanie przepisy ustawy o samorządzie zawodowym niektórych
przedsiębiorców.
Z załącznika nr 3 do rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 21
grudnia 2000 r. w sprawie szczegółowego sposobu prowadzenia rejestrów
wchodzących w skład Krajowego Rejestru Sądowego oraz szczegółowej treści
wpisów w tych rejestrach (Dz.U. Nr 117 poz. 1237 ze zm.) wynika, że do rejestru
stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz
publicznych zakładów opieki zdrowotnej wpisywać należy także organizacje
przedsiębiorców, o których mowa w ustawie z dnia 30 maja 1989 r. o samorządzie
zawodowym niektórych przedsiębiorców. Przyjmując, że zrzeszenie właścicieli
nieruchomości będące wnioskodawcą w rozpoznawanej sprawie, jest taką
organizacją przedsiębiorców, nie ma przeszkód dla uwzględnienia jego wniosku o
wpis do Krajowego Rejestru Sądowego.
Zgodnie z art. 9 ustawy z dnia 30 maja 1989 r., organizacje, do których stosuje
się przepisy tej ustawy, podlegają obowiązkowi wpisu do Krajowego Rejestru
Sądowego, wnioskodawca powinien więc zostać wpisany do rejestru stowarzyszeń
innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów
opieki zdrowotnej (art. 3 ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym). Podstawą wpisu
wnioskodawcy stanowi art. 10 ustawy - Przepisy wprowadzające ustawę o
Krajowym Rejestrze Sądowym, z którego jednoznacznie wynika, że wpis następuje
z urzędu. Nie wyklucza to jednak, aby postępowanie w sprawie wpisu zostało
wszczęte także z inicjatywy wnioskodawcy. Wprawdzie dla dokonania wpisu nie
było wymagane, aby wniosek o wpis Zrzeszenie złożyło z własnej inicjatywy, ale
jeżeli już tak się stało nie przeszkadza to w dokonaniu wpisu. Skoro wpis nastąpi na
podstawie art. 10 wymienionej ustawy, sąd może wezwać Zrzeszenie tylko do
uzupełnienia wniosku, a nie dostarczenia dotychczasowych akt rejestrowych
zrzeszenia. Trudności z uzyskaniem akt rejestrowych nie mogą też stanowić
powodu odmowy wpisu, gdyż z art. 9 ustawy z dnia 30 maja 1989 r. o samorządzie
zawodowym niektórych przedsiębiorców wynika obowiązek wpisania wnioskodawcy
do rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji
oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej.
Biorąc pod uwagę powyższe względy Sąd Najwyższy orzekł, jak w uchwale
(art. 390 § 1 k.p.c.).