Uchwała z dnia 4 sierpnia 2006 r., III CZP 48/06

Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Zbigniew Strus (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie egzekucyjnej z wniosku wierzycieli Skarbu Państwa
- Urzędu Skarbowego w N.S., Banku Spółdzielczego w B., Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, Oddziału w Z.G. i Gminy K. przeciwko dłużnikowi Przedsiębiorstwu
Produkcyjno-Handlowemu "K.", sp. z o.o. w K., po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej
na posiedzeniu jawnym w dniu 4 sierpnia 2006 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Zielonej Górze postanowieniem z dnia 12
kwietnia 2006 r.:
"Czy koszty poniesione przez wierzyciela w toku postępowania egzekucyjnego
zaspokajane są w podziale sumy uzyskanej z egzekucji w kategorii pierwszej, o
której mowa w art. 1025 § 1 pkt 1 k.p.c., czy też, stosowne do treści art. 1025 § 3
k.p.c., zaspokajane są w tej kategorii, w której zaspokajana jest należność główna?"
podjął uchwałę:

Ustalone koszty egzekucji poniesione przez wierzyciela zaspokajane są
w podziale sumy uzyskanej z egzekucji w kategorii pierwszej (art. 1025 § 1 pkt
1 k.p.c.).

Uzasadnienie

Wątpliwości Sądu Okręgowego dotyczą wykładni i wzajemnego stosunku
przepisów art. 1025 § 1 pkt 1 oraz art. 1025 § 3 k.p.c. Oba dotyczą podziału sumy
uzyskanej z egzekucji, z tym że pierwszy usytuowany w § 1, określającym kolejność
zaspokajania należności głównej, na pierwszym miejscu (pkt 1) wymienia koszty
egzekucyjne, tj. kategorię odrębną co do genezy i charakteru, natomiast drugi
przepis (§ 3) wyodrębnia należności uboczne w postaci odsetek i kosztów
postępowania, tworząc dla nich specyficzne reguły zaspokajania. Co do zasady
zrównuje te należności z głównymi (§ 3 zdanie pierwsze), lecz w rzeczywistości
zrównanie dotyczy kosztów postępowania i odsetek dotyczących należności
uprzywilejowanych, tj. alimentacyjnych, za pracę i odszkodowawczych z tytułu
niektórych skutków szkody na osobie. Takie samo pierwszeństwo mają koszty
postępowania i odsetki od należności głównych uprzywilejowanych wpisem
wierzytelności do rejestru - w tym do księgi wieczystej, ale tylko w pewnej
wysokości (koszty nie więcej niż 10 % kapitału). Przy podziale uzyskanej sumy na
zaspokojenie należności najsłabiej chronionych (§ 1 pkty 7, 9 i 10) koszty
postępowania zaspokaja się na ostatnim miejscu. Przegląd unormowania kolejności
zaspokajania należności głównej oraz należności z tytułu kosztów egzekucyjnych
(egzekucji) i kosztów postępowania potwierdza wniosek, że intensywność ochrony
poszczególnych kategorii wierzycieli i należności stanowi domenę ustawodawcy, a
szczegółowość regulacji wskazuje na przywiązywanie do niej dużej wagi.
Zagadnienie prawne budzące wątpliwości dotyczy treści pojęcia kosztów
postępowania, o których mowa w art. 1025 § 3 k.p.c. w konfrontacji z kosztami
egzekucyjnymi (§ 1 pkt 1). (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W art. 293 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27
października 1932 r. - Prawo o sądowym postępowaniu egzekucyjnym (Dz.U. Nr 93
poz. 803), odpowiadającym art. 1025 k.p.c., znajdowały się § 3 i 4, stanowiące, że
w równym stopniu z kapitałem zabezpieczonym hipotecznie, zaspokojone będą
objęte wpisem przy kapitale odsetki za ostatnie dwa lata przed licytacją oraz
przyznane koszty procesu w wysokości nieprzewyższającej dziesiątej części
kapitału, a pozostałe odsetki od kapitałów zabezpieczonych hipotecznie, tudzież
odsetki od kapitałów niezabezpieczonych oraz koszty procesu w poszukiwaniu
kapitałów niezabezpieczonych umieszczone będą w ostatniej kategorii. O kosztach
procesu była mowa jeszcze w art. 816 § 3 d.k.p.c. (jedn. tekst: Dz.U. z 1950 r. Nr
43, poz. 394). Dopiero po wejściu w życie kodeksu postępowania cywilnego z
1964 r. obejmującego również dawne postępowanie niesporne, wyrazy ,,koszty
procesu" zastąpiono w art. 1025 § 3 ogólnym i poprawnym określeniem ,,koszty
postępowania", jednak bez zasadniczej zmiany dotychczasowej treści przepisu
regulującego kolejność i zakres zaspokajania kosztów poniesionych ,,w
poszukiwaniu" wierzytelności. W art. 314 k.c. stanowi się o zabezpieczeniu
zastawem przyznanych kosztów zaspokojenia wierzytelności w granicach
przewidzianych w kodeksie postępowania cywilnego. Dostrzegając różnice
zapatrywań w piśmiennictwie co do przepisu postępowania określającego te
granice należy wskazać art. 1025 § 3 k.p.c., gdyż określono w nim kryteria podziału
uzyskanych sum na zaspokojenie odsetek oraz kosztów postępowania. Artykuł 314
k.c. nie rozstrzyga jednak granic kosztów zaspokojenia, a jego materialnoprawny
charakter nie pozwala odrzucić sugestii, że mimo zbieżności z art. 312 k.c. co do
,,zaspokojenia" obejmuje koszty przedegzekucyjne.
