Uchwała z dnia 11 września 2003 r., III CZP 52/03

Sędzia SN Maria Grzelka (przewodniczący)
Sędzia SN Gerard Bieniek
Sędzia SN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Ewy B. przy uczestnictwie Mirosława
Mariana B. o podział majątku dorobkowego, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 11 września 2003 r., przy udziale prokuratora
Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka, zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy w Białymstoku postanowieniem z dnia 15 kwietnia 2003 r.:
"Czy akcje pracownicze nabyte nieodpłatnie w trybie ustawy z dnia 30 sierpnia
1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 118,
poz. 561 ze zm.) przez jednego z małżonków po ustaniu wspólności ustawowej z
uwzględnieniem stażu pracy w okresie tej wspólności podlegają rozliczeniu w
sprawie o podział majątku dorobkowego na zasadzie ekspektatywy, a jeśli tak, to
jaki moment decyduje o powstaniu tej ekspektatywy i zaliczeniu jej w skład majątku
dorobkowego ?"
podjął uchwałę:

Akcje pracownicze nabyte na podstawie ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r.
o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (jedn. tekst:
Dz.U. z 2002 r. Nr 171, poz. 1397 ze zm.) przez jednego z małżonków po
ustaniu wspólności ustawowej, w wyniku realizacji uprawnienia uzyskanego
przed ustaniem wspólności ustawowej, są składnikiem majątku tylko tego
małżonka.

Uzasadnienie

Wnioskodawczyni i uczestnik postępowania o podział majątku wspólnego
pozostawali w ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej od dnia 23 czerwca
1990 r. do dnia 28 stycznia 1998 r. Uczestnik będący od dnia 1 marca 1988 r.
pracownikiem Centrali Produktów Naftowych, przekształconej w czasie gdy był w
niej zatrudniony z przedsiębiorstwa państwowego w spółkę akcyjną z wyłącznym
udziałem Skarbu Państwa, uzyskał w okresie pozostawania we wspólności
majątkowej małżeńskiej możliwość nieodpłatnego nabycia akcji na podstawie
ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw
państwowych (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 171, poz. 1397 - dalej: "ustawa o
komercjalizacji"); samo nabycie przez niego akcji - 869 o nominale 10 zł - nastąpiło
jednak dopiero w dniu 30 listopada 1998 r., tj. kiedy już nie pozostawał we
wspólności majątkowej z wnioskodawczynią. W dniach 14 czerwca i 13
października 2000 r. uczestnik sprzedał te akcje za łączna kwotę 18 878,85 zł. Sąd
Rejonowy, dokonując postanowieniem z dnia 12 grudnia 2000 r. podziału majątku
wspólnego, zaliczył tę kwotę do majątku podlegającego podziałowi.
Podczas rozpoznawania apelacji uczestnika, kwestionującej zaliczenie
wymienionej kwoty do majątku wspólnego, Sądowi Okręgowemu nasunęło się
przytoczone wyżej zagadnienie prawne. W ocenie Sądu Okręgowego przepisy art.
31 i 32 k.r.o. przemawiają za zaliczeniem nabytych w dniu 30 listopada 1998 r.
przez uczestnika akcji wyłącznie do jego majątku. Niemniej, wychodząc z założeń
analogicznych do przyjętych w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 12 stycznia 1978 r., mającej moc zasady prawnej, III CZP 86/77 (OSNCP
1978, nr 10, poz. 171), można też bronić poglądu o przynależności nabytych przez
uczestnika akcji do majątku wspólnego jego i wnioskodawczyni. Zgodnie z
powołaną uchwałą, spółdzielcze prawo do lokalu, powstałe z realizacji oczekiwania
małżonków na przydział wspólnego mieszkania, należy do nich obojga, jeżeli
przydział nastąpił po ustaniu małżeństwa na rzecz jednego z małżonków i jego
dotychczasowej rodziny. Na tle stanu faktycznego sprawy podobne oczekiwanie
prawne (ekspektatywę) małżonków można by wiązać z tym, że okres pracy
uczestnika warunkujący nabycie prawa do akcji przypadał na czas trwania
wspólności majątkowej małżeńskiej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 63 ust. 2 ustawy o komercjalizacji, jeżeli przed dniem wejścia w
życie tej ustawy Skarb Państwa nie rozpoczął udostępniania akcji na zasadach
preferencyjnych, ustalonych w art. 24 ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji
przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 51, poz. 298 ze zm.), ich nabywanie przez
uprawnionych pracowników odbywa się na zasadach określonych w ustawie o
komercjalizacji.
