Uchwała z dnia 28 października 2004 r., III CZP 56/04

Sędzia SN Tadeusz Domińczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Antoni Górski
Sędzia SN Kazimierz Zawada

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Brygidy O. przeciwko Markowi N. o
rozwód, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 28
października 2004 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra
Wiśniewskiego, zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny we
Wrocławiu postanowieniem z dnia 2 czerwca 2004 r.:
,,Czy w wypadku ponownego zawarcia małżeństwa przez jedną ze stron
procesu rozwodowego, w którym wadliwie stwierdzono prawomocność orzeczenia
rozwodowego dopuszczalne jest rozpoznanie apelacji od tego wyroku złożonej
przez drugą stronę?"
podjął uchwałę:

Jeżeli po wadliwie stwierdzonej prawomocności wyroku rozwodowego
jeden z małżonków zawarł nowy związek małżeński, a obie strony nowego
związku o tej wadliwości nie wiedziały, apelacja od wyroku w części
orzekającej rozwód staje się niedopuszczalna.

Uzasadnienie

(...) Wyrokiem zaocznym z dnia 19 stycznia 2001 r. Sąd Okręgowy w Opolu
orzekł rozwód małżeństwa Brygidy i Marka N. z winy pozwanego. W dalszej części
wyroku Sąd Okręgowy orzekł o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej
względem małoletnich dzieci stron oraz o ich alimentacji, a także o alimentach na
rzecz powódki. Wyrokiem tzw. ocznym z dnia 22 listopada 2001 r. Sąd Okręgowy
utrzymał w mocy zaskarżony wyrok zaoczny, z wyjątkiem tej części, która
obejmowała rozstrzygnięcie o alimentach na rzecz powódki. W tej części, wobec
cofnięcia powództwa, postępowanie uległo umorzeniu.
Apelację pozwanego, która do Sądu Okręgowego wpłynęła w dniu 28 kwietnia
2003 r. Sąd odrzucił postanowieniem z dnia 12 maja 2003 r. jako spóźnioną.
Postanowieniem z dnia 17 lipca 2003 r. Sąd Apelacyjny uchylił to postanowienie
powodowany tym, że w dacie wyrokowania pozwany był pozbawiony wolności.
Okoliczność ta była znana Sądowi Okręgowemu, należało zatem doręczyć
pozwanemu odpis wyroku z uzasadnieniem za pośrednictwem zakładu karnego z
jednoczesnym pouczeniem o terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia, z
tym skutkiem, że dopiero od tego dnia rozpocznie bieg termin do wniesienia
apelacji. Tymczasem w dniu 12 lipca 2002 r. Sąd wydał powódce odpis wyroku
rozwodowego ze stwierdzeniem prawomocności, a dnia 24 maja 2003 r. zawarła
ona ponowny związek małżeński. Postanowienie Sądu Apelacyjnego w przedmiocie
odrzucenia apelacji pozwanego Sąd doręczył powódce dnia 6 sierpnia 2003 r.
W uzasadnieniu przedstawionego pytania, nawiązując do uregulowania
zawartego w artykułach 170 i 400 k.p.c., Sąd Apelacyjny stwierdził, że każdy z tych
przepisów reguluje następstwa stwierdzonej, a następnie zniweczonej - już po
zawarciu nowego związku małżeńskiego - prawomocności wyroku rozwodowego,
podczas gdy ,,w rozważanym przypadku wyrok rozwodowy, nigdy nie był
prawomocny". Mogłoby to, w przekonaniu Sądu Apelacyjnego, oznaczać
dopuszczalność kwestionowania wyroku orzekającego rozwód, co - w razie
uchylenia lub zmiany tego wyroku - prowadziłoby do ochrony związku
bigamicznego. Sąd Apelacyjny wskazał także na możliwość takiej oceny
rozważanego przypadku, która prowadziłaby do zwężenia kontroli zasadności
orzeczenia rozwodowego do rozstrzygnięć innych niż samo rozwiązanie
małżeństwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 18 Konstytucji, małżeństwo rozumiane jako związek kobiety
