Uchwała z dnia 20 czerwca 2001 r., III CZP 34/01

Przewodniczący Sędzia SN Mirosława Wysocka (sprawozdawca)
Sędzia SN Tadeusz Domińczyk, Sędzia SA Jan Górowski

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Zakładu Ubezpieczeń Społecznych,
Oddział w K. przeciwko Danucie S. i Stanisławowi S. o nadanie klauzuli
wykonalności tytułowi egzekucyjnemu po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 20 czerwca 2001 r., przy udziale prokuratora
Prokuratury Krajowej Iwony Kaszczyszyn zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy w Krakowie postanowieniem z dnia 10 kwietnia 2001 r.
,,Czy brak sądowej klauzuli wykonalności w stosunku do osoby wymienionej
jako dłużnik w administracyjnym tytule wykonawczym stanowi przeszkodę do
nadania przeciwko małżonkowi tej osoby klauzuli wykonalności w oparciu o art. 787
k.p.c. celem zabezpieczenia wierzytelności stwierdzonej tym tytułem, polegającego
na wpisie hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej majątek wspólny
dłużnika i jego małżonka?"
podjął uchwałę:

Wystawiony przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych administracyjny
tytuł wykonawczy, który dla potrzeb wpisania hipoteki przymusowej na
nieruchomości stanowiącej przedmiot ustawowej wspólności majątkowej
dłużnika i jego małżonka powinien być zaopatrzony w klauzulę wykonalności
przeciwko małżonkowi, nie wymaga uprzedniego nadania sądowej klauzuli
przeciwko dłużnikowi.



