Uchwała z dnia 24 września 2003 r., III CZP 56/03

Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Jerzego G. przy uczestnictwie Mari B. o
podział majątku dorobkowego, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu
jawnym w dniu 24 września 2003 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej
Piotra Wiśniewskiego zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd
Okręgowy w Jeleniej Górze postanowieniem z dnia 17 kwietnia 2003 r.:
"1. Czy w sprawach o podział wspólnego prawa najmu (podział majątku
wspólnego) byli małżonkowie są lokatorami (współlokatorami) w rozumieniu art. 2
ust. 1 pkt 1 (pkt 3) ustawy dnia z 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów
(Dz.U. Nr 71 poz. 733)
a jeśli tak, to:
2. Czy przepisy tej ustawy, a w szczególności - jej art. 14 i 15 mają
odpowiednie zastosowanie w tego rodzaju sprawach w sytuacji, gdy Sąd orzeka o
obowiązku wydania lokalu będącego dotychczas przedmiotem wspólnego prawa
najmu jednego z byłych małżonków na rzecz drugiego, któremu to prawo przypadło
w wyniku podziału stosując (per analogiam) art. 624 zdanie drugie k.p.c.
czy też
3. w aktualnym stanie prawnym, tj. z uwzględnieniem powołanych wyżej
regulacji ustawy o ochronie praw lokatorów utraciły walor aktualności zgodne
dotychczas poglądy doktryny i judykatury o stosowaniu (per analogiam) w tego
rodzaju sprawach art. 624 zdanie drugie k.p.c."
podjął uchwałę:

W sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności
majątkowej małżeńskiej, w skład którego wchodzi prawo najmu lokalu
mieszkalnego, sąd przyznając w wyniku podziału to prawo jednemu z byłych
małżonków, będących współlokatorami w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 3
ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym
zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. Nr 71 poz. 773 ze zm.) i
nakazując drugiemu wydanie lokalu (art. 624 w związku z art. 688 i 567 § 3
k.p.c.) orzeka o uprawnieniu tego małżonka do otrzymania lokalu socjalnego
bądź o braku takiego uprawnienia.
Zobowiązany do wydania lokalu jest w takiej sprawie tylko były
małżonek, któremu nie przyznano prawa najmu.
Właściwa gmina powinna brać udział w postępowaniu jako
zainteresowana wówczas, gdy sąd ma orzec o wydaniu lokalu przez jednego z
byłych małżonków.

Uzasadnienie

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało w sprawie o podział majątku wspólnego byłych małżonków Jerzego G. i
Marii B., w skład którego wchodzi m.in. prawo najmu lokalu mieszkalnego nr 2 w Z.
przy ul. L. nr 11E. Postanowieniem z dnia 30 stycznia 2003 r. Sąd Rejonowy w
Zgorzelcu, dokonując podziału majątku wspólnego, przyznał to prawo uczestniczce
postępowania i nakazał wnioskodawcy, aby opuścił i wydał uczestniczce przedmiot
najmu, nie orzekając o uprawnieniu, bądź o braku uprawnienia wnioskodawcy do
lokalu socjalnego.
Rozpoznając apelację wnioskodawcy, w której m.in. zakwestionował on
przyznanie prawa najmu uczestniczce i wnosił o przyznanie go jemu, Sąd
Okręgowy powziął poważne wątpliwości prawne przedstawione Sądowi
Najwyższemu do rozstrzygnięcia w zagadnieniu prawnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W ramach przedstawionych zagadnień prawnych należy rozróżnić dwie
kwestie, na które zwrócił uwagę Sąd Okręgowy w uzasadnieniu. Pierwsza, w ocenie
Sądu Okręgowego najistotniejsza, dotyczy obowiązku stosowania przez sąd w
sprawie o podział majątku wspólnego, w skład którego wchodzi prawo najmu lokalu
mieszkalnego, przepisu art. 624 zdanie drugie k.p.c. i orzekania o obowiązku
wydania lokalu przez małżonka, któremu nie przyznano w wyniku podziału prawa
do lokalu. Druga natomiast, która aktualizuje się jedynie w razie stwierdzenia
istnienia wyżej wskazanego obowiązku, dotyczy stosowania w takim wypadku
przepisów ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów,
mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie kodeksu cywilnego (Dz.U. Nr 71, poz.
773 ze zm. - dalej: "u.o.p.l.") a w szczególności przepisów art. 14 i 15 tej ustawy.