i mężczyzny pozostaje pod ochroną państwa. Powołany przepis jest wyrazem
uznanej w polskim systemie prawnym zasady trwałości związku małżeńskiego, w
myśl której ustanie związku małżeńskiego może nastąpić tylko w ściśle określonych
przypadkach, istnienie zaś związku małżeńskiego stanowi trwałą przeszkodę
zawarcia nowego związku. Konsekwentnie, ochronie podlega także nowy związek
małżeński, jeżeli poprzedni ustał z przyczyn naturalnych - śmierci współmałżonka
bądź na skutek prawomocnie orzeczonego unieważnienia lub rozwodu. Przeszkoda
zawarcia nowego związku małżeńskiego odpada także w razie ustalenia
nieistnienia małżeństwa.
Samoistną przyczyną ustania związku małżeńskiego stanowi także
przewidziane w art. 55 § 1 k.r.o. domniemanie będące następstwem uznania
jednego z małżonków za zmarłego. W myśl § 2 tego artykułu, domniemanie to
wyraża się zniesieniem względem małżonka, który nie został uznany za zmarłego,
zakazu zawierania drugiego małżeństwa (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3
lutego 1970 r., II CR 517/69, OSNCP 1971, nr 2, poz. 26). Z chwilą zawarcia przez
niego drugiego małżeństwa, małżeństwo poprzednie ustaje zarówno wtedy, gdy
oboje małżonkowie byli w dobrej wierze, jak i wtedy, gdy w dobrej wierze było tylko
jedno z nich, albowiem to drugie małżeństwo może zostać unieważnione tylko
wówczas, gdy oboje małżonkowie byli w złej wierze (art. 55 § 2 zdanie drugie
k.r.o.). Później powzięta wiedza, że uznany za zmarłego żyje, nie ma wobec tego
wpływu na ważność nowego małżeństwa (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14
lutego 1964 r., I CR 996/62, OSNCP 1965, nr 4, poz. 59).
Na gruncie prawa procesowego zasada ochrony drugiego małżeństwa
znajduje wyraz w uregulowaniach zwartych w art. 170 i 400 k.p.c. Pierwszy z tych
przepisów wyłącza możliwość przywrócenia terminu do złożenia środka
odwoławczego od wyroku orzekającego unieważnienie małżeństwa lub rozwód albo
ustalającego nieistnienie małżeństwa, jeżeli choćby jedna ze stron zawarła po
uprawomocnieniu się wyroku nowy związek małżeński. W tych samych warunkach
skarga o wznowienie postępowania jest, zgodnie z art. 400 k.p.c., niedopuszczalna.
Ochrona bigamicznego małżeństwa stanowi także przedmiot ocen
wyrażanych w judykaturze. W postanowieniu z dnia 17 listopada 1981 r., I CZ
119/81 (OSNCP 1982, nr 5-6, poz. 83) wydanym w sprawie o unieważnienie
małżeństwa bigamicznego toczącej się równolegle ze sprawą rozwodową, Sąd
Najwyższy wyraził zapatrywanie, że postępowanie w takiej sprawie podlega
zawieszeniu na podstawie art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c., jeżeli sąd nabierze
uzasadnionego przekonania, że istnieją widoki na rozwiązanie małżeństwa w
zawisłym już sporze o rozwód, a drugi, bigamiczny związek, funkcjonuje w sposób
odpowiadający podstawowym wymaganiom kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Wykorzystanie w takiej sytuacji możliwości konwalidacji bigamicznego związku
małżeńskiego pozwala uniknąć obiektywnie zbędnych czynności związanych z
ponownym zawieraniem związku małżeńskiego przez te same osoby oraz
dokonywaniem dodatkowych wpisów w urzędzie stanu cywilnego. Za realne uznał
Sąd Najwyższy utrzymanie się związku bigamicznego jako należycie
funkcjonującego, jeżeli ma miejsce żądanie oddalenia powództwa o unieważnienie
związku, wychowanie dziecka z bigamicznego związku i, ewentualnie, oczekiwanie
na kolejne urodzenie dziecka z tego związku.