Uzasadnienie

Wierzyciel - Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Oddział w K. - zamierzający
uzyskać wpis hipoteki przymusowej w księdze wieczystej nieruchomości
stanowiącej wspólność ustawową dłużnika i jego małżonka, wniósł o nadanie
przeciwko małżonkowi dłużnika sądowej klauzuli wykonalności administracyjnemu
tytułowi wykonawczemu wydanemu przeciwko dłużnikowi. Sąd Rejonowy dla
Krakowa-Podgórza w Krakowie postanowieniem z dnia 28 listopada 2000 r. oddalił
wniosek jako przedwczesny, uznał bowiem, że administracyjny tytuł wykonawczy
przeciwko dłużnikowi powinien być uprzednio zaopatrzony w sądową klauzulę
wykonalności.
Rozpoznający zażalenie wierzyciela na to postanowienie Sąd Okręgowy
w Krakowie postanowieniem z dnia 10 kwietnia 2001 r. przedstawił Sądowi
Najwyższemu do rozstrzygnięcia, na podstawie art. 390 § 1 k.p.c., przytoczone
zagadnienie prawne. Sąd Okręgowy wyraził, odmienne od poglądu Sądu pierwszej
instancji, stanowisko, że skoro administracyjny tytuł wykonawczy przeciwko
dłużnikowi jest wystarczający dla dokonania wpisu hipoteki przymusowej przeciwko
samemu dłużnikowi, to nie wymaga on zaopatrzenia w sądową klauzulę
wykonalności w postępowaniu o uzyskanie takiej klauzuli przeciwko małżonkowi.
Wątpliwości Sądu Okręgowego wynikają jedynie z treści art. 787 § 1 k.p.c., a ściśle
- z użytego w nim zwrotu ,,także", który mógłby wskazywać na potrzebę
uprzedniego nadania klauzuli wykonalności przeciwko samemu dłużnikowi. Sąd
Okręgowy powołał się ponadto na rozbieżności w tej kwestii, występujące
w orzecznictwie sądów.
Rozstrzygając identycznie sformułowane zagadnienie prawne, przedstawione
przez Sąd Okręgowy w Krakowie postanowieniem z dnia 1 marca 2001 r., Sąd
Najwyższy w uchwale z dnia 11 czerwca 2000 r., III CZP 17/01 (OSNC 2001, nr 12,
poz. 172) stwierdził, że nadaniu tytułowi wykonawczemu - obejmującemu należne
Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych składki - klauzuli wykonalności przeciwko
małżonkowi dłużnika celem ustanowienia hipoteki przymusowej na nieruchomości
wchodzącej w skład majątku wspólnego małżonków, nie stoi na przeszkodzie brak
w tym tytule sądowej klauzuli wykonalności przeciwko dłużnikowi.
Sąd Najwyższy, w składzie rozstrzygającym zagadnienie prawne, podziela
stanowisko wyrażone w powołanej uchwale i, uwzględniając argumenty zawarte w
jej uzasadnieniu, w tym także dotyczące podstaw i charakteru tytułu wykonawczego
obejmującego zaległe składki ubezpieczeniowe, zważył, co następuje:
Stosownie do art. 109 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19, poz. 147 ze zm. - dalej " u.k.w.h."), wierzyciel,
którego wierzytelność jest stwierdzona tytułem wykonawczym, określonym w
przepisach o postępowaniu egzekucyjnym, może na podstawie tego tytułu uzyskać
hipotekę na wszystkich nieruchomościach dłużnika (hipoteka przymusowa). Na tle
tego przepisu wystąpiły rozbieżności zarówno w doktrynie, jak i w judykaturze,
odnośnie do tego, jakie tytuły wykonawcze stanowią podstawę wpisu hipoteki
przymusowej na wskazanej podstawie. O ile rozbieżności w nauce prawa nadal
występują, o tyle w orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje pogląd, że tytułem
wykonawczym w rozumieniu art. 109 ust. 1 u.k.w.h. jest zarówno sądowy, jak i
administracyjny tytuł wykonawczy. Stanowisko to znalazło wyraz w postanowieniu
Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 1995 r., I CR 2/95 (nie publ.), w którym
stwierdzono, że administracyjny tytuł wykonawczy może być podstawą wpisu
hipoteki przymusowej bez zaopatrywania go w sądową klauzulę wykonalności, oraz
w uchwale z dnia 18 maja 1995 r., III CZP 63/95 (OSNC 1995, nr 10, poz. 142), w
myśl której podstawą wpisu hipoteki przymusowej może być także tytuł
wykonawczy, wydany w postępowaniu administracyjnym, nie podlegający
wykonaniu w drodze egzekucji sądowej. W uzasadnieniach obu orzeczeń Sąd
Najwyższy wskazał, że skoro ustawodawca posłużył się ogólnym pojęciem tytułu
wykonawczego w postępowaniu egzekucyjnym, to nie ograniczył on dyspozycji tego
przepisu do tytułów pochodzących od sądów lub wykonalnych w trybie egzekucji
sądowej; innymi słowy, że objął nim zarówno tytuły, o których mowa w kodeksie
postępowania cywilnego, jak i tytuły wykonawcze administracyjne, wydawane na
podstawie ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w
administracji (jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 36, poz. 161 ze zm. - dalej "u.p.e.a.").
Ta ustawa, jako podstawy egzekucji, wymienia administracyjne tytuły wykonawcze
(art. 26 i 27). Mieszczą się one w pojęciu ,,tytuły wykonawcze, określone w
przepisach o postępowaniu egzekucyjnym" (art. 109 u.k.w.h.), a więc stanowią
samodzielną podstawę wpisu hipoteki przymusowej, bez potrzeby zaopatrywania
ich w sądową klauzulę wykonalności.
Wobec tego, że wśród środków egzekucji administracyjnej należności
pieniężnych nie jest przewidziana egzekucja z nieruchomości (art. 67 u.p.e.a.), ten
sposób egzekucji może być przeprowadzony tylko ,,w trybie sądowym" przez
komornika sądowego (art. 70 § 1 u.p.e.a.). Dla potrzeb takiej egzekucji
administracyjny tytuł wykonawczy wystawiony przez wierzyciela powinien być
zaopatrzony w sądową klauzulę wykonalności (art. 70 § 1 zdanie drugie u.p.e.a.).
Przepis ten, wymagający nadania sądowej klauzuli wykonalności
administracyjnemu tytułowi wykonawczemu dla celu prowadzenia egzekucji z
