Uchwała z dnia 5 sierpnia 2004 r., III CZP 40/04

Sędzia SN Antoni Górski (przewodniczący)
Sędzia SN Jan Górowski (sprawozdawca)
Sędzia SN Zbigniew Strus

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Ziemowita K. i Ryszarda C. przeciwko
Towarzystwu Ubezpieczeń i Reasekuracji "W." S.A. w W., Oddział K.-P. w T. o
zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 5
sierpnia 2004 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Toruniu
postanowieniem z dnia 1 marca 2004 r.:
,,Czy przepisy art. 826 § 1 i 2 k.c. znajdują zastosowanie w sytuacji, w której,
wbrew zawartej w ogólnych warunkach ubezpieczenia pojazdów od kradzieży
klauzuli, ubezpieczający lub kierowca nie zawiadomił w terminie zakładu
ubezpieczeń o kradzieży pojazdu?"
podjął uchwałę:

Przepisy art. 826 § 1 i 2 k.c. stosuje się w razie niewykonania przez
ubezpieczającego, przewidzianego w ogólnych warunkach ubezpieczenia,
obowiązku zawiadomienia ubezpieczyciela o kradzieży pojazdu.

Uzasadnienie

Sformułowane w sentencji postanowienia zagadnienie prawne zostało
przedstawione przez Sąd Okręgowy w Toruniu rozpoznający apelację pozwanego,
zawierającą zarzut obrazy art. 826 § 1 i 2 k.c., od wyroku Sądu Rejonowego w
Toruniu z dnia 24 października 2003 r., którym zostało uwzględnione powództwo o
zapłatę kwoty 21 500 zł wraz z odsetkami z tytułu szkody wynikłej na skutek
kradzieży ubezpieczonego samochodu volkswagen transporter.
Sąd ustalił, że strony zawarły umowę ubezpieczenia autocasco tego pojazdu,
w której suma ubezpieczenia została określona na kwotę 21 500 zł. W dniu 11
kwietnia 2002 r., około godziny 11.00, pomimo prawidłowego zabezpieczenia,
samochód został skradziony z parkingu przed Urzędem Miejskim w Ł. Niezwłocznie
o tym fakcie powiadomiono posterunek policji w Ł.
W dniu 16 kwietnia 2002 r. powodowie dokonali zgłoszenia szkody
ubezpieczycielowi, wypełniając w filii pozwanego Towarzystwa w W. stosowne
dokumenty i złożyli oryginał polisy autocasco oraz dowód rejestracyjny pojazdu
wraz z kompletem kluczyków. Pozwany odmówił wypłaty odszkodowania z
powołaniem się na postanowienie § 5 ust. 2 ogólnych warunków ubezpieczenia,
zarzucając, że powodowie nie wykonali wynikającego z niego obowiązku, tj. nie
powiadomili w ciągu 24 godzin ubezpieczyciela o kradzieży samochodu.
Sąd Rejonowy, rozważając tę kwestię, wskazał, że w sprawie miał
zastosowanie art. 826 § 1 i 2 k.c., w świetle którego postanowienia ogólnych
warunków ubezpieczenia nie mogą stanowić dostatecznej podstawy do odmowy
wypłaty odszkodowania, jeżeli niewykonanie przez ubezpieczającego któregoś z
obowiązków, nie stanowi rażącego niedbalstwa.
Według zapatrywania Sądu Okręgowego, przepisy kodeksu cywilnego
normujące umowę ubezpieczenia nie są przeszkodą do nałożenia w ogólnych
warunkach ubezpieczenia na ubezpieczającego określonych obowiązków,
zwłaszcza zachowania określonych środków ostrożności przy zabezpieczeniu
ubezpieczonego mienia, których niedopełnienie uprawnia ubezpieczyciela do
odmowy wypłaty lub zmniejszenia odszkodowania. Stwierdzając, że istota
zagadnienia prawnego sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, czy w wypadku
niezachowania określonego w ogólnych warunkach ubezpieczenia terminu do
zawiadomienia ubezpieczyciela o kradzieży samochodu znajduje zastosowanie art.
826 § 1 i 2 k.c., przedstawił je do rozstrzygnięcia na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Źródłem wątpliwości jest niefortunna konstrukcja art. 826 § 1 k.c., który
zwalnia ubezpieczyciela od obowiązku wypłaty odszkodowania z tytułu umowy
ubezpieczenia, jeżeli ubezpieczający na skutek rażącego niedbalstwa nie
przedsięwziął wszelkich dostępnych mu środków zmierzających do zmniejszenia
szkody, oraz w celu zabezpieczenia bezpośrednio zagrożonego mienia przed