Pod rządem dawnego kodeksu postępowania cywilnego, art. 194 dekretu z
dnia 11 października 1946 r. - Prawo rzeczowe (Dz.U. Nr 57, poz. 319 ze zm.)
wskazywał, że hipoteka zabezpiecza oprócz kapitału wierzytelności, m.in.
przyznane koszty procesu w wysokości, nieprzenoszącej dziesiątej części kapitału.
W piśmiennictwie dostrzegano tę dwoistość regulacji tego samego przedmiotu w
przepisach materialnoprawnych i postępowania, ale odrzucano zarzut zbędności
wyjaśnieniem, że granice hipoteki i sposób jej realizacji należą do dwóch gałęzi
prawa, dlatego zasadna jest regulacja zawarta w dwóch aktach prawnych.
Współczesny ustawodawca przy określaniu granic odpowiedzialności rzeczowej
posługuje się uproszczoną techniką odesłania do przepisów postępowania (art. 69
k.w.h, art. 314 k.c. i pośrednio art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o
zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, Dz.U. Nr 149, poz. 703 ze zm.), nadal
jednak art. 1025 § 3 oraz art. 1026 § 2 k.p.c. łączą się z regulacjami
materialnoprawnymi dotyczącymi granic odpowiedzialności rzeczowej, co
potwierdza wniosek, że koszty postępowania w rozumieniu tych przepisów
oznaczają wydatki wierzyciela na postępowanie toczące się przed wszczęciem
egzekucji.
Pozostaje do rozważenia, czy usprawiedliwiona jest sugestia włączenia w
zakres kosztów postępowania zarówno kosztów poniesionych przed wszczęciem
egzekucji, jak i w jej toku, oraz ograniczenia kosztów egzekucyjnych w rozumieniu
art. 1025 § 1 pkt 1 k.p.c. do niepokrytych kosztów organu egzekucyjnego. Sąd
Okręgowy wskazał art. 42 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach
sądowych i egzekucji (Dz.U. Nr 133 poz. 882 ze zm.), stanowiący, że sumy
przekazane przez sąd lub prokuratora zgodnie z art. 40 komornik zwraca po ich
wyegzekwowaniu z pierwszeństwem przed wszelkimi innymi należnościami.
Wymieniony przepis nakłada na prokuratora lub sąd obowiązek wyłożenia zaliczki
na pokrycie kosztów czynności komornika podejmowanych na wniosek tych
organów, a na sąd obowiązek przekazania komornikowi sum niezbędnych na
pokrycie wydatków w sprawach innych osób zwolnionych od kosztów sądowych.
Motywy wprowadzenia tego przepisu nie są oczywiste i w piśmiennictwie można
spotkać zapatrywania uznające jego zbędność albo ustanowienie pierwszeństwa w
ramach pierwszej kategorii. Nie można jednak odrzucić zapatrywania, że art. 42
oraz art. 59 ust. 3 ustawy o komornikach zmierzały do jednoznacznego
uregulowania szczególnych stanów faktycznych, dlatego wykazują cechy kazuistyki
właściwej aktowi prawnemu ukierunkowanemu na określenie i ochronę statusu
jednej grupy zawodowej. W związku z tym wnioskowanie o ukrytej zmianie treści
dotychczasowego unormowania zawartego w art. 1025 § 1 pkt 1 k.p.c. jest
nieuzasadnione, tym bardziej że wykładnia art. 1025 § 1 pkt 1 k.p.c. nie powinna
być kształtowana ze względu na treść późniejszych przepisów, a dotychczasowa
wykładnia § 1 pkt 1 nie ograniczała zakresu unormowania do niepokrytych kosztów
egzekucji.
