Uchwała z dnia 21 sierpnia 2003 r., III CZP 48/03

Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Maria Grzelka (sprawozdawca)
Sędzia SN Marek Sychowicz

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa syndyka masy upadłości "P.", spółki z
o.o. w O. przeciwko "E.T." S.A. w W. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej
na posiedzeniu jawnym w dniu 21 sierpnia 2003 r., przy udziale prokuratora
Prokuratury
Krajowej
Piotra
Wiśniewskiego,
zagadnienia
prawnego
przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Białymstoku postanowieniem z dnia 8
kwietnia 2003 r.:
"Czy następuje umorzenie wierzytelności w następstwie oświadczenia o
potrąceniu złożonego w ciągu roku przed ogłoszeniem upadłości przez dłużnika
przyszłego upadłego, który w tym okresie nabył przeciwko niemu wierzytelność
wiedząc o podstawach ogłoszenia upadłości - art. 35 § 1 rozporządzenia
Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. - Prawo upadłościowe
(jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.)?"
podjął uchwałę:

Oświadczenie o potrąceniu złożone w ciągu roku przed dniem ogłoszenia
upadłości przez dłużnika upadłego, który w tym okresie nabył w drodze
przelewu lub indosu wierzytelność, wiedząc o podstawie upadłości, nie
powoduje umorzenia wierzytelności (art. 35 § 1 rozporządzenia Prezydenta RP
z dnia 24 października 1934 r. - Prawo upadłościowe, jedn. tekst : Dz.U. z 1991
r. Nr 118, poz. 512 ze zm.).

Uzasadnienie

Poprzednik prawny pozwanej spółki ,,E.T." S.A. był dłużnikiem spółki ,,P.",
spółki z o.o. w O. na kwotę 321 251,92 zł. W lutym i czerwcu 2000 r. nabył od osób
trzecich w drodze cesji przysługujące im wobec spółki ,,P." wierzytelności na kwoty
253 738,53 zł, 22 331,70 zł i 35 441 zł, a następnie w marcu i czerwcu 2000 r. za
pośrednictwem prezesa zarządu oraz głównej księgowej złożył oświadczenia o
potrąceniu nabytych wierzytelności z wierzytelnościami spółki ,,P.", różnicę zaś w
kwocie 10 205,70 zł zapłacił. W dniu 14 września 2000 r. ogłoszona została
upadłość spółki ,,P.". Syndyk masy upadłości wystąpił przeciwko pozwanej o zapłatę
kwoty 321 251,92 zł i uzyskał w postępowaniu upominawczym nakaz zapłaty,
uwzględniający powództwo w całości. W wyniku sprzeciwu pozwanej Sąd
Okręgowy w Olsztynie wyrokiem z dnia 22 lutego 2002 r. oddalił powództwo,
uznając za zasadny zarzut pozwanej, że skutecznie potrąciła z kwotą dochodzoną
pozwem swoje wierzytelności do spółki ,,P.", nabyte w drodze przelewu, oraz że
syndyk nie mógł podważyć skuteczności tego potrącenia z powołaniem się na art.
35 § 1 rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 r. - Prawo
upadłościowe (jedn. tekst : Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm. - dalej:
"Pr.upadł."), ponieważ niedopuszczalność potrącenia, o której mowa w tym
przepisie, nie ma zastosowania do oświadczenia o potrąceniu złożonego przed
ogłoszeniem upadłości. Sąd Okręgowy ustalił, że w czasie nabywania
wierzytelności do spółki ,,P." poprzednik prawny pozwanej wiedział o złej kondycji
finansowej tej spółki, uzasadniającej ogłoszenie upadłości. Podzielił jednak pogląd
zawarty w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 1994 r., I CRN 149/94
(OSP 1996, nr 4, poz. 84), że szczególne przepisy o potrąceniu w postępowaniu
upadłościowym przewidziane zostały tylko dla wierzytelności, które istniały w dniu
ogłoszenia upadłości, tj. nie wygasły wskutek oświadczenia złożonego przed
ogłoszeniem upadłości.
Sąd Apelacyjny w Białymstoku rozpoznający sprawę na skutek apelacji
syndyka powziął wątpliwości wyrażone w przedstawionym zagadnieniu prawnym.
Powołując się na stanowisko niektórych przedstawicieli doktryny, Sąd Apelacyjny
wskazał, że przyjęta w orzeczeniu Sądu Najwyższego wykładnia art. 34-37
Pr.upadł. narusza zasadę równości wierzycieli w postępowaniu upadłościowym i
może stwarzać podstawy do celowego zubożania masy upadłości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Potrącenie ustawowe jest instytucją prawa materialnego uregulowaną w art.