szkodą. Już na wstępie trzeba więc zauważyć, że użycie wyrażenia ,,wszelkich
dostępnych środków" wskazuje na konieczność szerokiej wykładni tego przepisu.
W judykaturze wyrażono pogląd, że ogólne warunki ubezpieczenia mogą
narzucić ubezpieczającemu obowiązek zawiadamiania zakładu ubezpieczeń o
kradzieży pojazdu (por. np. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23
października 2002 r., II CKN 992/00, nie publ.). Rozbieżność judykatury dotyczy
tylko tego, czy można poszkodowanemu odmówić wypłaty odszkodowania w
wypadku niewywiązania się z obowiązku zawiadomienia o tym zdarzeniu w
wyznaczonym terminie, jeżeli ubezpieczony nie dopuścił się w związku z tym
rażącego niedbalstwa (art. 826 § 2 k.c.).
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 września 2001 r., I CKN 31/99 (nie publ.)
stwierdził m.in., że obowiązek zawiadomienia ubezpieczyciela o szkodzie
spowodowanej kradzieżą ubezpieczonego pojazdu w ciągu trzech dni od daty
powzięcia informacji o kradzieży nie zmierza do zmniejszenia szkody, lecz do
odwrócenia jej skutków, niemniej obowiązek ten mieści się w ramach szeroko
pojmowanego współdziałania stron umowy ubezpieczenia. Analiza przepisu art. 826
§ 1 k.c. skłania do wyrażenia poglądu, że wolą ustawodawcy jest, aby
ubezpieczony tak samo zachował się w innych niż wymienione w nim przykładowo
sytuacjach. Innymi słowy, aby współdziałał z ubezpieczycielem, stwarzając tym
samym realną szansę ograniczenia zakresu świadczenia ubezpieczeniowego. Z
tych względów uzasadnione jest zastosowanie sankcji określonej w art. 826 § 2 k.c.
także do niewykonania obowiązku zawiadomienia ubezpieczyciela w oznaczonym
terminie o kradzieży pojazdu. Podobnie stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 23 października 2003 r., V CK 412/02 (nie publ.). W orzeczeniach tych
uznano, że przepis art. 826 § 1 k.c. nakłada na ubezpieczonego ogólny obowiązek
współdziałania z ubezpieczycielem w celu ograniczenia zakresu świadczenia
ubezpieczeniowego i w konsekwencji, że wynikający z ogólnych warunków
ubezpieczenia obowiązek zawiadomienia o kradzieży pojazdu mieści się w jego
hipotezie.
Przeciwne stanowisko zostało wyrażone w wyroku Sądu Najwyższego z dnia
23 października 2002 r., II CKN 992/00 (nie publ.), w którym stwierdzono, że skoro
zawiadomienie o kradzieży samochodu nie jest działaniem zmniejszającym szkodę,
zakład ubezpieczeń, odmawiając zapłaty odszkodowania, nie może powołać się na
art. 826 § 1 k.c. Pogląd taki wyraził Sąd Najwyższy także w wyroku z dnia 16
czerwca 2000 r., IV CKN 61/00 (nie publ.), stwierdzając, że wynikający z umowy
ubezpieczenia autocasco obowiązek niezwłocznego zawiadomienia
ubezpieczyciela o szkodzie spowodowanej kradzieżą samochodu nie ma na celu
spełnienia obowiązków ubezpieczonego wynikających z art. 826 k.c.
Podejmując uchwałę należało podzielić drugie z tych stanowisk, albowiem
zaaprobowanie pierwszego mogłoby prowadzić w niektórych wypadkach do
wyników absurdalnych. Uznanie za dopuszczalną klauzuli uzależniającej wypłatę
odszkodowania od zgłoszenia kradzieży ubezpieczycielowi w określonym terminie
doprowadziło do tego, że towarzystwa ubezpieczeniowe nie tylko powszechnie z
niej skorzystały, ale w sposób zasadniczy skróciły ten termin, który w
przedmiotowych ogólnych warunkach ubezpieczenia został oznaczony na 24
godziny. Nie trudno sobie wyobrazić stany faktyczne, w których ubezpieczony,
obiektywnie rzecz ujmując, nie jest w stanie go zachować. W konsekwencji ochrona
ubezpieczeniowa miałaby wówczas charakter iluzoryczny.
Z tego względu uzasadnione było sięgnięcie przy ustalaniu zakresu hipotezy
art. 826 § 1 i 2 k.c. do innych niż językowa metod wykładni. Niewątpliwie za
obowiązujące uważa się nie tylko te normy, które wynikają wprost z danego
przepisu, ale także te, które zostają zrekonstruowane na podstawie dyrektyw