Do przewidzianego w art. 36 i 38 ustawy o komercjalizacji nieodpłatnego
nabycia akcji przez uprawnionych pracowników, tj. osoby wymienione w art. 2 pkt 5
tej ustawy, dochodzi na podstawie umowy zawartej ze Skarbem Państwa -
Ministrem Skarbu Państwa (uprzednio § 10 rozporządzenia Ministra Skarbu
Państwa z dnia 3 kwietnia 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad podziału
uprawnionych pracowników na grupy, ustalania liczby akcji przypadających na
każdą z tych grup oraz trybu nabywania akcji przez uprawnionych pracowników,
Dz.U. Nr 33, poz. 200, a obecnie § 15 rozporządzenia Ministra Skarbu Państwa z
dnia 29 stycznia 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad podziału uprawnionych
pracowników na grupy, ustalania liczby akcji przypadających na każdą z tych grup
oraz trybu nabywania akcji przez uprawnionych pracowników, Dz.U. Nr 35, poz.
303). Z mocy obowiązującego od dnia 9 sierpnia 2001 r. art. 36 ust. 4a ustawy o
komercjalizacji dla umowy tej wymagana jest forma pisemna pod rygorem
nieważności.
Umowa nieodpłatnego nabycia akcji zamyka liczne zdarzenia warunkujące
oraz przygotowujące to nabycie. Punktem wyjścia jest wpisanie do rejestru spółki
akcyjnej powstałej z przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego. Z innych
zdarzeń należy w szczególności odnotować pisemne oświadczenia uprawnionych
pracowników o zamiarze nabycia akcji, składane przed upływem oznaczonego
terminu liczonego od dnia wpisania spółki do rejestru, oraz upływ określonego
terminu od dnia zbycia przez Skarb Państwa akcji spółki na zasadach ogólnych.
Jeżeli umowę nieodpłatnego nabycia akcji zawarł pracownik pozostający w
ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej, nabyte przez niego akcje wchodzą,
zgodnie z art. 31 i 32 k.r.o. - mimo że małżonek nabywcy nie staje się stroną tej
umowy ani wspólnikiem spółki akcyjnej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20
maja 1999 r., I CKN 1146/97, OSNC 1999, nr 12, poz. 209) - w skład majątku
wspólnego. Nieodpłatnego nabycia akcji przez pracownika pozostającego w
ustawowej wspólności majątkowej nie dotyczy bowiem żaden z wyjątków
zastrzeżonych w art. 33 pkt 2-10 k.r.o. W szczególności, w związku z wynikającą z
art. 38 ust. 3 ustawy o komercjalizacji niemożnością obrotu nabytymi nieodpłatnie
akcjami przez oznaczony czas liczony od dnia zbycia przez Skarb Państwa
pierwszych akcji na zasadach ogólnych, należy zaznaczyć, że wymienione
wyłączenie zbywalności nie wchodzi w zakres hipotezy art. 33 pkt 6 k.r.o. Mówiąc o
prawach niezbywalnych, przepis ten ma na względzie tylko prawa, których nie
można zbyć w ogóle. Za prawa niezbywalne w znaczeniu tego przepisu nie mogą
być więc uważane prawa jedynie czasowo niezbywalne. Nie ma także podstaw do
stosowania do omawianego nabycia, mimo jego nieodpłatności, art. 33 pkt 2 k.r.o.;
umowa nieodpłatnego nabycia akcji przez uprawnionego pracownika nie jest
bowiem niewątpliwie umową darowizny (art. 888 k.c.). O przynależności zaś do
majątku wspólnego określonego prawa, co do którego nie występuje żaden z
wyjątków zastrzeżonych w art. 33 pkt 2 - pkt 10 k.r.o., rozstrzyga jedynie
porównanie chwili nabycia tego prawa z czasem pozostawania nabywcy
(nabywców) we wspólności ustawowej. Jeżeli data nabycia przypada na ten czas,
nabyte prawo staje się składnikiem majątku wspólnego. I na odwrót, jeżeli data
nabycia prawa nie przypada na czas, w którym nabywca pozostaje we wspólności
ustawowej, nabyte prawo nie może stać się składnikiem majątku objętego tą
wspólnością.