498-505 k.c., którego istotą jest wzajemne umorzenie się określonych
wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej, urzeczywistnia się przez
jednostronne oświadczenie woli złożone drugiej stronie (art. 499 k.c.). Pełni funkcję
zaspokojenia cudzej wierzytelności, a jednocześnie egzekucji świadczenia
należnego potrącającemu, ma też charakter gwarancji zabezpieczającej możność
realizacji własnej wierzytelności niezależnie od tego, że wierzytelność dłużnika
została przelana (art. 513 § 2 k.c.) lub zajęta przez osobę trzecią (art. 504 k.c.). W
razie wielości wierzycieli dłużnika, niebędących jednocześnie jego dłużnikami
wzajemnymi, stawia wierzyciela wzajemnego w sytuacji uprzywilejowanej, ponieważ
pozwala na uszczuplenie majątku dłużnika o jego wierzytelność do potrącającego,
która - w przypadku braku potrącenia - mogłaby stanowić przedmiot
zabezpieczenia ściągalności innych wierzytelności dłużnika w drodze ich przejęcia
(art. 509 k.c.). Dopuszczalność potrącenia wyłączona jest w niektórych
przypadkach zajęcia wierzytelności przez osobę trzecią (art. 504 k.c.) oraz co do
wierzytelności wymienionych w art. 505 k.c. Wyłączenie dopuszczalności
potrącenia wyraża się w niezaistnieniu skutku w postaci umorzenia wzajemnych
wierzytelności. (...)
Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 r. - Prawo
upadłościowe nie zawiera norm wprowadzających inną konstrukcję prawną
nazwaną "potrąceniem" niż ta, którą przewiduje kodeks cywilny. Istota potrącenia
wyrażająca się w pozostawaniu dwóch podmiotów wobec siebie jednocześnie w
podwójnej roli wierzycieli i dłużników oraz możności spowodowania przez każdego
z nich, w drodze czynności jednostronnej, skutku w postaci umorzenia wzajemnych
wierzytelności pozostała niezmieniona. Potrącenie w Prawie upadłościowym nie jest
więc innym potrąceniem niż uregulowane w kodeksie cywilnym, zostało natomiast
zmodyfikowane stosownie do charakteru i celu postępowania upadłościowego w
taki sposób, żeby wierzyciel upadłego uprawniony przed ogłoszeniem upadłości do
dokonania potrącenia mógł z niego skorzystać także po ogłoszeniu upadłości, ale
jednocześnie, żeby masa upadłości i inni wierzyciele byli chronieni przed zbytnim
uprzywilejowaniem wierzyciela wzajemnego szkodzącym ich interesom. To
mogłoby mieć miejsce w razie nabywania wierzytelności przyszłego upadłego w
celu uszczuplenia masy upadłości o wierzytelność nabywającego i jednocześnie
uzyskania korzystniejszego w stosunku do innych wierzycieli zaspokojenia własnej
wierzytelności poza trybem podziału masy.
W stanie faktycznym niniejszej sprawy oraz w związku z argumentacją
zaprezentowaną przez Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu przedstawionego
zagadnienia prawnego rozważenia wymagały przepisy art. 34 § 1, art. 37 oraz 35 §
1 Pr.upadł.
Dwa pierwsze zawierają modyfikację instytucji potrącenia, polegającą na
wprowadzeniu dodatkowych - w porównaniu z przepisami kodeksu cywilnego -
warunków, pod którymi w postępowaniu upadłościowym przyjmuje się za istniejący
skutek w postaci umorzenia wierzytelności dłużnika do upadłego z wierzytelnością
upadłego do dłużnika. Warunkami tymi są: istnienie obydwu wierzytelności w czasie
ogłoszenia upadłości, choćby jedna z nich nie była jeszcze wymagalna, oraz
złożenie sędziemu-komisarzowi oświadczenia o potrąceniu najpóźniej przy
zgłoszeniu wierzytelności. Artykuł 35 § 1 modyfikuje natomiast potrącenie w ten
sposób, że w pewnych sytuacjach wyłącza możliwość przyjmowania skutku w
postaci umorzenia wierzytelności upadłego z wierzytelnością potrącającego mimo,
złożenia przez wierzyciela upadłego oświadczenia o potrąceniu. Potrącenie nie jest
dopuszczalne, gdy dłużnik upadłego stał się wierzycielem w wyniku nabycia
wierzytelności przez przelew lub indos po ogłoszeniu upadłości lub gdy nabył w tej
drodze wierzytelność w ciągu ostatniego roku przed dniem ogłoszenia upadłości,
wiedząc o istnieniu podstawy ogłoszenia upadłości. Każde z powyższych
unormowań, zachowując walor modyfikacji w stosunku do jednej i tej samej
instytucji potrącenia, dotyczy jednak czego innego, w związku z czym musi
podlegać odrębnemu, samoistnemu potraktowaniu.
