Uchwała z dnia 21 lipca 2006 r., III CZP 41/06

Sędzia SN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
Sędzia SN Gerard Bieniek
Sędzia SN Jan Górowski (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w postępowaniu upadłościowym P. Przedsiębiorstwa
Budowlanego, sp. z o.o. w P. w sprawie zgłoszenia wierzytelności wierzyciela
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Oddziału w K. po rozstrzygnięciu w Izbie
Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 21 lipca 2006 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Rejonowy w Kielcach postanowieniem z dnia 11
kwietnia 2006 r.:
"Czy powstałe przed datą ogłoszenia upadłości należności z tytułu składek na
ubezpieczenie emerytalne, rentowe i chorobowe pracowników podlegają
zaspokojeniu w kategorii pierwszej na mocy art. 342 ust. 1 pkt. 1 ustawy z dnia 28
lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.)?"
podjął uchwałę:

Powstałe przed ogłoszeniem upadłości należności z tytułu składek na
ubezpieczenie emerytalne, rentowe i chorobowe pracowników nie podlegają
zaspokojeniu w kategorii pierwszej (art. 342 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 28
lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze
zm.).

Uzasadnienie

Wierzyciel Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Oddział w K. zgłosił do masy
upadłości P. Przedsiębiorstwa Budowlanego, sp. z o.o. w P. wierzytelności na
łączną kwotę 3 662 249,50 zł. W zgłoszeniu wniósł m.in. o uznanie wierzytelności z
tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i chorobowe
pracowników za okres od lutego 2001 r. do czerwca 2004 r. w kwocie
1 963 178,60 zł - w kategorii pierwszej.
W sporządzonej przez syndyka i przedstawionej sędziemu-komisarzowi liście
wierzytelności zgłoszone przez tego wierzyciela wierzytelności zostały uznane w
łącznej kwocie 3 616 323,23 zł, do pierwszej kategorii została zaliczona jednak tylko
wierzytelność w kwocie 50 576,32 zł. Pozostałe wierzytelności zostały uznane w
kategorii drugiej i trzeciej.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych złożył sprzeciw, zarzucając, że w świetle
art. 342 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i
naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm. - dalej: ,,Pr.u.n.") w pierwszej kategorii
zaspokojenia powinny być umieszczone wierzytelności należne z tytułu składek na
ubezpieczenie emerytalne rentowe i chorobowe, gdy tymczasem za okres do
ogłoszenia upadłości zostały umieszczone w kategorii drugiej i trzeciej.
Postanowieniem z dnia 2 września 2005 r. sędzia-komisarz sprzeciw oddalił,
oceniając, że do pierwszej kategorii zalicza się składki na ubezpieczenie społeczne
jedynie za okres po ogłoszeniu upadłości, natomiast należności z tytułu
ubezpieczeń społecznych za okres poprzedzający ogłoszenie upadłości podlegają
zaspokojeniu w zasadzie w kategorii drugiej (art. 342 ust. 1 pkt 2 Pr.u.n.).
Przy rozpoznaniu przez Sąd Rejonowy w Kielcach zażalenia wierzyciela
wyłoniło się zagadnienie prawne, które zostało przedstawione Sądowi
Najwyższemu do rozstrzygnięcia na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. w związku z art.
397 § 2 k.p.c. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W art. 342 ust. 1 pkt 1 Pr.u.n., normującym kategorię pierwszą zaspokojenia z
masy upadłości, ustawodawca zaliczył do niej m.in. należności z tytułu składek na
ubezpieczenie emerytalne rentowe i chorobowe pracowników. Do kategorii drugiej,
unormowanej w pkt 2, zaliczył niepodlegające zaspokojeniu w kategorii pierwszej
należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne należne za ostatni rok
przed datą ogłoszenia upadłości wraz z należnymi do nich odsetkami i kosztami
egzekucji. Już samo brzmienie tych przepisów budzi wątpliwości interpretacyjne,
przy określeniu bowiem kategorii drugiej ustawodawca posłużył się ogólnym
pojęciem składek na ubezpieczenie społeczne, gdy tymczasem - w świetle reguł
językowych - zasadniczą ich część objąć miałby kategorią pierwszą. Wątpliwość ta
uzasadniała sięgnięcie do pozajęzykowych metod wykładni.
Wykładnia zaprezentowana przez Sąd Rejonowy, w świetle której należności z
tytułu składek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i chorobowe podlegają
zaspokojeniu w kategorii pierwszej bez względu na to, czy powstały przed, czy po
ogłoszeniu upadłości, choć w pewnym sensie stanowi logiczny efekt rozumowania
opartego na brzmieniu art. 342 ust. 1 pkt 1 i 2 oraz art. 230 ust. 3 Pr.u.n., budzi
poważne zastrzeżenia systemowe i celowościowe, nie można bowiem izolować
przedstawionego problemu od szerszego kontekstu normatywnego. Modelowo
kategoria pierwsza jest stworzona dla kosztów postępowania i wierzytelności
przysługujących w stosunku do masy upadłości, czyli do długów powstałych już po
ogłoszeniu upadłości. Odpowiadające tym długom masy upadłości wierzytelności
zaspokajane są na warunkach szczególnych, czyli w zasadzie poza podziałem
funduszów masy (art. 343 Pr.u.n.). Ich uprzywilejowanie wyraża się więc w dwóch
aspektach, tj. w zakresie kolejności zaspokajania z masy oraz sposobu
zaspokajania.
