Uchwała z dnia 23 sierpnia 2006 r., III CZP 52/06

Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian
Sędzia SN Iwona Koper

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Joanny R. przy uczestnictwie Heleny O.-
S. i Magdaleny S. o stwierdzenie nabycia spadku, po rozstrzygnięciu w Izbie
Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 23 sierpnia 2006 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Katowicach postanowieniem z dnia 11
kwietnia 2006 r.:
,,Czy postanowienie w przedmiocie sporządzenia spisu inwentarza wydane w
trybie art. 644 w związku z art. 637 § 2 k.p.c. jest postanowieniem orzekającym co
do istoty sprawy w rozumieniu art. 518 zd. 1 k.p.c., od którego przysługuje apelacja,
czy też podlega zaskarżeniu zażaleniem?"
podjął uchwałę:

Od postanowienia w przedmiocie sporządzenia spisu inwentarza,
wydanego na podstawie art. 644 w związku z art. 637 § 2 k.p.c., przysługuje
apelacja.

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 11 października 2005 r. Sąd Rejonowy w Chorzowie
orzekł o sporządzeniu inwentarza spadku po Marku S., zmarłym w dniu 27 lutego
2005 r. w Chorzowie, zlecając jego wykonanie komornikowi.
Przy rozpoznawaniu przez Sąd Okręgowy w Katowicach zażalenia na to
postanowienie, wniesionego przez uczestniczkę Helenę O.-S., powstało
przytoczone na wstępie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości.
Zagadnienie to zostało przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia na
podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 518 k.p.c., od postanowienia sądu pierwszej instancji wydanego
w postępowaniu nieprocesowym, orzekającego co do istoty sprawy, przysługuje
apelacja. Na inne postanowienia, a więc nieorzekające o istocie sprawy, lecz
rozstrzygające tylko kwestie formalne, przysługuje - podobnie jak w postępowaniu
procesowym - zażalenie. Od tej przejrzystej zasady przepisy szczególne mogą
wprowadzać wyjątki, polegające na tym, że od postanowienia dotyczącego istoty
sprawy przysługuje zażalenie. Wyjątki takie wynikają m.in. z art. 551 § 2, art. 554 §
3, art. 5861, 612 § 2 lub art. 648 § 2 k.p.c., a także z innych ustaw (np. art. 27 ust. 4
z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu
alkoholizmowi, jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 147, poz. 1231 ze zm.). W odniesieniu
do sporządzania spisu inwentarza takich odrębnych unormowań nie ma, zatem
rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia prawnego zależy przede wszystkim
od odpowiedzi na pytanie, czy postanowienie w przedmiocie sporządzenia spisu
inwentarza (pozytywne lub negatywne) jest orzeczeniem dotyczącym istoty sprawy,
a więc orzeczeniem merytorycznym.
Problematyka sporządzania inwentarza spadku została unormowana w art.
637 i 638 k.p.c. oraz w wydanym na podstawie art. 639 k.p.c. rozporządzeniu
Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 października 1991 r. w sprawie szczegółowego
trybu postępowania przy zabezpieczaniu spadku i sporządzaniu inwentarza (Dz.U.
Nr 92, poz. 411). Dotyczą go także art. 644, 655 § 1 i art. 666 § 2 k.p.c. oraz - w
ograniczonym zakresie - kilka innych przepisów kodeksu.
Nie ulega wątpliwości, że spis inwentarza - polegający na ustaleniu i
wymienieniu całego majątku spadkowego oraz długów spadku, z zaznaczeniem
wartości każdego przedmiotu spadkowego oraz wartości czystego spadku - ma
istotne znaczenie w zakresie zabezpieczenia spadku (art. 633 i nast. k.p.c.), ale
także na obszarze prawa materialnego, w szczególności w odniesieniu do
odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe. Zgodnie art. 1031 § 2 zdanie
pierwsze k.c., w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca
ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w
inwentarzu stanu czynnego spadku, chyba że podstępnie nie podał do inwentarza
przedmiotów należących do spadku albo podał do spadku nieistniejące długi (por.
także art. 1032 k.c. oraz art. 319 k.p.c.). Treść spisu inwentarza wielokrotnie
decyduje również o przedmiocie działu spadku (art. 680 § 1 k.p.c.), waży zatem na
wartości udziałów poszczególnych spadkobierców w spadku, a tym samym na
wysokości spłat lub dopłat. W efekcie kształtuje zakres praw spadkobierców do
schedy spadkowej.
W tej sytuacji, skoro jest jasne, że wydanie postanowienia w przedmiocie
sporządzenia spisu inwentarza ma istotne znaczenie w zakresie skutków
materialnoprawnych przewidzianych przez prawo spadkowe, nie sposób bronić
tezy, iż dotyczy ono tylko incydentalnej kwestii procesowej, rozstrzyganej na etapie
dochodzenia do stwierdzenia nabycia spadku i jego działu. Nie ma więc znaczenia
także fakt, że postanowienie w przedmiocie sporządzenia spisu nie kończy
postępowania spadkowego jako całości oraz że sąd wydaje je na wniosek osoby
uprawnionej (art. 637 § 1 k.p.c.) lub z urzędu (art. 644 i 666 § 2 k.p.c.), w każdym
bowiem wypadku sąd orzeka co do istoty sprawy, a więc rozstrzyga o tym - ze
skutkami w zakresie prawa materialnego - czy istnieją podstawy do sporządzenia
inwentarza. Zresztą z punktu widzenia art. 518 k.p.c. nie ma znaczenia fakt, czy
postanowienie co do istoty kończy postępowanie w sprawie, czy też stanowi
zamknięcie jego fragmentu lub jednego z etapów.
Stwierdzenie, że postanowienie w przedmiocie sporządzenia spisu inwentarza
jest orzeczeniem co do istoty sprawy, otwiera drogę do sformułowania wniosku, iż -
jeżeli zostało wydane przez sąd pierwszej instancji - podlega zaskarżeniu apelacją.
Wniosek ten otrzymuje wsparcie nie tylko w dotychczasowej judykaturze Sądu
Najwyższego dotyczącej podobnej problematyki (por. uchwały z dnia 17 czerwca
1998 r., III CZP 19/98, OSNC 1999, nr 1, poz. 1, z dnia 23 września 1999 r., III CZP
25/99, OSNC 2000, nr 3, poz. 45 oraz z dnia 31 stycznia 2001 r., III CZP 51/00,
OSNC 2001, nr 6, poz. 81), ale także w treści art. 5191 § 4 pkt 3 k.p.c. Jest
oczywiste, że gdyby ustawodawca nie przewidywał apelacji jako środka
odwoławczego od postanowień w sprawach dotyczących spisu inwentarza, to
ograniczenie dopuszczalności skargi kasacyjnej przewidziane w tym przepisie
byłoby zbędne.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.