Uchwała z dnia 18 października 2001 r., III CZP 47/01

Sędzia SN Antoni Górski (przewodniczący), Sędzia SN Irena Gromska-Szuster,
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa ,,Kazimierz M. i Spółka", spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością w C. przeciwko Leszkowi M. i Marii K. o zapłatę,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 18 października
2001 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wiśniewskiego,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Katowicach
postanowieniem z dnia 9 maja 2001 r.:
,,Czy przepis art. 25c ust. 2 ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności
gospodarczej (Dz.U. Nr 41, poz. 324 ze zm.) ma zastosowanie również do osób
pełniących funkcje kierownicze na podstawie niepracowniczego stosunku
zobowiązaniowego?",
a w przypadku udzielenia odpowiedzi negatywnej na powyższe pytanie:
Czy dla ważności umowy o obowiązku powstrzymania się przez osobę pełniącą
funkcję kierowniczą na podstawie niepracowniczego stosunku zobowiązaniowego
od zajmowania się interesami konkurencyjnymi po zaprzestaniu pełnienia tej funkcji,
koniecznym jest zamieszczenie w tej umowie zobowiązania przedsiębiorcy do
zapłaty stosownego odszkodowania za okres trwania ograniczenia?
podjął uchwałę:
Przepis art. 25c ust. 2 ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności
gospodarczej (Dz.U. Nr 41, poz. 324 ze zm.) miał zastosowanie także do osób
pełniących u przedsiębiorców kierownicze funkcje na podstawie
niepracowniczych stosunków zobowiązaniowych.