Wprawdzie w art. 342 ust. 1 pkt 1 ustawodawca nie zrealizował
konsekwentnie wskazanego modelu, gdyż podobnie jak w art. 204 rozporządzenia
Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. - Prawo upadłościowe
(jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm. - dalej: ,,Pr.upadł.")
zakwalifikował do kategorii pierwszej również takie należności, które nie są długami
masy upadłości we wskazanym znaczeniu, jednak aksjologiczne (społeczne)
uzasadnienie dla takiego rozwiązania można znaleźć tylko dla wierzytelności ze
stosunku pracy, dla należności rolników z tytułu umów o dostarczanie produktów z
własnego gospodarstwa oraz wierzytelności rentowych i alimentacyjnych. Takiego
waloru nie mają natomiast należności z tytułu składek na ubezpieczenie
emerytalne, rentowe i chorobowe, a więc trudno dostrzec argumenty, które mogłyby
przemawiać za traktowaniem ich dla potrzeb kolejności i trybu zaspokojenia na
równi z innymi należnościami objętymi hipotezą tego przepisu. Ten aspekt w
sposób szczególny uwidacznia się w art. 1025 k.p.c., zgodnie z którym
wierzytelności alimentacyjne, rentowe oraz należności za pracę za okres trzech
miesięcy do wysokości minimalnego wynagrodzenia zaspokajane są bezpośrednio
po kosztach egzekucji, podczas gdy należności z tytułu składek na ubezpieczenia
społeczne dopiero w kategorii siódmej, po zaspokojeniu wierzytelności
zabezpieczonych rzeczowo i wszystkich należności za pracę.
Trzeba też zauważyć, że na gruncie art. 204 Pr.upadł. należności z tytułu
składek na ubezpieczenie społeczne należnych przed ogłoszeniem upadłości, bez
względu na to, czy były zabezpieczone rzeczowo, mogły być zaspokajane dopiero
po pełnym zaspokojeniu należności za pracę, a także wierzytelności rentowych i
alimentacyjnych.
W praktyce, jak trafnie podniesiono w literaturze, należności z tytułu
nieopłaconych składek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i chorobowe
stanowią wysoką pozycję w ogólnej sumie wierzytelności. Udzielenie więc
pozytywnej odpowiedzi na postawione pytanie rzutowałoby na możliwość
zaspokojenia innych należności uprzywilejowanych z przyczyn aksjologicznych, tj.
rent, alimentów i kosztów postępowania, do czego brak jakichkolwiek ważnych
względów. W braku środków bieżących pozwalających na zaspokojenie na
podstawie art. 343 in principio Pr.u.n. należności kategorii pierwszej zaspokajane są
analogicznie jak należności pozostałych kategorii stosunkowo, zgodnie z planem
podziału.
Niezależnie od braku argumentów społecznych, wskazujących, że należności
z tytułu składek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i chorobowe pracowników
powstałe przed ogłoszeniem upadłości mają wpływać na stopień zaspokojenia
należności alimentacyjnych lub rentowych, trzeba podkreślić, że przyjęcie, iż
podlegają one zaspokojeniu w ramach kategorii pierwszej oddziaływałoby
negatywnie na samą możliwość ogłoszenia upadłości (art. 13 ust 1 Pr.u.n.) i
prowadzenia postępowania upadłościowego (art. 361 pkt 1 Pr.u.n.), co jest nie do
przyjęcia w świetle ogólnych założeń prawa upadłościowego. Rozstrzygając w
przedmiocie wniosku o ogłoszenie upadłości sąd musiałby wziąć pod uwagę, że na
równi z kosztami postępowania upadłościowego należy zaspokoić, powstałe przed
ogłoszeniem upadłości, należności wskazane w art. 342 ust. 1 pkt 1 Pr.u.n. z tytułu
składek na ubezpieczenie społeczne.
W piśmiennictwie trafnie zauważono, że koncepcja kwalifikująca należności z
tytułu składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i chorobowe do kategorii
pierwszej bez względu na termin ich powstania, pociąga za sobą pewną
niespójność co do sposobu zaspokajania odsetek. Przyjmując, że zgodnie z
brzmieniem ustawy podlegają one zaspokojeniu w kategorii czwartej, odsetki od
należności z tytułu składek na ubezpieczenie wypadkowe oraz od dalszych
należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne, podlegających
zaspokojeniu w kategorii drugiej, sytuowałyby się w kolejności zaspokajania
wyższej niż odsetki od należności z tytułu składek, podlegających zaspokojeniu w
kategorii pierwszej. Wagę tego argumentu osłabia jednak to, że skoro w pierwszej
kategorii zaspokojeniu podlegają należności z tytułu składek powstałe po dacie
ogłoszenia upadłości jako koszty postępowania upadłościowego, zasygnalizowana
niespójność ogranicza się do odsetek od należności z tytułu składek powstałych po
ogłoszeniu upadłości.
