Uchwała z dnia 13 czerwca 2003 r., III CZP 36/03

Sędzia SN Marek Sychowicz (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Stefanii K. przy uczestnictwie Krzysztofa K.
o podział majątku wspólnego, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu
jawnym w dniu 13 czerwca 2003 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej
Jana Szewczyka, zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w
Bydgoszczy postanowieniem z dnia 26 marca 2003 r.:
"Czy w sprawie o podział majątku wspólnego, gdy w jego skład wchodzi
spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, a przedmiotem rozstrzygnięcia będzie
również orzeczenie nakazujące wydanie i opuszczenie tego lokalu przez jednego z
byłych małżonków drugiemu z nich, Sąd ma obowiązek zawiadomić właściwą
gminę o toczącym się postępowaniu w celu umożliwienia jej wzięcia w nim udziału i
orzec wobec byłego małżonka, którego nakaz wydania lokalu dotyczy o jego
uprawnieniu do otrzymania lokalu socjalnego lub braku takiego uprawnienia ?"
podjął uchwałę:

W sprawie o podział majątku wspólnego, obejmującego spółdzielcze
lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego, sąd wzywa właściwą gminę do
udziału w sprawie, jeśli ma orzec o przyznaniu tego prawa jednemu z
małżonków i nakazaniu drugiemu wydanie lokalu (art. 510 § 2 k.p.c.). W
sprawie takiej sąd z urzędu orzeka wobec małżonka zobowiązanego do
wydania lokalu o uprawnieniu do otrzymania lokalu socjalnego bądź o braku
tego uprawnienia.

Uzasadnienie

Przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne powstało na tle wykładni
przepisów ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów,
mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. Nr 71, poz.
733 ze zm. - dalej "u.o.p.l."), a w szczególności art. 14 i 15 tej ustawy, oraz
przepisów kodeksu postępowania cywilnego, regulujących postępowanie w sprawie
o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej.
W rozpoznawanej sprawie Sąd pierwszej instancji, dokonując podziału majątku
wspólnego byłych małżonków, przyznał wnioskodawczyni spółdzielcze lokatorskie
prawo do lokalu mieszkalnego wraz ze związanym z nim wkładem mieszkaniowym
oraz nakazał uczestnikowi postępowania opuszczenie lokalu i wydanie go
wnioskodawczyni.
Sąd Okręgowy, rozpoznając apelację uczestnika, zauważył, że sprawa o podział
majątku wspólnego nie jest sprawą o eksmisję, a zgodnie z utrwalonym
orzecznictwem Sądu Najwyższego (uchwała z dnia 12 kwietnia 2001 r., III CZP
8/01, OSNC 2001, nr 10, poz. 146 oraz uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 19
maja 2000 r., III CZP 4/00, OSNC 2000, nr 11, poz. 195), a także jednoznacznym
brzmieniem art. 14 ust. 1 u.o.p.l., jedynie w sprawach o eksmisję sąd ma obowiązek
w wyroku nakazującym opróżnienie lokalu orzec o uprawnieniu do otrzymania
lokalu socjalnego bądź o jego braku. Z drugiej strony jest oczywiste, że zawarty w
postanowieniu o podziale majątku wspólnego, w którego skład wchodzi spółdzielcze
prawo do lokalu mieszkalnego, nakaz wydania tego lokalu jest sensu stricto
orzeczeniem eksmisyjnym. Nie budzi też wątpliwości, że w świetle art. 1 w związku
z art. 2 ust. 1 u.o.p.l. byli małżonkowie mają status lokatora, powstaje zatem
pytanie, czy w sprawie o podział majątku wspólnego, która nie jest sprawą
eksmisyjną i jest rozstrzygana w trybie nieprocesowym sąd może zaniechać
stosowania ustawy o ochronie praw lokatorów, mimo że wydane w niej orzeczenie
ma wszelkie cechy orzeczenia eksmisyjnego.
Sąd Okręgowy, wskazując na zakres przedmiotowy sprawy i tryb nieprocesowy,
według którego jest prowadzona, podniósł, że wątpliwości budzić musi kwestia
stosowania w takim postępowaniu przepisów art. 15 ust. 2 i 3 u.o.p.l.,
umożliwiających gminie wstąpienie do sprawy w charakterze interwenienta
ubocznego. Zastrzeżenia wywoływać może także teza, że gmina jest podmiotem
zainteresowanym w sprawie w rozumieniu art. 510 § 1 k.p.c., skoro jej interes
ogranicza się jedynie do fragmentu sprawy odnoszącego się do obowiązku wydania
lokalu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sytuacja, w której sąd, rozpoznając wniosek o podział majątku wspólnego po
ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej, przyznaje wchodzące w skład tego
majątku spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu jednemu z byłych małżonków i
jednocześnie nakazuje - zgodnie z art. 624 zdanie drugie k.p.c. w związku z art.