Pogląd wyrażony w powołanej wyżej uchwale składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 12 stycznia 1978 r., III CZP 86/77 stanowi zatem wyraźne
odejście od przytoczonej wyżej regulacji ustawowej, rozstrzygającej o
przynależności nabytego prawa do majątku wspólnego lub odrębnego (por. uchwała
pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 30 listopada 1974 r., III CZP 1/74, OSNCP
1975, nr 3, poz. 37, pkt I). W takim samym stopniu pogląd ten odbiegał także od
nieobowiązującego już art. 215 § 2 ustawy z dnia 16 września 1982 r. - Prawo
spółdzielcze (jedn. tekst: Dz.U. z 1995 r. nr 54, poz. 288, dalej: "Pr.spółdz."). W
wypowiedzi piśmiennictwa kwestionującej trafność tego poglądu z powodu jego
niezgodności z wspomnianą regulacją zwrócono uwagę na to, że ustrój małżeńskiej
wspólności majątkowej ze względu na wysoki stopień skomplikowania może
prawidłowo
funkcjonować
jedynie
przy
przyjęciu
możliwie
jasnych,
sformalizowanych, takich jak określone w art. 32 § 1 k.r.o. kryteriów decydujących o
przynależności nabywanych przedmiotów do poszczególnych mas majątkowych.
Odejście od omawianej regulacji w sytuacji wskazanej w uchwale składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 1978 r., III CZP 86/77 (zob.
także uchwały Sądu Najwyższego: z dnia 25 września 1978 r., III CZP 50/78, OSN
wyd. Prokuratury Generalnej 1979, nr 4, poz. 24 i z dnia 17 grudnia 1982 r., III CZP
53/82, OSNCP 1983, nr 5-6, poz. 73) uzasadnione zostało - jak wiadomo - przede
wszystkim konstrukcją ekspektatywy (oczekiwania prawnego). Wskazano
mianowicie na związanie spółdzielczego prawa do lokalu w spółdzielni
mieszkaniowej z wkładem mieszkaniowym, tj. na uzależnienie uzyskania
spółdzielczego prawa do lokalu w spółdzielni mieszkaniowej od wniesienia wkładu
mieszkaniowego. Z wniesieniem przez członka spółdzielni wkładu mieszkaniowego
łączyło się zatem nie tylko nabycie przez niego wobec spółdzielni wierzytelności o
zwrot wkładu, ale także jego oczekiwanie na nabycie lokalu, a ściśle spółdzielczego
prawa do lokalu w spółdzielni mieszkaniowej. Oczekiwanie to było na tyle
skonkretyzowane, że miało walor oczekiwania prawnego (ekspektatywy) - niejako
zalążka przyszłego spółdzielczego prawa do lokalu w spółdzielni mieszkaniowej.
Przedstawiona sytuacja prawna członka spółdzielni oczekującego na przydział
spółdzielczego prawa do lokalu w spółdzielni mieszkaniowej wchodziła, jeżeli
członek ten pozostawał w związku małżeńskim i podlegał wspólności ustawowej, do
majątku wspólnego (por. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 30 listopada
1974 r., III CZP 1/74, pkt I i II); później znalazło to wyraz w art. 215 § 4 Pr.spółdz.
I ta właśnie przynależność oczekiwania prawnego na nabycie spółdzielczego prawa
do lokalu w spółdzielni mieszkaniowej do majątku wspólnego powinna, według
uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 1978 r., III
CZP 86/77, przesądzać również o przynależności do tego majątku samego
spółdzielczego prawa do lokalu. Prawo to nabyte już po ustaniu ustawowej
wspólności majątkowej małżeńskiej, ale w wyniku realizacji wspólnej ekspektatywy,
powinno także należeć do majątku małżonków (byłych małżonków) ,,na prawie
wspólności ustawowej". W uzasadnieniu wspomnianej uchwały podkreślając
wyjątkowość sytuacji, w której przełamano reguły wynikające z art. 31 i 32 k.r.o.,
powołano się ponadto na względy słusznościowe. Podkreślono, że w realiach
istniejących w czasie podejmowania tej uchwały małżonkowie nie mogli zapewnić
sobie odrębnie prawa do mieszkania spółdzielczego na wypadek ustania
małżeństwa. Możliwe przy tym były sytuacje, w których pomimo ustania małżeństwa
nie następował podział majątku wspólnego.