Pomiędzy art. 34 § 1 i art. 35 § 1 Pr.upadł. nie zachodzi zależność, w
szczególności, związek tego rodzaju, żeby stosowanie art. 35 § 1 wymagało
uprzedniego stwierdzenia spełnienia przesłanek z art. 34 § 1. Oznaczałoby to
przyjęcie, że art. 34 § 1 wprowadza własną, ,,upadłościową" konstrukcję prawną, w
ramach której dochodzi do wzajemnego umorzenia się określonych wierzytelności
warunkującą możność zastosowania w postępowaniu upadłościowym potrącenia
zarówno co do jego dopuszczalności, jak i niedopuszczalności, oraz że art. 35 § 1
stanowi modyfikację na tle art. 34 § 1, a zatem jest przepisem szczególnym w
stosunku do art. 34 § 1. Jak to wyżej wskazano, brak podstaw do uznania tego
rodzaju innej konstrukcji prawnej potrącenia oraz powiązania pomiędzy art. 34 § 1 i
art. 35 § 1 Pr.upadł. Taki wniosek potwierdza też doktryna, w której powszechnie
przyjmuje się, że zarówno art. 34, jak i art. 35, a także pozostałe przepisy rozdziału
III działu II tytułu II Prawa upadłościowego nie pozostają względem siebie w
stosunku lex specialis - lex generalis, lecz że wszystkie te przepisy razem wzięte
stanowią lex specialis w stosunku do art. 498-505 k.c.
Z natury rzeczy ocena na podstawie art. 34 § 1 i art. 35 § 1 Pr.upadł. skutków
zachowań dłużnika - wierzyciela wzajemnego upadłego następuje w czasie po
ogłoszeniu upadłości, jednak nie wynika z tego, że zdarzenia podlegające ocenie
również muszą przypadać na okres po ogłoszeniu upadłości. O tym jakie zdarzenia
podlegają ocenie, decyduje treść każdego z wymienionych przepisów.
Jeśli chodzi o art. 34 § 1 Pr.upadł., to - zważywszy na wymóg istnienia
obydwu wierzytelności w czasie ogłoszenia upadłości - oczywiste jest, że
zdarzeniem podlegającym ocenie pod kątem umorzenia wierzytelności upadłego z
wierzytelnością przysługującą wierzycielowi jest oświadczenie o potrąceniu, złożone
po ogłoszeniu upadłości. Równie niewątpliwe powinno jednak być, że w świetle art.
35 § 1 Pr.upadł. badaniu podlega oświadczenie o potrąceniu złożone zarówno po
ogłoszeniu upadłości, jak i przed ogłoszeniem upadłości. Jedną z okoliczności
wyłączających dopuszczalność potrącenia jest nabycie przez dłużnika upadłego w
drodze cesji wierzytelności w okresie ostatniego roku przed datą ogłoszenia
upadłości ze świadomością istnienia podstawy ogłoszenia upadłości. Samo nabycie
wierzytelności z punktu widzenia instytucji potrącenia nie wywołuje żadnych
skutków; wymagane jest złożenie oświadczenia o potrąceniu. Nie ma przeszkód,
żeby dłużnik upadłego złożył oświadczenie niezwłocznie po nabyciu wierzytelności,
co może przypaść na okres przed ogłoszeniem upadłości. Badanie przesłanki
nabycia wierzytelności w istocie obejmuje także badanie skuteczności oświadczenia
o jej potrąceniu. Skoro odnośnie do wierzytelności nabytej przed ogłoszeniem
upadłości możliwe jest złożenie w czasie przed ogłoszeniem upadłości
oświadczenia o potrąceniu, to należy przyjąć, że na podstawie art. 35 § 1 Pr.upadł.
badaniu pod kątem skuteczności przewidzianej w art. 498 § 2 k.c. podlega
oświadczenie dłużnika złożone nie tylko po ogłoszeniu upadłości, ale również przed
ogłoszeniem upadłości.
