Uchwała z dnia 6 czerwca 2007 r., III CZP 53/07

Sędzia SN Iwona Koper (przewodniczący)
Sędzia SN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
Sędzia SN Zbigniew Strus

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Marcina P. o uchylenie się od skutków
prawnych, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 6
czerwca 2007 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy we
Włocławku postanowieniem z dnia 15 marca 2007 r.:
"Czy podlega odrzuceniu na podstawie art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. w związku z
art. 13 § 2 k.p.c. wniosek o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych
niezachowania terminu do odrzucenia spadku, gdy został on już złożony w
postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku zakończonym wydaniem
postanowienia stwierdzającego nabycie przy braku rozstrzygnięcia
zatwierdzającego lub oddalającego ten wniosek?"
podjął uchwałę:

Brak rozstrzygnięcia w zakończonym prawomocnie postępowaniu o
stwierdzenie nabycia spadku żądania spadkobiercy w przedmiocie
zatwierdzenia uchylenia się od skutków prawnych niezachowania terminu do
odrzucenia spadku nie uzasadnia odrzucenia ponownie złożonego w tym
przedmiocie wniosku.

Uzasadnienie


Sąd Rejonowy w Rypinie postanowieniem z dnia 20 grudnia 2005 r. stwierdził,
że spadek po zmarłej Krystynie P. nabył w całości z mocy ustawy jej syn Marcin P.
W toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku Marcin P. złożył pisemne
oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych niezachowania terminu do
odrzucenia spadku oraz oświadczenie o odrzuceniu spadku, a Sąd Rejonowy nie
wydał orzeczenia o zatwierdzeniu lub odmowie zatwierdzenia uchylenia się od
skutków prawnych niezachowania terminu.
Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku nie zostało zaskarżone. Po jego
uprawomocnieniu się Marcin P., powołując się na te same okoliczności, wystąpił
ponownie z wnioskiem o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych
niezachowania terminu do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku po zmarłej
Krystynie P. Złożył też oświadczenie, że spadek odrzuca. Sąd Rejonowy w Rypinie
postanowieniem z dnia 19 października 2006 r. wniosek ten oddalił, uznając, że
niezłożenie w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku nie było spowodowane
błędem.
Rozpoznając apelację wnioskodawcy, Sąd Okręgowy we Włocławku powziął
poważne wątpliwości, którym dał wyraz w zagadnieniu prawnym o treści
przytoczonej na wstępie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku jest nieodwołalne (art.
1018 § 2 k.c.). Surowość tej zasady łagodzi konstrukcja przewidziana w art. 1019
k.c.; spadkobierca, który złożył oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku
pod wpływem błędu bądź groźby, może uchylić się od skutków prawnych tego
oświadczenia przed sądem, przy czym powinien on jednocześnie oświadczyć, czy i
jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca. Uchylenie się wymaga zatwierdzenia
przez sąd, podlega ono zatem jego merytorycznej kontroli, która jest prowadzona
na rozprawie (art. 690 § 1 k.p.c.) i obejmuje badanie, czy spełnione zostały
przesłanki uchylenia się, w szczególności wystąpienie błędu lub groźby,
okoliczności powstania tych wad oraz zachowania terminu uchylenia się
określonego w art. 88 § 2 k.c.
Zgodnie z art. 1019 § 2 k.c., konstrukcja uchylenia się od skutków prawnych
oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku znajduje zastosowanie - co jest
istotne dla rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia prawnego - również
wtedy, gdy spadkobierca pod wpływem błędu bądź groźby nie złożył żadnego
oświadczenia w ustawowym terminie. W takim przypadku spadkobierca uchyla się,
rzecz jasna, nie od skutków prawnych swojego oświadczenia, ale od skutków
biernego zachowania się.
Sąd Okręgowy sprowadził swoje wątpliwości do kwestii, czy uchylenie się
przez spadkobiercę od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia
oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku w toku postępowania o
stwierdzenie nabycia spadku sąd mógł potraktować jako przesłankę stwierdzenia
nabycia spadku i nie wypowiadać się o niej wprost w osobnym rozstrzygnięciu, czy
też ocena skuteczności tego uchylenia się stanowi przedmiot samodzielnej części
postępowania spadkowego i w związku z tym powinna być wyrażona w odrębnym
orzeczeniu. W orzecznictwie Sądu Najwyższego kwestia ta nie była przedmiotem
rozważań.
Postępowanie w przedmiocie uchylenia się od skutków prawnych
oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku uregulowane zostało w rozdziale
10 działu IV tytułu II księgi II części I kodeksu postępowania cywilnego,