W niektórych wypowiedziach piśmiennictwa, odnoszących się z aprobatą do
stanowiska zajętego w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
12 stycznia 1978 r., III CZP 86/77, podkreślono wyjątkowość i nietypowość sytuacji,
w których przydział lokalu po ustaniu wspólności majątkowej nastąpił na rzecz
jednego z małżonków, pomimo braku rozstrzygnięcia o przyznaniu temu
małżonkowi wkładu i związanej z nim ekspektatywy, jak też przemawianie za tą
uchwałą głównie racji życiowych, moralnych i społecznych.
Kluczowe
znaczenie
dla
rozstrzygnięcia
zagadnienia
prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy ma więc odpowiedź na pytanie o istnienie w
sytuacji nieodpłatnego nabycia akcji przez pracownika nie podlegającego już
ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej analogicznych okoliczności do
wskazanych wyżej, przytaczanych dla uzasadnienia rozwiązania przyjętego w
uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 1978 r.,
III CZP 86/77, w odniesieniu do przydziału spółdzielczego prawa do lokalu jednemu
z byłych małżonków. W razie niestwierdzenia takich okoliczności, rozciągnięcie na
ten wypadek rozwiązania, stanowiącego wyraźne odejście od regulacji ustawowej
rozstrzygającej o przynależności nabytego prawa do majątku wspólnego lub
odrębnego (art. 31 i 32 k.r.o.), powinno być zdecydowanie odrzucone.
Do zawarcia umowy nieodpłatnego nabycia akcji dochodzi w wykonaniu prawa
do takiego nabycia, przysługującego uprawnionemu pracownikowi wobec Skarbu
Państwa - Ministra Skarbu Państwa, jeżeli w terminie sześciu miesięcy od dnia
wpisania spółki do rejestru złożył pisemne oświadczenie o zamiarze nabycia akcji
(art. 38 ust. 2 ustawy o komercjalizacji w pierwotnym brzmieniu, a następnie art. 38
ust. 1 tej ustawy; jedynie art. 38 ust. 1 ustawy o komercjalizacji w brzmieniu
obowiązującym od dnia 8 kwietnia 1997 r. do dnia 7 lipca 1997 r. przewidywał
trzymiesięczny termin do złożenia oświadczenia o zamiarze nabycia akcji). Prawo
to powstaje w zasadzie po upływie trzech miesięcy od dnia zbycia przez Skarb
Państwa pierwszych akcji na zasadach ogólnych i wygasa z upływem - obecnie -
dwunastu miesięcy od dnia powstania; uprzednio wygasało z upływem sześciu
miesięcy od dnia powstania (art. 38 ust. 2 ustawy o komercjalizacji w brzmieniu
obowiązującym od dnia 8 kwietnia 1997 r.). Zarówno w orzecznictwie, jak
piśmiennictwie prawo to kwalifikowane jest jako uprawnienie cywilnoprawne o
charakterze majątkowym (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 15 listopada 2000 r., III ZP 20/00, OSNAPUS 2001, nr 16, poz. 504), mające
postać roszczenia (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 24 czerwca 1998 r.,
I PKN 198/98, OSNAPUS 1999, nr 13, poz. 426 i z dnia 6 sierpnia 1998 r.,
III ZP 24/98, OSNAPUS 1999, nr 17, poz. 545). Przepis art. 38 ust. 1b ustawy o
komercjalizacji, który wszedł w życie 15 stycznia 2003 r., usunął wątpliwości co do
dziedziczności tego prawa, uznał je wyraźnie za podlegające dziedziczeniu. Ze
sformułowania tego przepisu - podkreślenia, że prawo do nieodpłatnego nabycia
akcji podlega dziedziczeniu od chwili powstania, tj. od upływu trzech miesięcy od
dnia zbycia przez Skarb Państwa pierwszych akcji na zasadach ogólnych - wynika