Uzasadnienie

Powodowa spółka z o.o. wystąpiła z powództwem o zasądzenie od każdego z
dwojga pozwanych kwot po 50 000 zł z ustawowymi odsetkami, domagając się
zapłaty kar umownych zastrzeżonych w umowach zawartych z pozwanymi,
nazwanych ,,kontraktami menedżerskimi". Powódka twierdziła, ze pozwani, wbrew
zastrzeżonemu w umowie zakazowi podejmowania działalności konkurencyjnej
u innego przedsiębiorcy przez okres jednego roku po zaprzestaniu pełnienia
u powódki funkcji dyrektora oddziału spółki i zastępcy dyrektora oddziału, podjęli
taką działalność u innego przedsiębiorcy bezpośrednio po rozwiązaniu kontraktów.
Sąd Okręgowy w Katowicach wyrokiem z dnia 27 lipca 2000 r. uwzględnił
powództwo.
Przy rozpatrywaniu apelacji pozwanych od powyższego wyroku powstało
zagadnienie prawne, które Sąd drugiej instancji przedstawił do rozstrzygnięcia
Sądowi Najwyższemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zagadnienie prawne przedstawione do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu
dotyczy przepisów, które zostały uchylone, bowiem ustawa z dnia 23 grudnia
1988 r. o działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 41, poz. 324 ze zm. - dalej "u.d.g.")
utraciła moc z dniem 1 stycznia 2001 r., na podstawie art. 99 pkt 2 ustawy z dnia 19
listopada 1999 r. - Prawo działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 101, poz. 1178 ze
zm.). Przepisy tej ustawy nie zawierają już - jak trafnie zauważył Sąd drugiej
instancji - unormowań będących odpowiednikiem przepisów rozdziału 4a uchylonej
ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej. Ponieważ jednak
łączące strony umowy, przyjęte za podstawę dochodzonych roszczeń, zostały
zawarte w okresie jej obowiązywania, zatem przedstawione zagadnienie prawne
wymagało rozstrzygnięcia, zważywszy że rozstrzygająca je uchwała Sądu
Najwyższego wiąże tylko w danej sprawie (art. 390 § 2 k.p.c.).
Zakres podmiotowy art. 25c ust. 2 u.d.g. obejmował osoby pełniące kierownicze
funkcje u przedsiębiorców (art. 25a) ust. 1 u.d.g., przez które ustawodawca
rozumiał kierownika, zastępcę kierownika, głównego księgowego oraz inne osoby
wchodzące w skład organów zarządzających przedsiębiorców, a to zgodnie z
brzmieniem art. 25a ust. 3 u.d.g. Przepis art. 25a u.d.g. nie zawierał żadnych
wyraźnych ograniczeń ani podstaw do przyjęcia ich istnienia, odnośnie do
charakteru czy kwalifikacji prawnej stosunku prawnego, który mógłby być uznawany
za źródło uprawnienia do pełnienia kierowniczej funkcji u przedsiębiorcy.
Podobnie, art. 25c ust. 2 zdanie pierwsze u.d.g. stanowił, że w odniesieniu do
wskazanego wyżej kręgu osób obowiązek powstrzymania się od zajmowania
interesami konkurencyjnymi można było zastrzec w umowie, jako tzw. klauzulę
konkurencyjną, przy czym ustawodawca również i w tym przepisie nie dokonał
żadnych ograniczeń co do kwalifikacji prawnej czy charakteru tej umowy. Brak jest
więc jakichkolwiek podstaw do twierdzenia, aby źródłem uprawnienia do pełnienia
kierowniczej funkcji u przedsiębiorców miały być tylko umowy o pracę, zważywszy,
że pełnienie takich funkcji u przedsiębiorców możliwe było i jest nadal także na
podstawie innych umów, które strony - w ramach swobody kontraktowej - zgodnie
uznają za najbardziej adekwatny i przydatny instrument prawny służący
zaspokojeniu ich potrzeb.
Stanowisko to potwierdza również wynik gramatycznej wykładni art. 25c ust. 2
zdanie pierwsze u.d.g., w którym ustawodawca, określając początek okresu
karencji, użył sformułowania ,,od dnia zaprzestania pełnienia tej funkcji", a nie od
dnia wygaśnięcia stosunku pracy. Pojęcie ,,zaprzestania" należało więc rozumieć
jako ustanie jakiegokolwiek stosunku zatrudnienia, będącego podstawą
zarobkowego spełniania danej funkcji kierowniczej u przedsiębiorcy, a takie
rozumienie tego terminu już wcześniej potwierdzone zostało w orzecznictwie
(por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 1998 r., I PKN
535/97, OSNAPUS 1999, nr 3, poz. 85). Również użyte w art. 25c ust. 1 u.d.g.
sformułowanie ,,powierzenie funkcji" nie dowodzi, aby takie zachowanie
przedsiębiorcy, będące wyrazem realizacji jego uprawnień w płaszczyźnie swobody
kontraktowej, miało się ograniczać tylko do sfery stosunków pracy powstających w
wyniku zawarcia umowy o pracę.
Przeciwko stanowisku, że zakres podmiotowy stosowania art. 25c ust. 2 u.d.g.
obejmuje zarówno osoby sprawujące kierownicze funkcje na podstawie stosunku
pracy, jak i na podstawie innych stosunków zobowiązaniowych, nie może więc
przemawiać tylko werbalna wykładnia jednej normy, zawartej w zdaniu drugim art.
25c ust. 2 u.d.g., w którym posłużono się pojęciami ,,zakład pracy (pracodawca)" i
,,pracownik". Posłużenie się wyłącznie tą metodą wykładni art. 25c ust. 2
prowadziłoby do wniosków rażąco sprzecznych z wynikiem wykładni systemowej,
wymagającej uwzględnienia także treści norm prawnych zawartych w omówionych
już wyżej pozostałych przepisów rozdziału 4a ustawy, który w całości poświęcony
był zakazowi konkurencji.
W piśmiennictwie podkreśla się wręcz, że użyty w art. 25c ust. 2 zdanie drugie
zwrot ,,pracownikowi" był błędem ustawodawcy, bowiem chodziło w nim -
zważywszy choćby na treść zdania pierwszego - w istocie jedynie o osobę, która
pełniła funkcję kierowniczą. Skoro bowiem zdanie drugie wymienionego artykułu
odnosiło się do ważności ,,tej umowy", a więc wyraźnie nawiązywało do umowy, o
której była mowa w jego zdaniu pierwszym, to musi być oczywiste, że, wobec
bezspornego braku w nim ograniczeń do podmiotów będących stronami tylko
stosunku pracy, taki sam brak ograniczenia podmiotowego - a w konsekwencji brak
podstaw do zawężającej kwalifikacji prawnej umowy - należy uwzględnić przy
wykładaniu art. 25c ust. 2 zdanie drugie u.d.g.
Z dniem 2 czerwca 1996 r. weszły w życie przepisy rozdziału IIa zatytułowanego
,,Zakaz konkurencji" w dziale IV kodeksu pracy, wprowadzone przepisem art. 1 pkt
96 ustawy z dnia 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie
niektórych ustaw (Dz.U. Nr 24, poz. 110). W art. 1012 § 1 k.p. ustawodawca
wyraźnie określił początek okresu obowiązywania zakazu konkurencji, używając
sformułowania: ,,po ustaniu stosunku pracy", a więc zawarł odmienne
sformułowanie aniżeli przyjęte w obowiązującym już wówczas przepisie art. 25c ust.
2 zdanie pierwsze ustawy (,,od dnia zaprzestania pełnienia tej funkcji").
W okresie równoległego obowiązywania przepisów o zakazie konkurencji
zawartych w obu aktach prawnych, tj. od dnia 2 czerwca 1996 r. do dnia 31 grudnia
2000 r., przepisy rozdziału 4a ustawy o działalności gospodarczej należało
stosować właśnie do osób, które pełniły funkcje kierownicze na podstawie innego
stosunku prawnego aniżeli stosunek pracy, bowiem w art. 1014 k.p. wyraźnie
stwierdzono, że przepisy rozdziału IIa kodeksu pracy nie naruszają zakazu
konkurencji przewidzianego w odrębnych przepisach.
Gdyby natomiast, posługując się wyłącznie wykładnią werbalną, twierdzić, że art.
25c ust. 2 zdanie drugie u.d.g. dotyczył osób pełniących funkcje kierownicze tylko
na podstawie stosunku pracy, to taka zwężająca wykładnia nie dałaby się pogodzić
z założeniem racjonalnego działania ustawodawcy, który, wprowadzając w 1996 r.
do kodeksu pracy nową regulację w płaszczyźnie pracownik-pracodawca,
świadomie pozostawił w mocy dotychczasowe przepisy rozdziału 4a ustawy o
działalności gospodarczej, czemu jednoznacznie dał wyraz w art. 1014 k.p.
Stanowisko preferujące zawężającą wykładnię art. 25c ust. 2 u.d.g., tj.
ograniczającą jej stosowanie jedynie do osób pełniących wspomniane funkcje tylko
na podstawie stosunku pracy, jest zatem nie do przyjęcia, bowiem prowadziłoby
ono do kolizji obu aktów prawnych w okresie ich obowiązywania i stanowiłoby
aprobatę dla powielania regulacji.
Ponieważ Sąd Najwyższy udzielił pozytywnej odpowiedzi na pierwsze z pytań, to
bezprzedmiotowe stało się udzielenie odpowiedzi na pytanie drugie.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione
zagadnienie prawne, jak w podjętej uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).