Rozstrzygnięcie pierwszego zagadnienia zdeterminowane jest kompleksowym
charakterem regulacji odnoszących się do postępowania o podział majątku
wspólnego po ustaniu wspólności ustawowej, a także obowiązującymi w tym
względzie przepisami prawa materialnego, które tę regulację uzasadniają.
Przedmiotem tego postępowania może być podział majątku wspólnego pomiędzy
byłych małżonków lub ich następców prawnych, dział spadku, wzajemne rozliczenia
z tytułu posiadania rzeczy i wszystkie pozostałe kwestie związane ze
współwłasnością i jej zniesieniem. Jako zasadnicza jest w tym postępowaniu
rozstrzygana kwestia sposobu podziału majątku pomiędzy małżonków lub ich
następców prawnych. W tym zakresie, ze względu na odesłanie do przepisów art.
211 i 212 k.c., zawarte w art. 46 k.r.o. w związku z art. 1035 k.c. może dojść w
postępowaniu o podział majątku wspólnego zarówno do podziału rzeczy wspólnych
jak i do zarządzenia ich sprzedaży oraz do przyznania poszczególnych rzeczy lub
praw wchodzących w skład majątku wspólnego jednemu z byłych małżonków z
obowiązkiem spłaty na rzecz drugiego. W takiej sytuacji, zgodnie z art. 567 § 3 w
związku z art. 688 k.p.c., sąd obowiązany jest stosować art. 624 k.p.c. i
odpowiednio do regulacji zawartej w jego zdaniem drugim orzec o nakazaniu
wydania rzeczy przyznanej jednemu współwłaścicielowi przez pozostałych
współwłaścicieli, którym rzeczy nie przyznano. Przepis powyższy jest stosowany w
postępowaniu o podział majątku wspólnego nie per analogiam, jak przyjmuje Sąd
Okręgowy, lecz odpowiednio, zgodnie z odesłaniem ustawowym (por. uchwała
składu Całej Izby Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 1974 r., III CZP 1/74,
OSNCP 1995, nr 3, poz. 37 oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 marca
1985 r., III CZP 4/85, OSNCP 1985, nr 11, poz. 172). Z woli ustawodawcy
wyrażonej w art. 567 § 3 k.p.c. w związku z art. 688 k.p.c. sąd obowiązany jest w
sprawie o podział majątku wspólnego stosować odpowiednio art. 624 k.p.c., wobec
czego w razie przyznania w wyniku podziału majątku rzeczy lub prawa jednemu z
byłych małżonków, obowiązany jest z urzędu orzec o obowiązku drugiego małżonka
wydania tej rzeczy lub prawa małżonkowi, któremu zostały przyznane.
Nie ulega wątpliwości, że prawa wynikające ze stosunku najmu uzyskane w
czasie trwania małżeństwa stanowią dorobek wchodzący w skład majątku objętego
wspólnością ustawową i mogą stanowić przedmiot postępowania o podział majątku
wspólnego (por. m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 1967 r., III CR
107/67, OSNCP 1968, nr 4, poz. 66, uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 31
sierpnia 1974 r., mająca moc zasady prawnej, III CZP 8/74, OSNCP 1975, nr 4,
poz. 51 i postanowienie z dnia 19 kwietnia 1996 r., I CRN 55/96, OSNC 1996, nr 9,
poz. 123). W sytuacji zatem, gdy sąd w wyniku podziału majątku wspólnego
przyzna prawo najmu lokalu mieszkalnego jednemu z byłych małżonków,
obowiązany jest, stosownie do wskazanych wyżej zasad, orzec z urzędu o
obowiązku drugiego małżonka opuszczenia tego lokalu i wydania go drugiemu
małżonkowi, któremu prawo do lokalu przyznano.
W takiej sytuacji powstaje drugie z przedstawionych Sądowi Najwyższemu do
rozstrzygnięcia zagadnień prawnych, dotyczące stosowania przepisów ustawy o
ochronie praw lokatorów, a konkretnie art. 14 i 15 tej ustawy, bowiem orzeczenie o
obowiązku opuszczenia i wydania lokalu mieszkalnego jest równoznaczne z
orzeczeniem eksmisji i wywołuje takie same skutki faktyczne i prawne, a zgodnie z
art. 3 ustawy, jej przepisy należy stosować zawsze wówczas, gdy ochrona praw
lokatorów w innych przepisach jest mniej korzystna dla lokatorów.
