Uchwała z dnia 10 kwietnia 2003 r., III CZP 23/03

Sędzia SN Antoni Górski (przewodniczący)
Sędzia SN Barbara Myszka (sprawozdawca)
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Funduszu Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych, Biura Terenowego w B., B. Centrali Materiałów Budowlanych, sp. z
o.o. w B., Przedsiębiorstwa Usługowo-Asenizacyjnego "A.", sp. z o.o. w B.,
Powszechnego Banku Kredytowego S.A. w W., "A." s.c. - Wiesław S., Jerzy K.,
"L.B." sp. z o.o. w W., Przedsiębiorstwa Usługowo-Handlowego MPO sp. z o.o. w
B., Przedsiębiorstwa Handlowo-Usługowego "S." Dariusz B. w B., Przedsiębiorstwa
Produkcyjno-Usługowo-Handlowego "D." sp. z o.o. w B., Warmińsko-Mazurskiego
Banku Regionalnego S.A. w O., Oddziału w B. i Jerzego P. przy uczestnictwie
Agnieszki D., Kazimierza B., Wiesławy Jadwigi G., Jana A., Eugeniusza M.,
Andrzeja K., Dominika K., Daniela Józefa S., Andrzeja W., Sławomira D., Zbigniewa
H., Jana L., Jana B., Bogdana R., Kazimierza S., Mieczysława S., Zenona T.,
Franciszka T., Anetty F., Adama C., Jarosława Z., Dominika Adama F., Jerzego K.,
Marka D., Mieczysława L., Leonarda S., Mirosława T., Konrada R., Czesława
Juliana W., Grzegorza M., Jana N., Ewy T., Zbigniewa W., Bożeny M., Edwarda M.,
Czesława Z., Witolda C., Dariusza D., Wojciecha K., Joanny D., Andrzeja Ł., Iwony
D., Piotra M., Marii O., Cezarego K., Krzysztofa C., Mirosława K., Zbigniewa G.,
Stanisława S., Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Oddziału w B., Skarbu Państwa
- Pierwszego Urzędu Skarbowego w B. i Drugiego Urzędu Skarbowego w B.,
Gminy S. i Mieczysława D. o podział sumy uzyskanej z egzekucji, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 10 kwietnia 2003 r.
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Białymstoku
postanowieniem z dnia 8 stycznia 2003 r.:
"Czy należności Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych w
planie podziału sumy uzyskanej z egzekucji z nieruchomości ulegają zaspokojeniu
w kolejności takiej jak należności za pracę, tj. w części na podstawie art. 1025 § 1
pkt 3 k.p.c., a w pozostałej części na podstawie art. 1025 § 1 pkt 6 k.p.c., czy też w
całości w kolejności przewidzianej w art. 1025 § 1 pkt 6 k.p.c.?"
podjął uchwałę:

Wierzytelności Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych z
tytułu wypłaconych świadczeń pracowniczych podlegają zaspokojeniu
według kolejności przewidzianej w art. 1025 § 1 pkt 3 i 6 k.p.c.

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 1 sierpnia 2002 r. Sąd Rejonowy w Białymstoku
sporządził plan podziału sumy 188 462,06 zł uzyskanej od dłużnika Mieczysława D.
przez egzekucję z użytkowania wieczystego nieruchomości o powierzchni 466 m2,
położonej we wsi G. na terenie Gminy S., zabudowanej domem jednorodzinnym
stanowiącym odrębną nieruchomość, oraz z udziału 1296/809000 części w prawie
użytkowania wieczystego nieruchomości o powierzchni 8090 m2, położonej w tej
samej miejscowości. W planie podziału wymienione zostały osoby uczestniczące w
podziale, ich prawa i wierzytelności, z tym że jako podlegające zaspokojeniu
wskazane zostały należności niektórych tylko uczestników. Sąd Rejonowy przyjął,
że z sumy podlegającej podziałowi należy pozostawić w depozycie kwotę 9201,88
zł, przypadającą Skarbowi Państwa z tytułu podatku od towarów i usług od
dokonanej w trybie egzekucji sprzedaży budynku (art. 12a w związku z art. 2 ust. 1
ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku
akcyzyjnym, Dz.U. Nr 11, poz. 50 ze zm.), po czym zaspokoić koszty egzekucyjne i
należności alimentacyjne, a pozostałą jej część przeznaczyć na zaspokojenie
należności za pracę pracowników dłużnika za okres trzech miesięcy do wysokości
najniższego wynagrodzenia za pracę określonego w odrębnych przepisach (art.