zatytułowanym ,,Inne sprawy spadkowe". W ten sposób ustawodawca wyraźnie
odgraniczył to postępowanie od innych postępowań spadkowych
wyszczególnionych w rozdziałach 1-9, nadając mu przymiot samodzielnej sprawy
spadkowej. Samodzielność tę podkreślił przewidując w art. 690 § 2 k.p.c., że
skuteczne uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia, powodujące zmianę
kręgu osób, co do których nabycie spadku zostało już stwierdzone, stanowi
samoistną przesłankę dokonania z urzędu zmiany prawomocnego postanowienia o
stwierdzeniu nabycia spadku, niezależną od przesłanek określonych w art. 679 § 1
k.p.c.
Zwraca też uwagę brak przepisów szczególnych pozwalających rozstrzygnąć
wniosek o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o
przyjęciu lub o odrzuceniu spadku w ramach innych postępowań (spraw)
spadkowych. Tymczasem w odniesieniu do pewnych konkretnie wskazanych
kwestii - wyodrębnionych jako samodzielny przedmiot postępowania -
ustawodawca możliwość taką dopuścił (art. 640 § 2, art. 681 i 686 k.p.c.).
W świetle art. 690 § 2 k.p.c. nie ulega wątpliwości, że uchylenie się od
skutków prawnych oświadczenia może nastąpić po stwierdzeniu nabycia spadku, a
nawet - jak trafnie podkreśla się w piśmiennictwie - po dokonaniu działu spadku.
Również i ten argument wskazuje na samodzielność postępowania będącego
przedmiotem rozważań.
Dostrzeżona przez Sąd Okręgowy dopuszczalność połączenia w jednym
piśmie wszczynającym postępowanie wniosków inicjujących samodzielne części
postępowania, wynikająca z ogólnej zasady (art. 191 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.),
nie odbiera tym postępowaniom cech samoistności, gdyż w odniesieniu do każdego
przedmiotu tych postępowań konieczne jest podjęcie osobnego rozstrzygnięcia
(por. też § 86 ust. 4, § 100 ust. 2 i 3 oraz § 103 zarządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 2003 r. w sprawie organizacji i zakresu działania
sekretariatów sądowych oraz innych działów administracji sądowej, Dz.Urz. M.S. Nr
5, poz. 22 ze zm.).
Wyraźne wyodrębnienie przez ustawodawcę postępowania w przedmiocie
uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu
spadku jest zabiegiem celowym. Efektem wspomnianej kontroli tego uchylenia się,
przeprowadzanej przez sąd spadku, musi być rozstrzygnięcie pozytywne lub
negatywne w formie postanowienia (art. 516 k.p.c.). Wprawdzie art. 1019 § 3 k.c.
wspomina wprost jedynie o zatwierdzeniu uchylenia się, to jednak nie można
przyjąć, że w przypadku stwierdzenia braku przesłanek do wydania takiego
orzeczenia sąd może pozostawić rozpoznawaną sprawę bez rozstrzygnięcia.
Dopiero podjęcie orzeczenia, zarówno o treści pozytywnej, jak i negatywnej, usuwa
stan niepewności co do istnienia - w konkretnym stanie faktycznym - przesłanek
uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia lub niezachowania
terminu do jego złożenia. Konieczność wydania przez sąd postanowienia
zatwierdzającego wynika oczywiście stąd, że orzeczenie to przesądza skuteczność
uchylenia się (art. 1019 § 3 k.c.), ma ono zatem charakter konstytutywny. Pogląd
taki aprobowany jest w piśmiennictwie i nie wywołuje kontrowersji.
Konsekwencją przyjęcia powyższego zapatrywania musi być odrzucenie
dopuszczalności potraktowania kwestii uchylenia się od skutków prawnych
oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku (skutków prawnych
niezachowania terminu) jako przesłanki orzeczenia stwierdzającego nabycie
spadku. Na marginesie warto przypomnieć, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego
utrwalił się pogląd, iż z powagi rzeczy osądzonej korzysta tylko rozstrzygnięcie o
żądaniu pozwu, nie rozciąga się zaś ona na przesłanki rozstrzygnięcia (por. m.in.
uzasadnienia wyroków Sądu Najwyższego z dnia 6 sierpnia 1971 r., II CR 287/71,
OSNCP 1972, nr 2, poz. 34 i z dnia 20 grudnia 2006 r., IV CSK 299/06, nie publ.
oraz uchwały Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 1987 r., III CZP 69/87, OSNCP
1989, nr 4, poz. 64). Zapatrywanie to odnosi się w pełni do postanowień wydanych
w postępowaniu nieprocesowym, orzekających co do istoty sprawy (art. 366 w
związku z art. 13 § 2 k.p.c.). Skoro przewidziane w art. 1019 k.c. uchylenie się od
skutków prawnych stanowi przedmiot samodzielnej części postępowania
spadkowego i wymaga odrębnego rozstrzygnięcia, to niepodjęcie przez sąd
pierwszej instancji takiego rozstrzygnięcia - mimo żądania spadkobiercy - w
postępowaniu o stwierdzenia nabycia spadku nie stanowi, w świetle art. 199 § 1 pkt
2 w związku z art. 13 § 2 k.p.c., przeszkody do rozpoznania ponownie zgłoszonego
w tym przedmiocie wniosku.
Z tych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie, jak
w uchwale (art. 390 k.p.c.).