Omawiane przesłanki trwałości drugiego związku małżeńskiego, mające swe
źródło w powołanych przepisach prawa materialnego i procesowego, są wspólne
także dla przypadku, gdy do zawarcia nowego związku małżeńskiego doszło po
wadliwie stwierdzonej prawomocności wyroku rozwodowego, jakkolwiek następstwa
takiego zdarzenia ustawodawca nie przewidział. Rozwiedziony małżonek, który w
dobrej wierze zawarł nowy związek małżeński i powziął następnie wiadomość, że
orzeczenie rozwodu nie uprawomocniło się, jest w takiej samej sytuacji, jak
pozostający już w nowym związku małżonek, który dowiaduje się, że jego uznany
za zmarłego współmałżonek żyje. W obu przypadkach zachodzi odmienność
rodzajowa przyczyn, ale skutek każdej z nich jest taki sam i wyraża się
przekonaniem, że przeszkoda zawarcia nowego związku małżeńskiego nie istnieje.
Skoro zatem w obu przypadkach zachodzi zbieżność w sferze motywacyjnej
małżonków wstępujących w nowe związki małżeńskie, to zbieżność ta powinna się
także rozciągać na skutki wynikające z ujawnienia się małżonka uznanego za
zmarłego, lub dowiedzenia się, że wyrok rozwodowy nie uprawomocnił się. Pozwala
to odnieść się zarówno do panującej w systemie prawnym zasady ochrony
małżeństwa, jak i do reguł wynikających z art. 55 § 2 k.r.o., przyjmując ich
stosowanie w drodze analogii, ale z ograniczeniem do zachowania trwałości tylko
drugiego związku małżeńskiego. Jeżeli zawarcie nowego związku poprzedza
orzeczenie rozwodu, to powrót do małżeństwa poprzedniego uznać należy za
nierealny w sytuacji, w której wyrok rozwodowy został uchylony lub zmieniony, a
drugie małżeństwo uległo unieważnieniu.
Dążenie do rozwiązania małżeństwa i orzeczenie rozwodu, choć
nieprawomocne, w konfrontacji z sytuacją życiową małżonka, który nie wiedząc o
przeszkodzie zawarł drugi związek małżeński, nie pozostawia wątpliwości, że swoją
przyszłość małżonek ten wiąże z pozostawaniem w drugim związku małżeńskim.
Kwestionowanie w takich okolicznościach orzeczenia rozwodowego przez
współmałżonka przeczy przyjętej zasadzie ochrony także drugiego związku
małżeńskiego zawartego w dobrej wierze. Wniesiona wobec tego przez takiego
współmałżonka apelacja podlega odrzuceniu w części zaskarżającej orzeczenie
rozwodu. Nie ma natomiast przeszkód, aby skargą apelacyjną objąć pozostałe
części wyroku rozwodowego, nie wyłączając orzeczenia o winie. Orzeczenie o winie
jest wprawdzie integralną częścią wyroku rozwodowego, ale to nie oznacza, że nie
można zaskarżyć wyroku tylko w tej części, z tym jednakże, że zapadłe w
następstwie takiego zaskarżenia orzeczenie może być tylko orzeczeniem
reformatoryjnym, albo oddalającym (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26
listopada 1999 r., III CKN 468/98, OSP 2000, nr 7-8, poz. 117). Pozostałe elementy
wyroku rozwodowego należy traktować jako mające byt samodzielny (por.
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 1997 r., II CKN 481/97, OSNC
1998, nr 6, poz. 102 i z dnia 25 marca 1999 r., III CKN 124/99, OSNC 1999, nr 10,
poz. 182).
Wszystko to prowadzi do wniosku, że znaczenie rozstrzygające dla
dopuszczalności zaskarżenia wyroku rozwiązującego małżeństwo w sytuacji, w
której jeden z małżonków pozostaje już w nowym związku, jest uzasadnione
przekonanie tego małżonka, że orzeczenie rozwodu jest prawomocne. Takie
przekonanie usprawiedliwia także powołanie się na wadliwie stwierdzoną przez sąd
prawomocność wyroku rozwodowego.
Z tych względów orzeczono, jak w uchwale (art. 390 k.p.c.).