1025 § 1 pkt 3 k.p.c.). Należności te, uwzględnione do wysokości 1205,01 zł na
rzecz każdego z uczestniczących w podziale pracowników, a w jednym wypadku do
wysokości 737,94 zł, wyczerpały sumę ulegającą podziałowi, wobec czego
wierzytelności pozostałych uczestników, w tym Funduszu Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych, zostały wymienione w planie podziału jako nie
podlegające zaspokojeniu z braku środków finansowych.
Po rozpoznaniu zarzutów wniesionych przez Fundusz Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych, który domagał się uwzględnienia jego wierzytelności w
planie podziału w kolejności przewidzianej w art. 1025 § 1 pkt 3 k.p.c., Sąd
Rejonowy w Białymstoku postanowieniem z dnia 15 października 2002 r. zatwierdził
sporządzony plan podziału, uznając, że należności Funduszu Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych podlegają zaspokojeniu w kolejności wskazanej w art.
1025 § 1 pkt 6 k.p.c., czyli na równi z należnościami za pracę niezaspokojonymi w
kolejności trzeciej.
W zażaleniu na to postanowienie Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych działający przez Biuro Terenowe w B. zarzucił naruszenie
przepisów art. 10 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 29 grudnia 1993 r. o ochronie roszczeń
pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr
9, poz. 85 ze zm. - dalej: "ustawa") oraz art. 1025 § 1 pkt 3 k.p.c. przez ich błędną
wykładnię, a w jej wyniku przyjęcie, że przy dochodzeniu zwrotu wypłaconych
świadczeń z tytułu wynagrodzenia za pracę roszczenia Funduszu nie korzystają z
takiej samej ochrony prawnej, jaka przysługuje pracownikom dochodzącym
należności za pracę. W konkluzji skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego
postanowienia.
Przy rozpatrywaniu zażalenia Sąd Okręgowy w Białymstoku powziął poważne
wątpliwości, wobec czego postanowieniem z dnia 8 stycznia 2003 r. przedstawił
Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne przytoczone na
wstępie uchwały.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podział sumy uzyskanej z egzekucji unormowany w art. 1025 i 1026 k.p.c.
oparty jest na systemie priorytetu i proporcjonalności. W art. 1025 § 1 k.p.c.
wymienione zostały w odpowiedniej kolejności wierzytelności uprzywilejowane,
które ze względu na ich znaczenie dla ochrony interesu społecznego korzystają z
pierwszeństwa w zaspokojeniu przed innymi, natomiast w art. 1026 k.p.c.
uregulowana została kwestia sposobu zaspokojenia wierzytelności w sytuacji, w
której suma objęta podziałem nie wystarcza na zaspokojenie wszystkich
wierzytelności, mających równe pierwszeństwo w danej kategorii. W takim wypadku
wierzytelności tej samej kategorii podlegają zaspokojeniu proporcjonalnie do
wysokości każdej z nich, z tym że zasada proporcjonalności podziału nie ma
zastosowania do wierzytelności hipotecznych i zastawników, którzy korzystają z
pierwszeństwa ustanowionego dla ograniczonych praw rzeczowych (art. 249 § 1
k.c.). Spośród uprzywilejowanych wierzytelności zaspokojeniu podlegają w
pierwszej kolejności koszty egzekucyjne, w drugiej - należności alimentacyjne, w
trzeciej - należności za pracę za okres trzech miesięcy do wysokości najniższego
wynagrodzenia za pracę określonego w odrębnych przepisach oraz renty z tytułu
odszkodowania za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci i
koszty zwykłego pogrzebu dłużnika, w czwartej - należności wynikające z
wierzytelności zabezpieczonych hipoteką morską, w piątej - należności
zabezpieczone hipotecznie lub zastawem rejestrowym albo zabezpieczone przez
wpisanie do innego rejestru, natomiast w szóstej - należności za pracę
niezaspokojone w kolejności trzeciej (art. 1025 § 1 k.p.c.).
