Uchwała SN - III CZP 20/06
Izba:Izba Cywilna
Sygnatura:III CZP 20/06
Typ:Uchwała SN
Opis:Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2007/2/25
Data wydania:2006-04-20
Uchwała z dnia 20 kwietnia 2006 r., III CZP 20/06

Sędzia SN Kazimierz Zawada (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Iwona Koper (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Marka C. - komornika sądowego przy
Sądzie Rejonowym w Ł. przeciwko Krystynie B., Andrzejowi B. i Lechosławowi S. o
zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 20
kwietnia 2006 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony Kaszczyszyn,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Warszawie
postanowieniem z dnia 7 grudnia 2005 r.:
,,Czy dopuszczalna jest droga sądowa do dochodzenia należności,
wynikających z ustalonych prawomocnymi postanowieniami komornika kosztów
egzekucyjnych, w stosunku do osób trzecich, które zobowiązały się je pokryć w
drodze przejęcia długu?"
podjął uchwałę:

Nie jest dopuszczalna droga sądowa do dochodzenia przez komornika
należności z tytułu kosztów egzekucyjnych ustalonych prawomocnym
postanowieniem komornika, wydanym przeciwko dłużnikowi
egzekwowanemu w stosunku do osób trzecich, które zobowiązały się je
pokryć w drodze przejęcia długu.

Uzasadnienie

Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne powstało przy
rozpoznawaniu apelacji od wyroku zasądzającego na rzecz powoda, będącego
komornikiem Sądu Rejonowego w Ł., od strony pozwanej określoną kwotę
pieniężną tytułem kosztów egzekucyjnych, ustalonych prawomocnym
postanowieniem komornika, wydanym w stosunku do dłużnika egzekwowanego, od
którego strona pozwana nabyła przedsiębiorstwo i przejęła dług obejmujący te
koszty.
Ustalono, że pozwani kupili w dniu 28 lutego 1994 r. od likwidatora
Państwowego Ośrodka Maszynowego Ł. całe przedsiębiorstwo wraz ze wszystkimi
aktywami i pasywami, wśród których znajdowało się zadłużenie Państwowego
Ośrodka Maszynowego wobec komornika Sądu Rejonowego w S. z tytułu kosztów
egzekucyjnych ustalonych w kilkudziesięciu zakończonych sprawach
egzekucyjnych. Po reorganizacji rewirów komorniczych powyższe należności
przypadły Komornikowi Sądu Rejonowego w Ł.
Sąd Apelacyjny, który powziął wątpliwość, czy w sprawie dopuszczalna jest
droga sądowa, wskazał, że zmiana dłużnika na podstawie art. 519 i nast. k.c.
wchodzi w grę wówczas, gdy przedmiotem umowy jest zobowiązanie wynikające ze
stosunku cywilnoprawnego. Takiego charakteru nie miały koszty postępowania
egzekucyjnego, w skład których - w okresie objętym niniejszą sprawą - na
podstawie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 czerwca 1991 r. w
sprawie taksy za czynności komornika (Dz.U. Nr 62, poz. 264 ze zm. - dalej:
,,rozporządzenie") wchodziły opłaty, ryczał kancelaryjny i należności na pokrycie
wydatków. Obecnie, zgodnie z ustawą z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach
sadowych (Dz.U. Nr 133, poz. 882 ze zm. - dalej: ,,ustawa"), odpowiednikiem opłat i
ryczałtu kancelaryjnego jest opłata egzekucyjna. Sąd Apelacyjny powołał się na
pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 22 października 2002 r.,
III CZP 65/02 (OSNC 2003, nr 7-8, poz. 100), że opłata egzekucyjna jest
należnością o charakterze publicznoprawnym, rodzajem daniny publicznej, a
stosunek prawny łączący komornika z podmiotem obowiązanym do uiszczenia tej
opłaty nie ma charakteru zobowiązaniowego, lecz publicznoprawny. Zapatrywanie
to, chociaż dotyczyło kwestii dopuszczalności drogi sądowej do dochodzenia przez
komornika od wierzyciela nieuiszczonej opłaty egzekucyjnej za wykonanie
zabezpieczenia powinno być - zdaniem Sądu Apelacyjnego - uznane za aktualne
w wypadku roszczeń obejmujących koszty egzekucyjne naliczone w poprzednio
obowiązującym stanie prawnym. Oceny tej - jak stwierdził - nie może zmienić fakt,
że powód powołuje się na dokonane przejęcie długu przez stronę pozwaną.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ustalenie istnienia w konkretnej sprawie dopuszczalności drogi sądowej
wymaga stwierdzenia, że jest to sprawa cywilna w znaczeniu materialnym albo w
znaczeniu formalnym (art. 1 k.p.c.) oraz że nie istnieje przepis szczególny,
wyłączający w danej sprawie kompetencję sądów powszechnych (art. 2 § 3 k.p.c.).