688 k.p.c. i art. 567 § 3 k.p.c. - drugiemu z byłych małżonków wydanie
zajmowanego lokalu, sprawia, że zachodzi konieczność uwzględnienia uregulowań
składających się na reżim prawny podziału majątku wspólnego byłych małżonków
oraz uregulowań tworzących ustanowiony w ustawie z dnia 21 czerwca 2001 r. o
ochronie praw lokatorów reżim prawny służący ochronie praw lokatorów. Kwestia
wzajemnych relacji tych reżimów prawnych może być oceniana w dwojaki sposób.
Za stanowiskiem, według którego stosowanie przepisów ustawy z dnia 21
czerwca 2001 r. jest wyłączone, może przemawiać okoliczność, że postępowanie o
podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej ma
charakter kompleksowy, a przedmiot tego postępowania w dużej mierze
zdeterminowany jest przepisami prawa materialnego (at. 42, 43 i 45 k.r.o., art. 1036
i nast. 1035 k.c. w związku z art. 46 k.r.o. oraz art. 195 i nast. w związku z art. 1035
k.c. i art. 46 k.r.o.). W postępowaniu tym nakazanie wydania lokalu jest jedynie
wypadkową przyjęcia przez sąd określonego sposobu podziału majątku wspólnego,
zdeterminowanego oceną relacji pomiędzy byłymi małżonkami (ich spadkobiercami
lub następcami prawnymi). Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw
lokatorów zmierza natomiast przede wszystkim do ochrony praw lokatora w
rozumieniu ustawy w relacji do właściciela w rozumieniu ustawy (por. art. 5-12). Jak
podkreślają niektórzy autorzy, jedynie w tej relacji, poza wyjątkowymi przypadkami
(art. 13 ust. 1 i ust. 2), rozpatrywać można kwestię uprawnienia do lokalu
socjalnego i orzekania o nim. Niezależnie od powyższego wskazać należy, że
ustawodawca przewidując w ustawie określony reżim ochrony praw lokatorów
ustanowił jako właściwy do realizacji tej ochrony tryb postępowania procesowego, o
czym
świadczy posługiwanie się w jej przepisach sformułowaniami
charakterystycznymi dla procesu (powództwo, wyrok, wyrok zaoczny, interwencja
uboczna).
Względy te ustąpić muszą argumentom, znajdującym oparcie w ogólnych
założeniach i celach ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r., których źródłem jest
Konstytucja. Jest oczywiste, że ustawa ma na celu ochronę praw lokatorów i w tym
względzie realizuje normy zawarte w Konstytucji. Zgodnie z art. 75 ust. 1
Konstytucji, władze publiczne prowadzą politykę sprzyjającą zaspokojeniu potrzeb
mieszkaniowych obywateli, a w szczególności przeciwdziałają bezdomności,
wspierają rozwój budownictwa socjalnego oraz popierają działania obywateli
zmierzające do uzyskania własnego mieszkania. Ustęp drugi tego artykułu stanowi
natomiast, że ochronę praw lokatorów określa ustawa, tj. ustawa z dnia 21 czerwca
2001 r. o ochronie praw lokatorów. Realizacja postanowień Konstytucji oraz założeń
ustawy byłaby niepełna, gdyby wyłączyć jej stosowanie w postępowaniu o podział
majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej, w którym może
zapaść rozstrzygnięcie nakazujące wydanie lokalu, będące w istocie orzeczeniem
eksmitującym małżonka. Małżonek taki może spełniać przesłanki otrzymania lokalu
socjalnego bądź nawet należeć do kategorii osób, które nie mogą być pozbawione
uprawnienia do lokalu socjalnego (art. 14 ust. 4 u.o.p.l.).
Pamiętać ponadto trzeba, że byli małżonkowie, jak zaznaczono na wstępie,
spełniają kryteria uznania ich za lokatorów w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 u.o.p.l.