zarazem, iż nie są już dziedziczne ewentualne wcześniejsze ,,sytuacje prawne"
osób, o których mowa w art. 2 pkt 5 ustawy o komercjalizacji, wiązane w
szczególności z wpisem spółki do rejestru i oświadczeniem o zamiarze
nieodpłatnego nabycia akcji. Jednocześnie nie powinna budzić wątpliwości moc
wsteczna art. 38 ust. 1b ustawy o komercjalizacji: rozciągnięcie jego zastosowania
także na te prawa do nieodpłatnego nabycia akcji, które powstały przed wejściem w
życie tego przepisu. Przepis ten zawiera bowiem w istocie wykładnię autentyczną
przepisu ustawy o komercjalizacji, przyznającego uprawnionym pracownikom prawo
do nieodpłatnego nabycia akcji, w związku z wątpliwościami co do dziedziczności
tego prawa. Powszechnie zaś akceptowanymi przykładami odstępstwa od zasady
nieretroakcji uzasadnionymi celem ustawy (art. 3 in fine k.c.) są te właśnie
regulacje, które zawierają wykładnię autentyczną przepisów już obowiązujących.
Prawa dziedziczne są na ogół zbywalne (art. 57 § 1 k.c.), tj. można nimi
rozporządzać w drodze czynności prawnej, ale tak być nie musi (por. np. art. 595 §
1 i art. 602 § 1 k.c., a na ich tle liczne wypowiedzi piśmiennictwa), i taki właśnie
wyjątek występuje w sytuacji prawa do nieodpłatnego nabycia akcji: choć
dziedziczne, jest ono niezbywalne. Jak już wspomniano, art. 38 ust. 3 ustawy o
komercjalizacji przewiduje czasową niezbywalność akcji nabytych nieodpłatnie
przez uprawnionego pracownika. Cel wyłączenia obrotu tymi akcjami w okresie
dwóch lub trzech lat od dnia zbycia przez Skarb Państwa pierwszych akcji na
zasadach ogólnych, jakim jest chęć zapobieżenia obniżeniu ceny rynkowej akcji
spółki w następstwie szybkiej wyprzedaży nabytych przez pracowników akcji,
nakazuje uznać za niezbywalne, i to w całym okresie istnienia, także prawo do
nieodpłatnego nabycia akcji. W przeciwnym razie zawarty w art. 38 ust. 3 zakaz
obrotu nabytymi akcjami mógłby być z łatwością obchodzony przez zbycie prawa do
nieodpłatnego nabycia akcji. Dodatkowo za niezbywalnością prawa do
nieodpłatnego nabycia akcji przemawia cel przyznania pracownikom tego prawa.
Pomyślane zostało ono głównie jako czynnik pozyskiwania załóg przedsiębiorstw
państwowych dla procesu prywatyzacji, co wiąże to prawo z osobą uprawnionego
pracownika w sposób sprzeciwiający się zbyciu go przez niego. Przysługując komu
innemu, nie mogłoby ono pełnić funkcji wspomnianego czynnika.
W sytuacji, w której uprawniony pracownik w chwili uzyskania prawa do
nieodpłatnego nabycia akcji podlega ustawowej wspólności majątkowej
małżeńskiej, niezbywalność tego prawa przesądza o jego przynależności do
majątku odrębnego pracownika - nabywcy. Jak wiadomo, według art. 33 pkt 6
k.r.o., odrębny majątek każdego z małżonków stanowią prawa majątkowe
niezbywalne. Prawa te wchodzą więc w skład majątku odrębnego nabywcy, choćby
on w chwili ich nabycia pozostawał we wspólności majątkowej małżeńskiej.
Wymieniony przepis jest wprawdzie powszechnie w piśmiennictwie uważany za
zbyt szeroko ujęty, jednak nawet przy postulowanej korekturze zakresu jego
zastosowania, powinien on obejmować prawo do nieodpłatnego nabycia akcji.
Wspomnianej korekturze oprócz praw majątkowych niezbywalnych, co do których
wyraźny przepis stanowi, że mogą one przysługiwać wspólnie małżonkom (zob. art.