Wątpliwości Sądu Okręgowego dotyczące kolejności, w jakiej powinny
podlegać zaspokojeniu wierzytelności Funduszu Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych z tytułu wypłaconych świadczeń pracowniczych, zrodziły się na tle
regulacji zawartej w art. 10 ust. 2 ustawy z dnia 29 grudnia 1993 r. o ochronie
roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy, według której przy
dochodzeniu zwrotu wypłaconych świadczeń roszczenia Funduszu korzystają z
takiej samej ochrony prawnej, jaką odrębne przepisy przewidują dla należności za
pracę. Włączenie wierzytelności Funduszu do należności podlegających
zaspokojeniu w kolejności przewidzianej w art. 1025 § 1 pkt 3 k.p.c. oznaczałoby -
jak stwierdził Sąd Okręgowy - że wierzytelności te konkurowałyby z należnościami
za pracę pracowników dłużnika za okres trzech miesięcy, co mogłoby pozbawić
tych pracowników minimum socjalnego uprzywilejowanego w wyższym stopniu od
pozostałych należności za pracę. Z tej przyczyny Sąd Okręgowy powziął
wątpliwość, czy przepis art. 1025 § 1 pkt 3 k.p.c., w którym uprzywilejowana została
tylko część należności za pracę zapewniająca minimum egzystencji, nie powinien
dotyczyć wyłącznie należności dochodzonych przez pracowników. Wykładnia taka
prowadziłaby, zdaniem Sądu Okręgowego, do wniosku, że wierzytelności Funduszu
podlegałyby zaspokojeniu na równi z należnościami za pracę niezaspokojonymi w
kolejności trzeciej (art. 1025 § 1 pkt 6 k.p.c.), jednak wniosek ten zdaje się
pozostawać w sprzeczności z regułą wyrażoną w art. 10 ust. 2 ustawy.
Ustawa z dnia 29 grudnia 1993 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie
niewypłacalności pracodawcy reguluje zasady i zakres ochrony roszczeń
pracowniczych w razie niemożności ich zaspokojenia z powodu niewypłacalności
pracodawcy. Ochrona ta polega na zastępczym zaspakajaniu roszczeń
pracowniczych ze środków utworzonego w tym celu Funduszu Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych w sytuacji, w której roszczenia te nie zostały
zaspokojone przez pracodawcę z powodu jego niewypłacalności. Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych jest państwowym funduszem celowym
wyposażonym w osobowość prawną, a zasadnicze jego dochody stanowią składki
płacone przez pracodawców (art. 12 ust. 2 i art. 13 ust. 1 pkt 1 ustawy). W razie
niewypłacalności pracodawcy, zaspokojeniu ze środków Funduszu podlegają
niezaspokojone roszczenia pracownicze, których rodzaj został szczegółowo
oznaczony w art. 6 ustawy; należą do nich należności główne z tytułu
jednorazowego odszkodowania pieniężnego przysługującego na podstawie
przepisów o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych
pracownikowi albo członkom rodziny zmarłego pracownika (ust. 2 pkt 1),
wynagrodzenia za pracę (ust. 2 pkt 2), innych świadczeń przysługujących
pracownikowi na podstawie powszechnie obowiązujących przepisów prawa pracy
(ust. 2 pkt 3) oraz składki na ubezpieczenia społeczne (ust. 2 pkt 4). Wymienione
należności podlegają przy tym zaspokojeniu do wysokości oznaczonej w ustawie.
W celu ochrony uprawnionych do korzystania z Funduszu, na rzecz których
opłacane są składki, ustawodawca wprowadził ograniczenia w dysponowaniu
środkami tego Funduszu, zastrzegając, że mogą być one przeznaczone wyłącznie
na finansowanie świadczeń, o których mowa w art. 6 ustawy, oraz na pokrycie
kosztów obsługi Funduszu (art. 14 ust. 1 ustawy). Obowiązek dokonywania
oznaczonych wypłat ze środków Funduszu jest uwarunkowany istnieniem
wierzytelności pracownika (byłego pracownika lub członka rodziny zmarłego
pracownika) wobec niewypłacalnego pracodawcy. Zgodnie z art. 10 ustawy,
zaspokojenie tej wierzytelności przez Fundusz powoduje z mocy prawa przejście na
Fundusz roszczenia wobec pracodawcy lub masy upadłości o zwrot wypłaconych
świadczeń. Przy dochodzeniu zwrotu wypłaconych świadczeń roszczenia Funduszu
korzystają z takiej samej ochrony prawnej, jaką odrębne przepisy przewidują dla
należności za pracę (art. 10 ust. 2 ustawy).