Niedopuszczalność drogi sądowej zachodzi, gdy nie ma jednego z tych elementów,
tj. sprawa nie jest w ogóle sprawą cywilną lub będąc sprawą cywilną została
wyłączona z kompetencji sądów powszechnych.
Ocena dopuszczalności drogi sądowej powinna uwzględniać także wnioski
wynikające z art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 177 Konstytucji. Jak przyjmuje się w
judykaturze, sąd - odrzucając pozew z powodu niedopuszczalności drogi sądowej -
nie może poprzestać na stwierdzeniu, że sprawa przedstawiona do rozstrzygnięcia
nie jest sprawą cywilną, lecz powinien w uzasadnieniu postanowienia wskazać sąd,
do którego właściwości rozpoznanie sprawy zostało ustawowo zastrzeżone
(postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 21 maja 2002 r., III CK 53/02, OSNC
2003, nr 2, poz. 31 i z dnia 19 grudnia 2003 r., III CK 319/03, OSNC 2005, nr 2,
poz. 31 oraz uchwała z dnia 2 marca 2003 r., III CZP 85/02, OSNC 2003, nr 10,
poz. 129).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego i Trybunału Konstytucyjnego widoczna
jest tendencja do szerokiego rozumienia pojęcia sprawy cywilnej. W postanowieniu
z dnia 22 kwietnia 1998 r., I CKN 1000/97 (OSNC 1999, nr 1, poz. 6) Sąd
Najwyższy uznał, że droga sądowa jest dopuszczalna, jeżeli powód opiera swoje
roszczenia na zdarzeniach prawnych, które mogą stanowić źródło stosunków
cywilnoprawnych. Następnie w uzasadnieniu postanowienia z dnia 19 marca 1999
r., II CKN 984/98 (OSNC 1999, nr 10, poz. 180) przyjął, że ocena danej sprawy na
tle art. 1 k.p.c. zależy przede wszystkim od przedmiotu procesu oraz wskazanego
przez stronę powodową stanu faktycznego, te elementy bowiem konkretyzują
stosunek prawny zachodzący między stronami, kształtują charakter sprawy i nadają
jej lub odejmują przymiot sprawy cywilnej. Z kolei w postanowieniu z dnia 10 marca
1999 r., II CKN 340/98 (OSNC 1999, nr 9, poz. 161) stwierdził, że dopuszczalność
drogi sądowej zależy od okoliczności faktycznych przytoczonych przez powoda jako
podstawa roszczenia, nie jest natomiast warunkowana wykazaniem istnienia
roszczenia. W uzasadnieniu tego postanowienia podkreślono, że jeśli powód opiera
swoje roszczenie na zdarzeniach prawnych wywołujących konsekwencje
cywilnoprawne, to choćby powoływane zdarzenia były fikcyjne lub rzeczywiście nie
rodziły skutków cywilnoprawnych, droga sądowa jest dopuszczalna. Wreszcie w
postanowieniu z dnia 22 sierpnia 2000 r., IV CKN 1188/00 (OSNC 2001, nr 1, poz.
20) Sąd Najwyższy stwierdził, że nie jest uzasadnione odrzucenie pozwu ze
względu na niedopuszczalność drogi sądowej, jeżeli powód w ramach twierdzeń
faktycznych, zgłoszonych przed wydaniem postanowienia, przedstawił okoliczności
i zdarzenia, które mogą stanowić cywilnoprawne źródło jego żądań. Przedstawiony
kierunek wykładni art. 1 k.p.c. przyjęty został także przez Trybunał Konstytucyjny w
wyroku z dnia 10 lipca 2000 r., SK 12/99 (OTK Zb.Urz. 2000, nr 5, poz. 143).
Trzeba jednak zaznaczyć, że także przy przyjmowanej w orzecznictwie
szerokiej wykładni pojęcia sprawy cywilnej nie ulega wątpliwości, iż nie należą do
drogi sądowej sprawy wynikłe na tle stosunków prawnych regulowanych normami
prawa publicznego, w ramach których zachodzi nierównorzędność między
podmiotami tych stosunków (np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22
sierpnia 2000 r., IV CKN 1188/00).
W orzecznictwie dominuje zapatrywanie, że stosunki powstające między
organem procesowym (egzekucyjnym) a stroną (innym uczestnikiem postępowania)
nie mają charakteru cywilnoprawnego, lecz publicznoprawny. Są to stosunki, w
ramach których nie ma mowy o równości podmiotów, lecz występuje
podporządkowanie stron sądowi, względnie innemu organowi procesowemu bądź
egzekucyjnemu. Pogląd ten wyraził Sąd Najwyższy m.in. w uzasadnieniu
postanowienia z dnia 3 kwietnia 1974 r., II CZ 39/74 (OSNCP 1975, nr 6, poz. 93),
w uchwale z dnia 28 listopada 1974 r., III CZP 76/74 (OSNCP 1975, nr 7-8, poz.