Za tym, że ustawodawca nie miał zamiaru wprowadzenia do systemu
prawnego normy, która lokowałaby należności z tytułu składek na ubezpieczenie
społeczne za okres poprzedzający ogłoszenie upadłości w kategorii pierwszej,
przemawia uzasadnienie projektu Prawa upadłościowego i naprawczego (druk
Sejmu IV kadencji, nr 809). Potrzebę zachowania dwóch pierwszych kategorii
uprzywilejowanych motywowano istnieniem wierzytelności uprzywilejowanych osób
słabszych ekonomicznie. W uzasadnieniu dotyczącym kategorii pierwszej, pomimo
że wzmianka o należnościach z tytułu składek na ubezpieczenie emerytalne,
rentowe i chorobowe znajdowała się już w pierwotnym projekcie art. 342 ust. 1 pkt 1
Pr.u.n., nawet nie wspomniano o unormowaniu dotyczącym składek na
ubezpieczenie emerytalne, rentowe i chorobowe pracowników. Podkreślono z kolei,
że utrzymanie kategorii drugiej związane jest nie tylko z istnieniem w polskim
systemie prawnym uprzywilejowanej pozycji zobowiązań publicznych, ale wymaga
tego obowiązujący systemem ubezpieczeń społecznych; wskazano wprost, że
część tych świadczeń jest odprowadzana na indywidualne konta pracowników.
Symptomatyczne jest więc to, że o potrzebie realizacji uprawnień emerytalnych
pracowników mowa jest w kontekście uzasadnienia drugiej, a nie pierwszej
kategorii zaspokojenia. Tymczasem, gdyby kierować się tylko wykładnią językową,
należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne pracowników nie
podlegałyby zaspokojeniu w kategorii drugiej i w związku z tym powołany fragment
uzasadnienia projektu pozbawiony byłby sensu. Poza tym, z wnioskami płynącymi z
treści uzasadnienia projektu koresponduje posłużenie się przez ustawodawcę w art.
342 ust. 1 pkt 2 Pr.u.n. ogólną formułą ,,należności z tytułu składek na
ubezpieczenie społeczne za ostatni rok przed datą ogłoszenia upadłości". Stylistyka
tego przepisu rzeczywiście wskazuje, że ustawodawca temu unormowaniu nadał
jednak walor uniwersalny.
Przy przyjęciu tylko wykładni literalnej czasowe ograniczenie uprzywilejowania
należności z tytułu składek do należnych za okres roku, licząc wstecz od daty
ogłoszenia upadłości, miałoby znaczenie wyłącznie symboliczne, a w rezultacie
jego sens byłby wątpliwy. W praktyce w ogromnej większości upadłości należności
z tytułu składek na ubezpieczenie pracowników stanowią, w ogólnej sumie
wierzytelności, pozycję przytłaczająco wyższą od pozostałych składek na
ubezpieczenie mogących ewentualnie podlegać zaspokojeniu z funduszów masy,
takich jak składki należne od samego upadłego, zleceniobiorców, czy też wyjątkowo
na rzecz Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (por. art. 6 pkt 5 Pr.u.n.). Z
punktu widzenia upadłości, jako zjawiska o charakterze gospodarczym, znaczenie
innych należności na ubezpieczenie, poza składkami na ubezpieczenie emerytalne,
rentowe i chorobowe pracowników, jest minimalne. Argumentu tego nie niweczy
spostrzeżenie, że w kategorii drugiej bez wątpienia podlegają zaspokojeniu
wierzytelności z tytułu składek na ubezpieczenie wypadkowe. Udział ich w całości
składki ubezpieczeniowej odprowadzanej na rzecz Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych nie jest jednak wysoki.
Mając na względzie wskazane argumenty systemowe i funkcjonalne, należy
przyjąć, że należności z tytułu składek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i
chorobowe pracowników należne za okres do chwili ogłoszenia upadłości podlegają
zaspokojeniu w kategorii drugiej, a mogąca prowadzić do odmiennego wniosku
treść art. 342 ust. 1 pkt 1 Pr.u.n. jest efektem niedokładności legislacyjnej. Tę wadę
można usunąć w drodze wykładni, gdyż koncepcja zakładająca kwalifikację
rozważanych należności do kategorii drugiej, przy jednoczesnym przyjęciu, że w
kategorii pierwszej podlegają zaspokojeniu należności z tytułu składek na
ubezpieczenie emerytalne, rentowe i chorobowe pracowników powstałe po
ogłoszeniu upadłości nie jest - ujmując rzecz ściśle - sprzeczna z brzmieniem art.
342 ust. 1 Pr.u.n. Polega ona na ograniczeniu nasuwającego się prima facie
znaczenia wzmianki o należnościach z tytułu składek, zawartej w art. 342 ust. 1 pkt
1 Pr.u.n., na rzecz regulacji ujętej w art. 342 ust. 1 pkt 2 Pr.u.n., stosownie do
ważnych argumentów wynikających z wykładni systemowej i celowościowej.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak wyżej.