nieruchomości, ma charakter wyjątkowy i stanowi argument na rzecz tezy, że tam,
gdzie ustawa tego nie przewiduje, opatrywanie administracyjnego tytułu
wykonawczego klauzulą wykonalności przeciwko dłużnikowi nie jest wymagane.
Z tego, co powiedziano, wynika, że wystawiony przez wierzyciela - Zakład
Ubezpieczeń Społecznych, z zachowaniem wymogów określonych w art. 26 i 27
u.p.e.a., tytuł wykonawczy stanowi samodzielną podstawę wystąpienia o dokonanie
wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomościach dłużnika.
Taki stan rzeczy komplikuje się, gdy nieruchomość, której ma dotyczyć
wniosek, jest przedmiotem majątkowej wspólności małżeńskiej. Gdy bowiem
wierzyciel dysponuje tytułem egzekucyjnym wystawionym tylko przeciwko
małżonkowi będącemu dłużnikiem, to chociaż może on żądać zaspokojenia
z majątku wspólnego (art. 41 § 1 k.r.o.), realizacja tego uprawnienia w drodze
egzekucji wymaga uzyskania klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika,
na zasadach określonych w art. 787 k.p.c. W kwestii dopuszczalności egzekucji z
nieruchomości objętej wspólnością ustawową na podstawie tytułu wykonawczego
wydanego przeciwko małżonkowi-dłużnikowi, będącej przedmiotem niejednolitych
rozstrzygnięć, Sąd Najwyższy wypowiedział się w sposób stanowczy, wyznaczający
kierunek późniejszego orzecznictwa, w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 20
września 1996 r. , III CZP 60/96 (OSNC 1996, nr 11, poz. 140) stwierdzając, że tytuł
wykonawczy przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim nie uprawnia do
prowadzenia egzekucji z nieruchomości objętej wspólnością ustawową bez nadania
tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności także przeciwko małżonkowi tej
osoby. Analogiczne stanowisko zajął Sąd Najwyższy odnośnie do ustanowienia
hipoteki przymusowej na nieruchomości dłużnika objętej wspólnością majątkową
małżeńską, przyjmując - w uchwale z dnia 29 października 1996 r., III CZP 57/96
(OSNC 1997, nr 3, poz. 24) - że może ono nastąpić po nadaniu tytułowi
egzekucyjnemu klauzuli wykonalności także przeciwko małżonkowi dłużnika, na
podstawie art. 787 § 1 k.p.c. Sąd Najwyższy zaakcentował, że z brzmienia art. 109
ust. 1 u.k.w.h. nie można wyprowadzić możliwości ustanowienia hipoteki
przymusowej na przysługującym dłużnikowi prawie we współwłasności łącznej. Tak
więc, zgodnie z ostatnio przyjmowanym przez Sąd Najwyższy stanowiskiem, które
podziela także skład rozstrzygający zagadnienie prawne, wierzyciel - aby
skutecznie ubiegać się o wpis hipoteki przymusowej na nieruchomości wspólnej
dłużnika i jego małżonka - powinien uzyskać klauzulę wykonalności także
przeciwko małżonkowi dłużnika.
Właśnie zwrot ,,także", który występuje w art. 787 § 1 k.p.c., wywołuje -
zdaniem Sądów obu instancji - wątpliwości co do tego, czy wierzyciel dysponujący
administracyjnym tytułem wykonawczym może domagać się nadania temu tytułowi
bezpośrednio klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika, czy też musi
najpierw uzyskać nadanie temu tytułowi sądowej klauzuli wykonalności przeciwko
samemu dłużnikowi. Można przypuszczać, że źródłem tej wątpliwości jest
założenie, iż skoro sądowa klauzula wykonalności jest wymagana także przeciwko
małżonkowi, to w pierwszej kolejności jest ona wymagana przeciwko dłużnikowi.
Takie odczytywanie zwrotu ,,także", użytego w art. 787 § 1 k.p.c., nie ma jednak
żadnego uzasadnienia. Wyraz ,,także" oznacza tyle, co ,,dodatkowo", i wynika z
samego celu regulacji, która wprowadza - podyktowane ochroną małżonka dłużnika
- wymaganie, aby z uwzględnieniem przesłanek określonych w przepisie, tytułowi
obejmującemu tylko dłużnika nadać walor egzekucyjny także przeciwko jego
małżonkowi. Nie oznacza to jednak, by sam tytuł wydany przeciwko dłużnikowi tracił
swój walor ,,pierwotny", czyli walor skuteczności wobec dłużnika. Jeżeli istnieje
administracyjny tytuł wykonawczy, który bez konieczności opatrywania go sądową
klauzulą wykonalności, stanowi podstawę wpisu hipoteki przymusowej, to nie traci
on swej mocy w stosunku do dłużnika z tej przyczyny, że dla potrzeb wpisu
dotykającego nieruchomość stanowiącą przedmiot małżeńskiej wspólności
majątkowej, musi być zaopatrzony w klauzulę przeciwko małżonkowi. W
postępowaniu o nadanie klauzuli na podstawie art. 787 § 1 k.p.c. sąd nie bada
prawidłowości istniejącego tytułu egzekucyjnego (wykonawczego tytułu
administracyjnego) wydanego przeciw dłużnikowi, lecz poddaje ocenie jedynie
okoliczności dotyczące podstaw i zakresu nadania mu wykonalności również
(,,także") przeciwko małżonkowi, nie będącemu dłużnikiem. Ta okoliczność
przemawia dodatkowo przeciwko konstruowaniu wymogu zaopatrywania
administracyjnego tytułu wykonawczego w sądową klauzulę wykonalności, chociaż
rozstrzygające dla rozważanej kwestii znaczenie mają argumenty przedstawione
wcześniej.
W konkluzji stwierdzić trzeba, że wystawiony przez Zakład Ubezpieczeń
Społecznych administracyjny tytuł wykonawczy, który dla potrzeb wpisania hipoteki
przymusowej na nieruchomości stanowiącej przedmiot ustawowej wspólności
majątkowej dłużnika i jego małżonka winien być zaopatrzony w klauzulę
wykonalności przeciwko małżonkowi, nie wymaga uprzedniego nadania sądowej
klauzuli przeciwko dłużnikowi.
Uzasadniało to rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia prawnego jak w
uchwale, podjętej stosownie do art. 390 § 1 k.p.c.