108) i postanowieniu z dnia 28 maja 1997 r., III CKU 24/97 (OSP 1998, nr 3, poz.
61).
W uchwale z dnia 22 października 2002 r., III CZP 65/02, Sąd Najwyższy,
uznając, że nie jest dopuszczalna droga sądowa do dochodzenia przez komornika
od wierzyciela nieuiszczonej opłaty za wykonanie zabezpieczenia, wskazał, iż
decydujące znaczenie dla określenia charakteru stosunku prawnego, który powstaje
miedzy komornikiem jako organem egzekucyjnym a wierzycielem jako uczestnikiem
postępowania egzekucyjnego, ma funkcja komornika i jego zadania jako organu
postępowania egzekucyjnego. Stosunek ten jest w całości regulowany normami o
charakterze publicznoprawnym. Obejmuje on relacje pomiędzy organem
postępowania a stroną, które nie są relacjami równorzędnych podmiotów.
Komornik, działając jako organ egzekucyjny, realizujący konkretne funkcje państwa,
nie wchodzi z uczestnikami tego postępowania w cywilnoprawne stosunki
zobowiązaniowe. Stosunek zachodzący w postępowaniu egzekucyjnym pomiędzy
wierzycielem, na którego wniosek wszczęto to postępowanie, a komornikiem, który
je prowadzi jako organ egzekucyjny, jest stosunkiem o charakterze
publicznoprawnym. Sąd Najwyższy wskazał też, że jednym z elementów tego
stosunku jest ponoszenie kosztów związanych z dokonywaniem czynności
egzekucyjnych i przyjął, iż opłata egzekucyjna jako należność przymusowa jest
należnością publicznoprawną, czego nie zmienia jej przeznaczenie. Rozstrzygające
znaczenie dla oceny charakteru opłat egzekucyjnych ma bowiem to, że są one
uiszczane z tytułu prowadzenia egzekucji, a więc z tytułu i w ramach realizacji
zadań publicznych państwa. Z tych względów żądanie uiszczenia opłaty kierowane
przez komornika do obciążonego z mocy ustawy obowiązkiem jej uiszczenia
stanowi realizację uprawnienia o charakterze publicznoprawnym, a nie
prywatnoprawnym.
Pogląd ten, podzielany przez Sąd Najwyższy w obecnym składzie, może być
w całości odniesiony do sytuacji, w której komornik dochodzi zasądzenia od
dłużnika egzekwowanego kosztów egzekucyjnych ustalonych prawomocnym
postanowieniem (art. 770 k.p.c.). Bez znaczenia jest okoliczność, czy chodzi o
koszty egzekucji prowadzonej przed wejściem w życie ustawy, czy o koszty
egzekucji prowadzonej już pod rządami ustawy, mimo wprowadzonych przez nią
zmian w zakresie regulacji statusu komornika oraz finansowania egzekucji
komorniczej. Pod rządami rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 31
grudnia 1960 r. o komornikach (Dz.U. z 1961 r. Nr 13, poz. 66, ze zm.), które
obowiązywało do czasu wejścia w życie ustawy, komornik był pracownikiem
państwowym powołanym do pełnienia czynności egzekucyjnych i innych
wskazanych w ustawie. Pod rządami ustawy jego status uległ zmianie, najpierw
bowiem, będąc funkcjonariuszem publicznym, pozostawał nadal pracownikiem
właściwego sądu rejonowego (art. 61-63 ustawy w pierwotnym brzmieniu), a
następnie, w wyniku zmian wprowadzonych ustawą z dnia 18 września 2001 r. o
zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz zmianie niektórych
innych ustaw (Dz.U. Nr 130, poz. 1452), zachował status funkcjonariusza
publicznego, wykonującego jednak swoje czynności na własny rachunek (art. 3a
ustawy).