O tym, że małżonkowie, którym przysługuje prawo najmu lokalu mieszkalnego,
są współlokatorami w rozumieniu przepisów ustawy, przesądza treść art. 2 ust. 1
pkt 3 w związku z pkt 1. Małżonkowie tacy są bowiem współnajemcami lokalu, o
czym stanowiły przepisy kolejno obowiązujących ustaw dotyczących prawa najmu,
a obecnie art. 6801 k.c. Po ustaniu małżeństwa wspólność łączna prawa najmu
staje się prawem, które przysługuje byłym małżonkom w częściach ułamkowych,
podobnie jak cały pozostały majątek dorobkowy. Każdy z byłych małżonków
zachowuje status współnajemcy z racji tego, że przysługuje mu udział w majątku
wspólnym, w skład którego wchodzi prawo najmu lokalu. Każdy z byłych
małżonków spełnia zatem kryteria art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy niezbędne do uznania
go za lokatora w stosunkach z wynajmującym, jak również spełnia kryteria art. 2
ust. 1 pkt 3 ustawy niezbędne do uznania go za współlokatora, w stosunku do
drugiego byłego małżonka.
Z tych przyczyn mają do niego zastosowanie przepisy omawianej ustawy, a
zatem w sprawie o jego eksmisję sąd obowiązany byłby do stosowania art. 14 i 15
ustawy.
Stwierdzić jednak trzeba, że sprawa o podział majątku wspólnego nie jest
sprawą o eksmisję w ścisłym rozumieniu, poza tym powołane przepisy ustawy, ze
względu na używaną w nich terminologię, taką jak ,,wyrok", ,,powództwo o
nakazanie przez sąd eksmisji" i inne, mogą być rozumiane jako odnoszące się
wyłącznie do procesu i nie mające zastosowania w postępowaniu nieprocesowym.
Zagadnienie to było już przedmiotem rozpoznania i rozstrzygnięcia Sądu
Najwyższego, który w dwóch uchwałach z dnia 13 czerwca 2003 r., III CZP 36/03
(OSNC 2004, nr 4, poz. 52) i z dnia 13 czerwca 2003 r., III CZP 40/03 (OSNC 2004,
nr 6, poz. 89) stwierdził, że w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu
wspólności majątkowej, w skład którego wchodzi spółdzielcze lokatorskie prawo do
lokalu mieszkalnego, sąd nakazując jednemu z małżonków wydanie lokalu,
obowiązany jest orzec o uprawnieniu tego małżonka do otrzymania lokalu
socjalnego, bądź o braku takiego uprawnienia. Wskazał także, że właściwa gmina
jest zainteresowana w sprawie wówczas, gdy sąd ma orzec o wydaniu lokalu przez
jednego z małżonków oraz, że zobowiązany do wydania lokalu jest tylko małżonek,
któremu nie przyznano spółdzielczego lokatorskiego prawa do tego lokalu.
Stanowisko to, jak również uzasadniające je argumenty, należy podzielić także
w odniesieniu do postępowania o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności
ustawowej, w skład którego wchodzi prawo najmu lokalu mieszkalnego.
Jak stwierdził Sąd Najwyższy w uzasadnieniu powyższych uchwał, celem
ustawy o ochronie praw lokatorów, a w szczególności art. 14, jest zapobieżenie
bezdomności w razie orzeczenia przez sąd eksmisji. Cel ten stanowi realizację art.
75 ust. 2 Konstytucji, co powinno być uwzględnione przy wykładni omawianych
przepisów. Realizacja celu zarówno przepisów ustawy, jak i przepisu Konstytucji
byłaby niepełna, gdyby wyłączyć stosowanie przepisów ustawy w postępowaniu o
podział majątku wspólnego, w którym dochodzi do orzeczenia eksmisji osoby,
będącej lokatorem w rozumieniu ustawy, szczególnie chronionym przez jej
przepisy. Uzależnienie ochrony praw lokatora od trybu postępowania, w jakim
zapadło orzeczenie nakazujące opróżnienie lokalu i pozbawienie takiej ochrony
lokatorów tylko dlatego, że orzeczony wobec nich nakaz opróżnienia lokalu wydany
został w postępowaniu nieprocesowym, stanowiłoby naruszenie konstytucyjnego
wymogu równego traktowania obywateli przez władze publiczne (art. 32 ust. 1
Konstytucji) oraz niedopuszczalne ograniczenie zakresu korzystania z
konstytucyjnie zagwarantowanych praw (art. 31 ust. 3 Konstytucji). Odnosi się to w
szczególności do sytuacji, gdy małżonek zobowiązany do opróżnienia mieszkania
należy do kategorii osób wskazanych w art. 14 ust. 4 ustawy, a jak wynika z
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 14 kwietnia 2001 r., III CZP 8/01 (OSNC 2001,
nr 10, poz. 146), po orzeczeniu eksmisji, nie mógłby już zrealizować swojego prawa
do lokalu socjalnego w żadnym innym procesie.
