Uchwała z dnia 14 marca 2001 r., III CZP 56/00

Przewodniczący Sędzia SN Zbigniew Strus (sprawozdawca)
Sędzia SN Barbara Myszka, Sędzia SA Andrzej Niedużak

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
Oddziału w K.G. z udziałem Tadeusza K. o wpis, po rozstrzygnięciu w Izbie
Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 14 marca 2001 r., przy udziale prokuratora
Prokuratury Krajowej Piotra Wiśniewskiego, zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Jeleniej Górze postanowieniem z dnia 23
listopada 2000 r.
,,1. Do wpisu jakiej (rodzaj) hipoteki uprawnia ZUS przepis art. 26 ust. 2
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U.
Nr 137 poz. 887);
2. Jakie dokumenty wystawione przez ZUS stanowią podstawę wpisu hipoteki,
o której mowa w powołanym w pkt 1 przepisie art. 26 ust. 2, a w szczególności -
czy takim dokumentem może być zaświadczenie wystawione przez ZUS -
stwierdzające istnienie należności z tytułu składek oraz jej wysokość"
podjął uchwałę:

Sąd, rozpoznając wniosek o wpis hipoteki przymusowej na rzecz Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne i
zdrowotne oraz Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych, przyjmuje za podstawę wpisu tytuł wykonawczy, o którym
mowa w art. 109 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i
hipotece (Dz.U. Nr 19, poz. 147 ze zm.).