Z praktycznego punktu widzenia rozważanie kwestii dopuszczalności i
niedopuszczalności potrącenia w postępowaniu upadłościowym wydaje się
prostsze, gdy uwzględnia się najpierw art. 35 § 1 Pr.upadł., a dopiero potem
ewentualnie art. 34 § 1, przepis art. 35 § 1 przewiduje bowiem skutki najdalej idące,
których przyjęcie sprawia, że art. 34 § 1 w ogóle nie wchodzi w rachubę. Jeżeli
okaże się, że dłużnik upadłego przed ogłoszeniem upadłości złożył oświadczenie o
potrąceniu odnośnie do wierzytelności, którą nabył w ciągu ostatniego roku przed
ogłoszeniem upadłości, wiedząc o istnieniu podstawy ogłoszenia upadłości, to
potrącenie jest niedopuszczalne. Nabyta wierzytelność podlegać będzie
zaspokojeniu na równi z wierzytelnościami innych wierzycieli upadłego w ramach
podziału masy upadłościowej, natomiast wierzytelność dłużnika upadłego
powiększy aktywa masy. W takim przypadku art. 34 § 1 Pr.upadł. w ogóle nie ma
zastosowania. Dopiero po ustaleniu, że nie zachodzą przeszkody, o których mowa
w art. 35 § 1, oświadczenie dłużnika upadłego o potrąceniu powinno być ocenione
na podstawie art. 34 § 1 Pr.upadł. albo na podstawie art. 498-505 k.c., w zależności
od tego, czy zostało ono złożone przed, czy po ogłoszeniu upadłości; w razie gdy
przypada na okres po ogłoszeniu upadłości dodatkowo wymaga zbadania kwestia
zachowania terminu z art. 37 Pr.upadł.
Oświadczenie o potrąceniu złożone przez dłużnika upadłego po ogłoszeniu
upadłości może więc skutkować umorzeniem wzajemnych wierzytelności upadłego i
dłużnika, jeżeli spełnione zostały wymogi przewidziane w art. 34 § 1 i art. 37
Pr.upadł., chyba że zachodzą przeszkody wymienione w art. 35 § 1 tego Prawa.
Oświadczenie o potrąceniu złożone przed ogłoszeniem upadłości może powodować
umorzenie wzajemnych wierzytelności na podstawie art. 498 i nast. k.c., chyba że
zachodzą okoliczności wymienione w art. 35 § 1 Pr.upadł.
Oświadczenie o potrąceniu złożone w ciągu ostatniego roku przed
ogłoszeniem upadłości przez dłużnika upadłego, który w tym okresie nabył w
drodze przelewu wierzytelność wiedząc o istnieniu podstawy ogłoszenia upadłości,
nie powoduje umorzenia wzajemnych wierzytelności (art. 35 § 1 Pr.upadł.).
Stanowisko to znajduje uzasadnienie nie tylko w treści art. 34 § 1 i art. 35 § 1
Pr.upadł., ale także w funkcji, jaką spełniać mają instytucje potrącenia i
postępowania upadłościowego.
Potrącenie stanowi środek realizacji własnej wierzytelności i zaspokojenia
cudzego długu, służący wzajemnemu regulowaniu zobowiązań. Postępowanie
upadłościowe ma na celu ochronę wierzycieli upadłego przed nierównym
traktowaniem. W warunkach wolnego obrotu wierzytelnościami, przy braku zakazu
informowania się partnerów gospodarczych o swojej kondycji płatniczej, a
jednocześnie, przy możliwości istnienia wspólnych, dalekosiężnych celów
niektórych partnerów, mimo formalnej sprzeczności ich aktualnych interesów,
potrącenie w postępowaniu upadłościowym mogłoby być wykorzystywane w celu
sprzecznym z funkcją zarówno potrącenia, jak i postępowania upadłościowego.
Gdyby dopuścić umorzenie wzajemnych wierzytelności dłużnika i upadłego w
wyniku oświadczenia dłużnika złożonego przed ogłoszeniem upadłości w
warunkach przewidzianych w art. 35 § 1 Pr.upadł., to by należało uznać, że ratio
legis wymienionego przepisu odnosi się tylko do sytuacji, w której dłużnik
nabywający wierzytelność ,,opóźnił się" ze złożeniem oświadczenia do czasu po
ogłoszeniu upadłości. Tymczasem, z punktu widzenia interesów wierzycieli
upadłego, jest bez znaczenia, kiedy dłużnik zrealizował potrącenie. Istotne jest, że
stał się wierzycielem wzajemnym upadłego w drodze cesji w czasie, gdy wiadomo
było, że istnieje podstawa do ogłoszenia upadłości; w tym tkwi domniemanie
działania w celu uzyskania lepszej pozycji wierzyciela i zubożenia masy upadłości.