9 ust. 5 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych, jedn.
tekst: Dz.U. z 2003 r. nr 119, poz.1116, dalej: "u.s.m."), należy poddać prawa
majątkowe, których niezbywalność wynika z zastrzeżenia umownego (art. 509 § 1
k.c.), lub co do których jest to uzasadnione ich funkcją (prawo odkupu, prawo
pierwokupu), nie można natomiast na tej zasadzie wyłączyć z zakresu
zastosowania art. 33 pkt 6 k.r.o. innych praw niezbywalnych związanych z osobą
uprawnionego. Nie ma przy tym znaczenia czy związanie z osobą uprawnionego
stanowi jedyną, czy tylko - jak w przypadku prawa do nieodpłatnego nabycia akcji -
jedną z wielu przyczyn wyłączenia zbywalności prawa.
Mimo, że omawiane prawo nie ma charakteru finalnego, lecz stanowi środek
prowadzący do nieodpłatnego nabycia akcji, nie istnieje uzasadniona potrzeba
oceniania go w kategoriach ekspektatywy. Budząca wiele wątpliwości koncepcja
ekspektatywy (praw podmiotowych tymczasowych) zmierza do poszerzenia zakresu
ochrony podmiotów stosunków cywilnoprawnych przez objęcie ochroną sytuacji, w
których podmiotom tym nie przysługują prawa podmiotowe (uprawnienia
wchodzące w skład prawa podmiotowego). W sytuacji, gdy adresat normy na
skutek częściowego jedynie zrealizowania się zdarzenia objętego hipotezą normy
nie nabył jeszcze określonego prawa (np. własności lub roszczenia), koncepcja ta
umożliwia objęcie ochroną jego sytuacji prawnej nie w pełni ukształtowanej, ale
dostatecznie pewnej, wyrażającej się oczekiwaniem na nabycie wspomnianego
prawa (co do pojęcia ekspektatywy zob. np. zdanie odrębne sędzi Biruty
Lewaszkiewicz-Petrykowskiej do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24
października 2000 r., SK 7/00, OTK Zb.Urz. 2000, nr 7, poz. 256). Najbardziej
znanym przykładem sięgania w praktyce do tak rozumianej koncepcji ekspektatywy
jest właśnie wspominane już objaśnianie pozycji prawnej członka spółdzielni
mieszkaniowej w czasie po wniesieniu wkładu a przed przydzieleniem
spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego. Wniesienie wkładu, stanowiące
wykonanie pochodnego obowiązku wobec stosunku członkostwa, warunkowało
przydział prawa do lokalu. Z chwilą wniesienia wkładu członek nabywał w stosunku
do spółdzielni wierzytelność pieniężną w wysokości równej kwocie uiszczonego
wkładu, ale nie nabywał roszczenia o przydział określonego lokalu; na lokal musiał
oczekiwać przez nieokreślony bliżej czas.
Artykuł 205 Pr.spółdz. w pierwotnym brzmieniu oraz brzmieniu późniejszym -
stanowiący rozwinięcie art. 18 Pr.spółdz. - wprowadził tu wprawdzie pewne zmiany,
ale o znaczeniu bardziej teoretycznym niż praktycznym (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 19 czerwca 2002 r., II CKN 762/00, OSNC 2003, nr 5, poz. 71).