Wprawdzie nie można pomijać, że były małżonek, który w wyniku podziału
majątku wspólnego nie otrzymał prawa najmu do lokalu mieszkalnego, powinien
otrzymać stosowną spłatę lub wyrównanie w postaci innego prawa, co różni jego
sytuację od sytuacji lokatora w razie orzeczenia w procesie eksmisji, jednak ten
argument nie może być decydujący, w świetle tego, co przedstawiono wyżej.
Okoliczność, że małżonek zobowiązany do opuszczenia lokalu otrzymał spłatę lub
inny ekwiwalent majątkowy, powinna być natomiast wzięta pod uwagę przez sąd z
urzędu w ramach wynikającego z art. 14 ust. 3 ustawy obowiązku badania sytuacji
materialnej osób, w stosunku do których orzeka o uprawnieniu bądź braku
uprawnienia do lokalu socjalnego.
Z tych wszystkich względów należy przyjąć, że także w sprawie o podział
majątku wspólnego po ustaniu wspólności ustawowej, w skład którego wchodzi
prawo najmu lokalu mieszkalnego, sąd nakazując, stosownie do art. 624 zdanie
drugie k.p.c. w związku z art. 688 i 567 § 3 k.p.c., opuszczenie lokalu przez jednego
z byłych małżonków, obowiązany jest, na podstawie stosowanego odpowiednio art.
14 u.o.p.l., orzec o uprawnieniu tego małżonka do lokalu socjalnego, bądź o braku
takiego uprawnienia.
W sprawie takiej, jak wskazał Sąd Najwyższy w powoływanych uchwałach z
dnia 13 czerwca 2003 r., właściwa gmina powinna być uznana za zainteresowaną w
rozumieniu art. 510 § 1 k.p.c., stanowiącego odpowiednik art. 15 ust. 2 ustawy. Jak
wynika z art. 14 ust. 1 oraz z art. 15 ust. 3 zdanie ostatnie u.o.p.l., gmina, która ma
obowiązek zapewnienia uprawnionemu lokalu socjalnego, ma z mocy ustawy
interes prawny w braniu udziału w sprawie i nie musi interesu tego wykazywać. Sąd
zatem, także w postępowaniu o podział majątku wspólnego, obowiązany jest na
podstawie art. 510 § 2 k.p.c. wezwać gminę do udziału w sprawie w każdej sytuacji,
jeżeli przewiduje możliwość orzeczenia o nakazaniu wydania lokalu mieszkalnego
przez jednego z byłych małżonków i o jego uprawnieniu do lokalu socjalnego bądź
o braku takiego uprawnienia.
Jakkolwiek gminie uczestniczącej w postępowaniu o podział majątku
wspólnego będą przysługiwać wszystkie uprawnienia uczestnika postępowania, to
jednak należy przyjąć, że będzie ona je mogła realizować tylko w zakresie
wyznaczonym jej interesem w sprawie, ograniczającym się do kwestii istnienia bądź
nieistnienia uprawnienia do otrzymania lokalu socjalnego przez małżonka
zobowiązanego do wydania lokalu.
Bezprzedmiotowe natomiast byłoby odpowiednie stosowanie w sprawie o
podział majątku wspólnego, w której nakazano jednemu z byłych małżonków
wydanie lokalu, przepisu art. 15 ust. 2 u.o.p.l. Stanowiący bowiem podstawę do
wydania w tym postępowaniu orzeczenia nakazującego opuszczenie lokalu
mieszkalnego przepis art. 624 zdanie drugie k.p.c. zobowiązuje do wydania rzeczy
(lokalu) jedynie jej pozostałych współwłaścicieli, którym rzeczy w wyniku podziału
nie przyznano, nie stanowi natomiast podstawy do nakazania wydania rzeczy przez
osobę władającą nią na podstawie innego niż współwłasność tytułu prawnego (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 1969 r., III CRN 226/69,
OSNCP 1970, nr 3, poz. 51).
Obowiązek wydania lokalu może być zatem w postępowaniu o podział
majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej nałożony tylko na byłego
małżonka, któremu przysługiwało wspólne prawo najmu lokalu, utracone przez
niego w wyniku podziału majątku wspólnego. Obowiązek taki w tym postępowaniu
nie może być nałożony ani nie może obejmować żadnej innej osoby, która lokal
zajmuje i używa na podstawie innego tytułu lub bez żadnego tytułu.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 k.p.c.
rozstrzygnął przedstawione zagadnienia prawne, jak w uchwale.