Można zatem bronić tezy, że nie jest istotne dla stosowania ustawy, czy nakaz
opróżnienia lokalu jest orzekany w samodzielnym postępowaniu, czy też zostaje
zamieszczony jako jedno z rozstrzygnięć w orzeczeniu w innej sprawie (tj. sprawie
o podział majątku). Argumentem przemawiającym na rzecz przedstawianego
rozwiązania może być także stwierdzenie, że zakres ochrony prawnej przyznawanej
przez ustawodawcę nie powinien być ograniczany przez unormowania
proceduralne, dotyczące podziału poszczególnych kategorii spraw między różne
tryby postępowania rozpoznawczego.
Konkludując, stwierdzić należy, że w sprawie o podział majątku wspólnego,
obejmującego spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego sąd, stosując
przepisy ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r., orzeka z urzędu wobec małżonka
zobowiązanego do wydania lokalu o uprawnieniu do otrzymania lokalu socjalnego,
bądź o braku tego uprawnienia.
Podejmując kwestię stosowania w postępowaniu o podział majątku wspólnego
przepisów ustawy o udziale gminy, wskazać należy, że zgodnie z art. 15 ust. 2 i 3
u.o.p.l. sąd z urzędu zawiadamia gminę właściwą ze względu na miejsce położenia
lokalu podlegającego opróżnieniu w celu umożliwienia jej wstąpienia do sprawy. Do
udziału gminy stosuje się odpowiednio przepisy o interwencji ubocznej, z wyjątkiem
art. 78, 79 zdanie drugie i art. 83 k.p.c. Przyjęte uregulowania, nawiązujące do
procesowej instytucji interwencji ubocznej, stosowanej z istotnymi modyfikacjami
(wyłączenie konieczności wykazywania interesu prawnego, uchylenie zgłoszenia
opozycji, przyznanie samodzielnej pozycji w procesie, niezależnej od stanowiska
powoda), mają służyć realizacji ochrony praw gminy. Przepisy te, mimo
wskazanych modyfikacji, dostosowane są do zasady dwustronności procesu i już z
tego względu nie mogą być stosowane w postępowaniu nieprocesowym.
Obowiązująca w tym postępowaniu zasada uczestnictwa w pełni chroni prawa
gminy, zgodnie bowiem z art. 510 § 1 i 2 k.p.c. osoba, której praw dotyczy wynik
postępowania, może wziąć udział w każdym stanie sprawy, stając się uczestnikiem.
Jeżeli okaże się, że zainteresowany nie jest uczestnikiem, sąd wezwie go do
udziału w sprawie; przez takie wezwanie zainteresowany staje się uczestnikiem.
Pamiętając o przyjętym przez ustawodawcę uregulowaniu, zwalniającym gminę
od obowiązku wykazywania interesu prawnego przy zgłaszaniu interwencji
ubocznej, a którego celem jest zapewnienie gminie rzeczywistej możliwości wzięcia
udziału w procesie (art. 15 ust. 3 u.o.p.l.), przyjąć należy, stosując reguły wykładni
systemowej, że w postępowaniu w sprawie o podział majątku byłych małżonków,
gdy sąd ma orzec o przyznaniu spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu
jednemu z nich i nakazaniu drugiemu małżonkowi wydanie lokalu mieszkalnego,
gmina jest z mocy samego prawa podmiotem zainteresowanym wynikiem
postępowania w części odnoszącej się do rozstrzygnięcia o uprawnieniu byłego
małżonka do otrzymania lokalu socjalnego. Tylko w tym zakresie - odpowiadając
na wątpliwości Sądu Okręgowego - mogłaby zaskarżyć postanowienie działowe.
Podstawę dla takiego ograniczenia stanowi koncepcja pokrzywdzenia (gravaminis),
ujmowana w doktrynie i orzecznictwie również w kategoriach interesu prawnego w
zaskarżeniu orzeczenia (por. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z
dnia 8 kwietnia 1997 r., I CKN 57/97, OSNC 1997, nr 11, poz. 166). Przedstawiony
wywód prowadzi do wniosku, że w sprawie o podział majątku wspólnego,
obejmującego spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego, sąd na
podstawie art. 510 § 2 k.p.c. wzywa do udziału w sprawie gminę właściwą ze
względu na miejsce położenia lokalu, tylko wtedy, gdy ma orzec o przyznaniu tego
prawa jednemu z byłych małżonków i nakazaniu drugiemu wydanie lokalu.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 k.p.c.,
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.