Ustalając wolę ustawodawcy, należy wziąć pod rozwagę również art. 800 oraz
816 d.k.p.c. Wymieniano w nich wydatki ulegające zaspokojeniu w pierwszej
kolejności, posługując się zwrotem ,,mianowicie" (art. 293 § 1 pkt 1 rozporządzenia
Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1932 r. - Prawo o sądowym
postępowaniu egzekucyjnym - Dz.U. Nr 93, poz. 803, art. 800 § 1 pkt 1 oraz art.
816 § 1 pkt 1 d.k.p.c. według jednolitego tekstu z 1950 r.). Wnioskowanie na
podstawie tekstu pochodzącego sprzed siedemdziesięciu lat musi być ostrożne i
powinno uwzględniać zmiany języka. Nie ma dostatecznych argumentów do
uznania, że ówczesne wyliczenie było wyczerpujące, tym bardziej że współczesna
terminologia ustawy nie jest konsekwentna. Dotyczy to np. różnic między kosztem
lub kosztami egzekucji (art. 1027 § 1 pkt 1 oraz 770 k.p.c.) a kosztami
egzekucyjnymi według art. 979 § 1 i 2 i art. 1025 § 1 pkt 1 k.p.c. Z art. 979 wynika
jednak, że pojęć tych używa się zamiennie, co usprawiedliwia przekonanie, iż
obydwa przepisy (art. 1025 § 1 pkt 1 i art. 770 k.p.c.) dotyczą należności tego
samego rodzaju. Uwzględnienie funkcji art. 770 jako podstawy do określenia
należności wierzycieli dostarcza kolejnego ważnego argumentu przeciw ścieśnianiu
kosztów egzekucji w rozumieniu § 1 pkt 1 do niezaspokojonych należności organu
egzekucyjnego. Inne przepisy także przemawiają przeciw takiej wykładni, przy
której np. art. 824 § 1 pkt 3 k.p.c., nakazujący umorzenie postępowania
nieefektywnego, nie miałby zastosowania nawet w razie oczywistej prognozy, że
wierzyciel prowadzący egzekucję nie pokryje nawet swoich kosztów. Również art.
845 § 3 k.p.c. uprawniałby komornika do zajęcia tylko w granicach należności
głównej i niezaspokojonych kosztów ,,organu egzekucyjnego". Konsekwencji takich
nie dałoby się obronić.
U podstaw zagadnienia prawnego znajdują się trafnie podniesione wątpliwości
dotyczące aksjologii prawa dopuszczającego niebezpieczeństwo rozdzielenia
uzyskanych sum między wierzycieli słabiej chronionej kategorii na pokrycie ich
kosztów, w tym kosztów zastępstwa. Nie powinny one decydować o treści
rozstrzygnięcia, ponieważ ustalanie kosztów egzekucji poniesionych przez
wierzycieli nie sprowadza się do operacji rachunkowej. Artykuł 770 k.p.c. ogranicza
obowiązek ich zwrotu przez dłużnika do kosztów celowego przeprowadzenia
egzekucji, czynność komornika, poddana kontroli sądu, nie dopuszcza zatem
ustalenia kosztów zbędnych, poniesionych lekkomyślnie. Dotyczy to wszystkich
składników, włącznie z wynagrodzeniem pełnomocnika wierzyciela, natomiast
koszty niezbędne zostały przez ustawodawcę zaliczone do pierwszej kategorii.
Klasyfikacja ta wiąże nie tylko ex vigore proprio, ale jest również zrozumiała i
usprawiedliwiona, niezbędność kosztów oznacza bowiem, że uzyskanie kwoty
przeznaczonej do podziału wierzyciele uprzywilejowani zawdzięczają swoistej
,,inwestycji" dokonanej przez wierzycieli dalszych kategorii i dlatego, zaspokajając
tylko część swojej należności, ponoszą w rzeczywistości ciężar kosztów egzekucji
zaliczonych zgodnie z brzmieniem art. 1025 § 1 pkt 1 k.p.c. do kategorii pierwszej.
Z tych względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 § 1 i 2 k.p.c., podjął
uchwałę, jak na wstępie.