Mogłoby też powstać pole do skupywania wierzytelności przyszłego upadłego za
ceny niższe niż ich wartość, co pozwoliłoby stosunkowo łatwo pozbywać się długów
kosztem wierzycieli upadłego, niebędących jego dłużnikami wzajemnymi. Byłoby to
zaprzeczeniem intencji uregulowania art. 35 § 1, wyrażonej w uzasadnieniu projektu
Prawa upadłościowego i dotyczącej ochrony zasady równości wierzycieli oraz
zapobiegającej działaniom na szkodę wierzycieli (por. Uzasadnienie projektu Prawa
upadłościowego. Wydawnictwo Komisji Kodyfikacyjnej, Warszawa, 1935, zeszyt 3,
s. 39-40).
Powyższa intencja była analogiczna do tej, jaka legła u podstaw uregulowania
w art. 54-59 Pr.upadł. i została tam zrealizowania również za pomocą konstrukcji
bezskuteczności czynności prawnej zdziałanej z pokrzywdzeniem wierzycieli. W art.
57 Pr.upadł. ustawodawca poszedł zresztą dalej, bo dopuścił powództwo o
ustalenie bezskuteczności czynności upadłego, podczas gdy w art. 35 § 1 Pr.upadł.
bezskuteczność czynności dłużnika ujęta została zasadniczo jako przesłanka
podlegająca badaniu w trybie art. 161 § 2 lub art. 162 § 1 Pr.upadł. albo w procesie
z powództwa syndyka masy upadłości przeciwko dłużnikowi upadłego o zapłatę
wierzytelności objętej oświadczeniem o potrąceniu.
Kwestia, czy niedopuszczalność potrącenia, o której mowa w art. 35 § 1
Pr.upadł., dotyczy wierzytelności do upadłego nabytej przez jego dłużnika w drodze
przelewu lub indosu w ciągu ostatniego roku przed ogłoszeniem upadłości ze
świadomością istnienia podstawy ogłoszenia upadłości, co do której oświadczenie o
potrąceniu zostało złożone przed ogłoszeniem upadłości, wywołała rozbieżność w
orzecznictwie sądów powszechnych. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 15 grudnia
1994 r., I CRN 149/94 (OSP 1996, nr 4, poz. 84), wyraził pogląd, że przepisy art. 34
i nast. Pr.upadł. o potrąceniu stosuje się wyłącznie do potrącenia pomiędzy
wierzytelnością do upadłego i taką wierzytelnością upadłego, która należy do masy
upadłości, natomiast potrącenie między wierzytelnością do upadłego i
wierzytelnością upadłego, która nie należy do masy upadłości, odbywa się na
ogólnych zasadach wyrażonych w art. 498-505 k.c. Za punkt wyjścia rozważań w
tym wyroku Sąd Najwyższy przyjął stwierdzenie, że lokalizacja art. 34-37 Pr.upadł.
wskazuje, iż przepisy o potrąceniu w postępowaniu upadłościowym odnoszą się do
zdarzeń po ogłoszeniu upadłości. Ponadto uznał, że stosowanie art. 35 § 1 może
wchodzić w rachubę tylko w przypadku spełnienia przesłanek przewidzianych w art.
34, mającego podstawowe znaczenie dla kwestii potrącenia, bo stanowiącego,
kiedy jest dopuszczalne potrącenie długu upadłego z długiem wierzyciela. Zdaniem
Sądu Najwyższego, jeżeli przed ogłoszeniem upadłości dokonano skutecznego w
świetle art. 498-505 k.c. potrącenia wierzytelności wierzyciela z wierzytelnością
upadłego, to obie wierzytelności w chwili ogłoszenia upadłości nie istnieją i nie
odnosi się do nich ani dopuszczalność potrącenia, o której mowa w art. 34 § 1, ani
niedopuszczalność potrącenia przewidziana w art. 35 § 1 Pr.upadł.
Sąd Najwyższy w obecnym składzie, z przyczyn wyżej przedstawionych, nie
podziela tego poglądu, w związku z czym rozstrzygnął zagadnienie prawne, jak w
uchwale (art. 390 k.p.c.).