interpretacyjnych. Skoro ustawodawca zezwala ubezpieczycielowi na odmowę
wypłaty odszkodowania, jeżeli ubezpieczony nie użyje wszelkich dostępnych
środków w celu zmniejszenia szkody, to tym bardziej odmowa taka jest
uzasadniona, jeżeli ubezpieczający nie użyje wszelkich dostępnych środków w celu
odwrócenia szkody (argumentum a minori ad maius).
Ponieważ celem unormowania zawartego w art. 826 § 1 i 2 k.c. jest
zapewnienie współdziałania ubezpieczyciela z ubezpieczonym, nie można go
ograniczać w czasie do chwili wystąpienia zdarzenia losowego, lecz powinno ono
mieć miejsce i na dalszych etapach ,,procesu ubezpieczeniowego", w tym w fazie
postępowania likwidacyjnego, co wynika także z unormowania ogólnego zawartego
w art. 354 k.c. Wprawdzie powinność współdziałania wierzyciela z dłużnikiem na
gruncie tego przepisu pozbawiona jest sankcji, niemniej zawarte w nim dyrektywy
nie mogą pozostać bez wpływu na sposób interpretacji i stosowania pozostałych
przepisów kodeksu cywilnego (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16
października 1998 r., III CZP 42/98, OSNC 1999, nr 4, poz. 69).
Zadaniem ochrony ubezpieczeniowej jest wypłata odszkodowania lub innego
świadczenia w wypadku zajścia zdarzenia losowego (art. 15 i 16 ustawy z dnia 22
maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej Dz.U. Nr 124, poz. 1151). Aby mogła
mieć ona charakter rzeczywisty, nie powinna być wyłączona, jeżeli ubezpieczający
nie dopuścił się rażącego niedbalstwa nie tylko w wykonaniu obowiązków mających
na celu zmniejszenie szkody, ale także jej odwrócenie. Nowe prawo
ubezpieczeniowe wzmacnia realność ochrony ubezpieczeniowej, czego przykładem
jest art. 12 powołanej ustawy. Wypracowane w judykaturze stanowisko (por.
uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31 marca 1993 r., III
CZP 1/93, OSNCP 1993, nr 10, poz. 170), że w razie niejasności, niedomówień,
braku jednoznaczności sformułowań ogólnych warunków ubezpieczenia wynikające
stąd wątpliwości należy tłumaczyć na korzyść ubezpieczonego znalazło w nim swój
normatywny wyraz. Unormowanie to jest nawet dalej idące, gdyż obejmuje swym
zasięgiem także postanowienia umowy ubezpieczenia (art. 12 ust 3 i 4 tej ustawy).
Za wyrażonym poglądem przemawia także argument wynikający z wykładni
systemowej Przepis art. 818 k.c. stanowi, że ubezpieczony nie może ponieść
przewidzianych w umowie ubezpieczenia skutków niezawiadomienia zakładu
ubezpieczeń o zdarzeniu losowym, jeżeli otrzymał w terminie wyznaczonym do
zawiadomienia urzędową wiadomość o kradzieży samochodu. Wówczas nawet
niewykonanie tego obowiązku przez ubezpieczonego z winy umyślnej, nie zwalnia
ubezpieczyciela od świadczenia. Z tego względu odstąpienie od kwalifikowanego
stopnia winy rażącego niedbalstwa i przejście w interesie ubezpieczyciela na
miernik tylko należytej staranności (art. 472 k.c.) nie znajduje uzasadnienia.
Zawarty w ogólnych warunkach ubezpieczenia obowiązek zawiadomienia o
kradzieży pojazdu ma sens, gdy termin jego realizacji jest stosunkowo krótki. W
sytuacjach typowych taki termin ani nie narusza klauzuli dobrych obyczajów, ani
interesów ubezpieczającego i ubezpieczyciela. Trudno więc byłoby w ramach
kontroli abstrakcyjnej wzorca umowy (art. 47938 k.p.c.) czy incydentalnej, tj.
dokonywanej w toczącym się procesie, którego przedmiotem są skutki prawne
niewykonania ogólnych warunków ubezpieczenia, uznać danego postanowienia za
sprzeczne z dyspozycją art. 3851 §1 k.c., zwłaszcza że punktem odniesienia tej
kontroli jest stan z chwili zawarcia umowy (art. 3852 k.c.). Tymczasem kwestia
zawiadomienia ubezpieczyciela o kradzieży samochodu jest zagadnieniem
późniejszym, tj. dotyczącym wykonania umowy.
Z tych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie, jak
w uchwale (art. 390 k.p.c.).