Uzasadnienie

Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Oddział w K.G. wnosił o wpis hipoteki w
księdze wieczystej Kw (...) prowadzonej przez Sąd Rejonowy w Bolesławcu dla
nieruchomości stanowiącej własność Tadeusza Macieja K. dłużnika Zakładu z tytułu
nieuiszczonych składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne oraz na Fundusz
Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Do wniosku dołączył
zaświadczenie Oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, stwierdzające
wysokość zaległych należności i wyrażające pogląd, że dokument ten stanowi
podstawę wpisu hipoteki na podstawie art. 26 ust. 2 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.).
Sąd Rejonowy prowadzący wymienioną księgę wieczystą dla nieruchomości
stanowiącej własność Gminy Miejskiej B. (oddanej w użytkowanie wieczyste
dłużnika) odmówił wpisu hipoteki uznając, że dołączone zaświadczenie nie może
stanowić jego podstawy, ponieważ hipoteka bez zgody właściciela nieruchomości
lub innego uprawnionego do jej przedmiotu może być ustawowa lub przymusowa.
W pierwszym wypadku wymaga dołączenia do wniosku decyzji, a w drugim - tytułu
wykonawczego. Obciążenie na podstawie zaświadczenia byłoby, w ocenie Sądu, ,,z
mocy art. 58 § 1 k.c. od początku nieważne".
Sąd Okręgowy, przy rozpoznawaniu apelacji wnioskodawcy, powziął
wątpliwości przedstawione w postanowieniu z dnia 23 listopada 2000 r., skłaniając
się do poglądu, że w art. 26 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
chodzi o hipotekę przymusową, a nie ustawową.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Rodzaje hipoteki zostały określone w przepisach ustawy z dnia 6 lipca 1982 r.
o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19, poz. 147 ze zm. - dalej "u.k.w.h.").
Bez rozważenia tych przepisów nie jest możliwa odpowiedź na pytanie, do
ustanowienia jakiej hipoteki uprawnia art. 26 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych.
Na sposób formułowania wątpliwości Sądu Okręgowego mogło mieć wpływ
niedostrzeżone uchybienie w zakresie kontroli wstępnej wniosku, w którym brak
określenia rodzaju hipoteki, co nie odpowiada wymaganiom wynikającym z
przepisów art. 187 § 1 pkt 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c., art. 37 u.k.w.h. oraz § 27
pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 marca 1992 r. w sprawie
wykonania przepisów ustawy o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 29 poz.
12 ze zm.). (...)
Nie mając pewności, wpisu jakiej hipoteki domaga się wnioskodawca, Sądy
obydwu instancji starały się dociec, czego mógłby żądać, zamiast poprzestać na
ocenie, czy nie ma przeszkód do wpisu oraz czy istnieje podstawa do
uwzględnienia wniosku.
Wydaje się przy tym, że formułując pierwszą część zagadnienia, Sąd
Okręgowy w rzeczywistości nie miał poważnych wątpliwości dotyczących
dopuszczalności i podstaw wpisu hipoteki ustawowej, skoro w uzasadnieniu
potwierdził istnienie wyraźnego uprawnienia Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (już
jako osoby prawnej) do zabezpieczenia należności z tytułu składek hipoteką
ustawową, wskazał właściwe przepisy (art. 26 ust. 3-4 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych), a ponadto nie zakwestionował stanowiska Sądu
pierwszej instancji dotyczącego wykładni art. 26 ust. 3-4 w związku z ust. 2 jako
podstawy powstania i wpisu hipoteki ustawowej.
W okolicznościach sprawy brak też podstaw do rozważania, czy dokumenty, o
których mowa w art. 26 ust. 2, mogą być podstawą wpisu hipoteki zwykłej,
umownej. Pozostaje zatem przyjąć, że wątpliwości mogą dotyczyć dopuszczalności
żądania i podstawy wpisu na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych hipoteki
przymusowej.
Dopuszczalność tej hipoteki była już wyjaśniana w uzasadnieniu uchwały
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 11 czerwca 1996 r., III CZP
52/96 (OSNC 1996, nr 9, poz. 111), powołanej przez Sąd Rejonowy. Stwierdzono
tam, że ,,Zakład Ubezpieczeń Społecznych swoje wierzytelności może
zabezpieczyć hipoteką przymusową". Skład Sądu Najwyższego rozpoznający
zagadnienie prawne uznaje, że pogląd ten zachował aktualność, mimo zmiany w
zakresie podmiotowości Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i utraty mocy przepisu
art. 12 a ust. 2 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu
ubezpieczeń społecznych (jedn. tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25 poz.137 ze zm.),
którego odpowiednikiem jest art. 26 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych. (...)
Wyżej stwierdzono, że treść art. 26 ust. 2 wymaga uzupełnienia dyspozycji
przez zastosowanie art. 109 ust. 1 u.k.w.h. Przy takim podejściu pojęcie
,,dokumentów" zostaje zwężone do pojęcia ,,tytułu wykonawczego". Można się
zastanawiać, czy w takim razie przepis art. 26 ust. 2 jest w ogóle potrzebny, skoro
art. 109 ust. 1 zawiera pełną normę kompetencyjną. Nawet przyjęcie takiego
stanowiska nie pozbawia jednak uregulowania znaczenia jako uzupełniającego inne
przepisy (np. dotyczących hipoteki ustawowej) w zakresie podstawy wpisu.
Za odrzuceniem dopuszczalności dokonywania wpisu hipoteki przymusowej
na podstawie zaświadczenia przemawiają następujące argumenty.
Zgodnie z art. 217 § 1 k.p.a., mającego zastosowanie do postępowania
prowadzonego przez Zakład, zaświadczenie wydaje się na żądanie osoby
ubiegającej się o nie, jeżeli urzędowego potwierdzenia określonych faktów lub stanu
prawnego wymaga przepis prawa, albo osoba ubiega się o zaświadczenie ze
względu na swój interes prawny w urzędowym potwierdzeniu określonych faktów
lub stanu prawnego.
Zaświadczenie wydane przez Zakład nie odpowiada żadnemu z tych
warunków, gdyż nie ma przepisu wymagającego jego wystawienia, a Zakład w
stosunku do siebie nie jest ubiegającym się o wydanie tego dokumentu.
Przyjęcie zaświadczenia jako podstawy nie spełniałoby wymaganego w aktach
wyższych hierarchicznie (poczynając od Konstytucji) poziomu ochrony prawa
własności, w którego gospodarczą treść (prawo rozporządzania) hipoteka w
oczywisty sposób ingeruje. Ponieważ sąd prowadzący księgę wieczystą ma
kognicję ograniczoną przez art. 46 ust. 1 u.k.w.h., prawdziwość wystawionego
zaświadczenia nie podlegałaby kontroli, a obalanie domniemań związanych z
wpisem opartym na zaświadczeniu błędnym, zostałoby przerzucone na
obciążonego prawem rzeczowym.
Zagrożenie to jest zmniejszone w razie przyjęcia tytułu wykonawczego jako
podstawy wpisu, ze względu na wymagania wynikające z art. 27 § 1 i 2 ustawy z
dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (jedn. tekst:
Dz.U. z 1991 r. Nr 36 poz. 161 ze zm.)
Dopuszczalność zabezpieczania przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych
należności z tytułu składek hipotekami różnego rodzaju wywołuje dalsze problemy,
np. związane z wpisem hipoteki przymusowej w okresie miesiąca od powstania
hipoteki ustawowej (art. 37 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja
podatkowa, Dz.U. Nr 137, poz. 926 ze zm. w związku z art. 26 ust. 4 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych) lub dotyczące związku między wpisem hipoteki
przymusowej a dopuszczalnością egzekucji sądowej na podstawie tytułu
wykonawczego stanowiącego podstawę jej wpisu. Nie mogą być one tu rozważane
ze względu na zakres przedstawionego zagadnienia. Również tylko na marginesie
zaznaczyć trzeba, że sankcji nieważności czynności prawnych (art. 58 § 1 k.c.) nie
można łączyć z wadliwością wpisu jako orzeczenia.
Z przytoczonych względów, przedstawione zagadnienie prawne zostało
rozstrzygnięte, jak w uchwale (art. 390 § 1 i 2 k.p.c.).