W uzasadnieniu postanowienia z dnia 20 kwietnia 1999 r., III CA 3/99
("Biuletyn SN" 1999, nr 7, s. 10) Sąd Najwyższy podkreślił, że roszczenia Funduszu
o zwrot wypłaconych świadczeń korzystają z ochrony prawnej według standardu
roszczeń o należności za pracę, wobec czego roszczeniom Funduszu przysługują
uprzywilejowania procesowe przewidziane w art. 463 k.p.c., które zgodnie z art. 771
k.p.c. rozciągają się na postępowanie egzekucyjne. Ochrona prawna roszczeń
Funduszu, wynikająca z art. 10 ust. 2 ustawy, obejmuje zatem również zwolnienie
Funduszu od ponoszenia wydatków w postępowaniu egzekucyjnym.
Z kolei, w uzasadnieniu wyroku z dnia 5 lutego 2002 r., II CKN 895/99 (nie
publ.) Sąd Najwyższy zauważył, że ustawa z dnia 29 grudnia 1993 r. ma na celu
ochronę pracowników przed ryzykiem niewypłacalności pracodawcy, a także
ochronę interesów pracodawcy na wypadek jego niewypłacalności. Środki
Funduszu, pochodzące głównie ze składek pracodawców, mają służyć złagodzeniu
skutków zdarzeń losowych, polegających w wypadku pracodawcy na niemożności
zaspokojenia roszczeń pracowniczych wywołanych jego niewypłacalnością.
Pracodawca może zatem oczekiwać, że w razie takich trudności jego zobowiązania
zostaną w całości lub w części przejęte przez Fundusz.
Rozważając wzajemny stosunek przepisów art. 10 ust. 2 ustawy i art. 1025 § 1
k.p.c., trzeba przyjąć, że art. 10 ust. 2 ma charakter normy ogólnej, wyznaczającej
zakres ochrony przyznanej przez ustawodawcę roszczeniom Funduszu o zwrot
wypłaconych świadczeń. Wykładnia językowa powołanego przepisu nie pozostawia
wątpliwości co do tego, że wskazane w nim roszczenia korzystają z analogicznej
ochrony, jaką odrębne przepisy przewidują dla należności za pracę. Oznacza to, że
art. 10 ust. 2 ustawy zrównuje roszczenia Funduszu o zwrot wypłaconych
świadczeń z roszczeniami pracowniczymi w zakresie ochrony prawnej
przewidzianej w odrębnych przepisach dla należności za pracę. Wypływa stąd
wniosek, że należności Funduszu z tytułu wypłaconych świadczeń podlegają
zaspokojeniu z sumy uzyskanej z egzekucji w tej samej kolejności, która
przewidziana została w art. 1025 § 1 k.p.c. dla należności za pracę, czyli w
kolejności trzeciej i szóstej. Odmienne rozstrzygnięcie rozważanego zagadnienia i
zaliczenie wierzytelności Funduszu dopiero do szóstej kategorii pozostawałoby w
sprzeczności z treścią art. 10 ust. 2 ustawy, na co trafnie zwrócił uwagę Sąd
Okręgowy, podkreślając, że w takim wypadku także należności zabezpieczone
hipoteką czy zastawem podlegałyby zaspokojeniu przed wierzytelnościami
Funduszu (art. 1025 § 1 pkt 4 i 5 k.p.c.).
Dopuszczenie do kolizji wierzytelności Funduszu z należnościami
pracowników dłużnika w ramach trzeciej kategorii zaspokojenia (art. 1025 § 1 pkt 3
k.p.c.) sprzyja realizacji zasadniczego celu ustawy, jakim jest zabezpieczenie
ryzyka niewypłacalności pracodawcy wobec jego pracowników. Realizacja tego celu
służy przede wszystkim pracownikom, wobec czego również dyrektywy wykładni
funkcjonalnej przemawiają za przyjęciem, że wierzytelności Funduszu z tytułu
wypłaconych świadczeń podlegają zaspokojeniu według kolejności przewidzianej w
art. 1025 § 1 pkt 3 i 6 k.p.c.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.