Sama więc wierzytelność z tytułu wkładu, choć warunkowała uzyskanie przydziału
prawa do lokalu, nie mogła być identyfikowana z roszczeniem o przydział prawa do
lokalu, miała przy tym w warunkach chronicznego braku mieszkań wartość znacznie
mniejszą od wartości możliwości uzyskania w związku z wniesionym wkładem
przydziału w przyszłości prawa do lokalu. Odwołanie się w tej sytuacji do koncepcji
ekspektatywy zapewniało zatem członkowi spółdzielni ochronę jego doniosłego
interesu w zakresie, w jakim interes ten nie mógł być chroniony przez przysługujące
mu uprawnienia wchodzące w skład prawa podmiotowego, w szczególności przez
wierzytelność z tytułu wkładu. Tymczasem prawo do nieodpłatnego nabycia akcji
ma postać w pełni ukształtowanego roszczenia, umożliwiającego uprawnionemu
pracownikowi nabycie należnych akcji. W rezultacie, interes uprawnionego
pracownika w nieodpłatnym nabyciu akcji może być dostatecznie chroniony za
pomocą tego roszczenia; tak samo, jak np. interes kupującego - za pomocą
roszczenia o wydanie i przeniesienie własności sprzedanej rzeczy (art. 535 k.c.). W
tej sytuacji, nie ma potrzeby opatrywania roszczenia o nieodpłatne nabycie akcji
dodatkowo etykietą ekspektatywy, ani konstruowania ekspektatywy obok tego
roszczenia. W teoretycznej koncepcji ekspektatywy jedno tylko było pewne, że
nigdy nie można traktować ekspektatywy jako prawa podmiotowego już
istniejącego.
Należy jednak zauważyć, że ostatnio w orzecznictwie (por. np. uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 8 listopada 2002 r., III CZP 73/02, OSNC 2003, nr 10, poz.
131) i ustawodawstwie (art. 19 u.s.m.) można się spotkać z nazywaniem
ekspektatywą także już istniejących roszczeń. Jeżeli nawet zgodnie z tą ostatnią,
nie zasługującą na aprobatę tendencją, nazwać roszczenie o nieodpłatne nabycie
akcji ekspektatywą, nie mogłoby to zmienić przedstawionego wyżej charakteru tego
roszczenia, w szczególności pozbawić go cechy niezbywalności. Ze względu zaś na
tę ostatnią cechę, w razie nabycia go w czasie podlegania przez nabywcę
ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej, musi ono - jak wiadomo - zostać
zaliczone do majątku odrębnego nabywcy. Tym samym odpada podstawowe
założenie rozwiązania przyjętego w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 12 stycznia 1978 r., III CZP 86/77, zgodnie bowiem z tą
uchwałą, prawo nabyte już po ustaniu ustawowej wspólności majątkowej
małżeńskiej może przynależeć do obojga małżonków o tyle tylko, o ile nabycie tego
prawa było wynikiem realizacji jego zalążka należącego do majątku wspólnego.
Istnienia po stronie uprawnionego pracownika ekspektatywy w ścisłym tego
słowa znaczeniu, tj. nie pokrywającej się z roszczeniem lub innym istniejącym już
uprawnieniem, można by się natomiast ewentualnie dopatrywać na etapie
poprzedzającym nabycie prawa do nieodpłatnego nabycia akcji, rozpoczętym
wpisem spółki do rejestru. Nawet w razie stwierdzenia istnienia na tym etapie
ekspektatywy z przedstawionych wyżej przyczyn, musiałaby być ona tym bardziej
uznana za niezbywalną i tym samym przynależną do majątku odrębnego
uprawnionego pracownika pozostającego w związku małżeńskim. Co do niej
odpadałoby także podstawowe założenie rozwiązania przyjętego w uchwale składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 1978 r., III CZP 86/77.
W sprawie nie zostało ustalone, czy uczestnik przed ustaniem ustawowej
wspólności majątkowej małżeńskiej nabył prawo do nieodpłatnego nabycia akcji,
czy ewentualnie tylko ekspektatywę tego prawa. Nie stanowi to jednak przeszkody
do rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia prawnego. W obu bowiem
sytuacjach nie jest - jak wykazano - spełnione podstawowe założenie rozwiązania
przyjętego w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 12
stycznia 1978 r., III CZP 86/77: ani prawo do nieodpłatnego nabycia akcji, ani
ekspektatywa tego prawa nie wchodzi do majątku wspólnego. Ze względu na
niemożliwość ziszczenia się tego założenia w razie nieodpłatnego nabycia akcji
przez pracownika nie podlegającego już ustawowej wspólności majątkowej
małżeńskiej, nie ma więc podstaw do rozciągnięcia na tę sytuację rozwiązania
przyjętego w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 12
stycznia 1978 r., III CZP 86/77, w odniesieniu do przydziału spółdzielczego prawa
do lokalu jednemu z byłych małżonków. (...)
Z przytoczonych powodów przedstawione zagadnienia prawne rozstrzygnięto,
jak w uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).