Przedstawione zmiany statusu komornika nie zmieniły tego, że pozostaje on
organem postępowania egzekucyjnego, a przez to również organem władzy
publicznej. Komornik nigdy nie był i nie jest stroną postępowania egzekucyjnego i
ze stronami tego postępowania nie łączył go i nie łączy żaden stosunek o
charakterze prywatnoprawnym, lecz stosunek publicznoprawny. Nadal działa on w
imieniu państwa, którego zadaniem jest zapewnienie wykonania wyroków
sądowych. Komornik miał i ma w ramach wykonywania swoich zadań władcze
kompetencje wobec innych podmiotów postępowania egzekucyjnego (wyrok
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 grudnia 2003 r., K 5/02, OTK-A Zb.Urz. 2003,
nr 9, poz. 98). Z chwilą wystąpienia wierzyciela do komornika powstaje między nimi
stosunek prawny, który jest regulowany w całości normami o charakterze
publicznoprawnym. Podobnie rzecz się ma ze stosunkiem powstającym pomiędzy
komornikiem jako organem egzekucyjnym a dłużnikiem jako podmiotem, przeciwko
któremu skierowana jest egzekucja. Oba te stosunki obejmują relacje pomiędzy
stronami postępowania a organem tego postępowania, w ramach których nie
można mówić o równorzędności podmiotów tych stosunków, lecz o nadrzędności i
dominacji komornika względem wierzyciela albo dłużnika. Niczego nie zmienia w
tym względzie fakt, że przeprowadzenie egzekucji służy realizacji interesów i praw
wierzyciela wynikających z prawa prywatnego, gdyż nie chodzi tu o stosunek
prawny istniejący między wierzycielem a jego dłużnikiem, na tle którego powstał
tytuł stanowiący podstawę egzekucji, ale o stosunek prawny między wierzycielem
jako podmiotem dochodzącym swych praw w ramach egzekucji a komornikiem jako
podmiotem pełniącym funkcje organu postępowania egzekucyjnego, a także o
stosunek między komornikiem a dłużnikiem, wobec którego prowadzona jest
egzekucja.
Na tle procesowego postępowania rozpoznawczego wyrażany jest w
literaturze pogląd, że chociaż podstawowym celem procesu cywilnego jest
strzeżenie oraz urzeczywistnianie interesów wynikających z prawa prywatnego, to
jednak sam proces, jako zbiór norm formalnoprawnych, jest kategorią prawa
publicznego. W konsekwencji taki sam charakter mają wszystkie instytucje
tworzące jego strukturę, a także stosunki powstające w trakcie postępowania
zarówno pomiędzy sądem i stronami, jak i między sądem a innymi uczestnikami
procesu. Zapatrywanie to może być wprost odniesione do stosunków prawnych
zachodzących w postępowaniu egzekucyjnym pomiędzy wierzycielem lub
dłużnikiem oraz komornikiem jako organem egzekucyjnym. (...)
Przedstawiony stan rzeczy prowadzi do wniosku, że dochodzenie przez
komornika od dłużnika egzekwowanego zapłaty koszów egzekucji w drodze
powództwa nie jest możliwe ze względu na brak drogi sądowej. Dochodzenie
uiszczenia tych kosztów stanowiłoby bowiem realizację uprawnienia mającego
źródło w stosunku o charakterze publicznoprawnym. Sprawa o zapłatę kosztów
egzekucji nie może być więc uznana za sprawę cywilną w rozumieniu art. 1 k.p.c.
Na tle przedstawionego do rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego powstaje
pytanie, czy powyższa ocena pozostaje aktualna w sytuacji, w której - jak ma to
miejsce w niniejszej sprawie - komornik wytoczył powództwo o zapłatę kwoty
kosztów egzekucji nie przeciwko stronie postępowania egzekucyjnego dłużnikowi
egzekwowanemu), lecz przeciwko osobom trzecim, które - w jego ocenie -
odpowiadają za nieuiszczenie tych koszów z tytułu nabycia przedsiębiorstwa
dłużnika i przejęcia długu obejmującego kwotę tych kosztów.
Powód dochodzi w sprawie zapłaty kosztów egzekucji, jednak uznaje
jednocześnie, że sporządzenie aktu notarialnego obejmującego sprzedaż
przedsiębiorstwa i przejęcie zobowiązań z tytułu zapłaty tych kosztów spowodowało
zmianę charakteru prawnego jego uprawnienia, które stało się roszczeniem
cywilnoprawnym. Przedstawione w sprawie żądanie zmierza do zapłaty kosztów
egzekucji, jest więc żądaniem służącym realizacji uprawnienia wynikającego ze
stosunków publicznoprawnych, które łączyły właściwego komornika z dłużnikiem
egzekwowanym w związku z prowadzonymi przeciwko niemu egzekucjami. Żądanie
takie nie ma charakteru cywilnoprawnego, lecz publicznoprawny i takiego jego
charakteru nie mogła zmienić w cywilnoprawny umowa sprzedaży przedsiębiorstwa
zawarta przez dłużnika z pozwanymi i przejęcia przez nich długu wobec właściwego
komornika. Trafnie wskazał Sąd Apelacyjny, że art. 519 i nast. k.c. ma na względzie
przejęcie długu na podstawie umowy, której przedmiotem jest zobowiązanie
cywilnoprawne. (...)
W tej sytuacji rozważać można jedynie - wykraczając już poza zakres
przedstawionego Sądowi Najwyższemu zagadnienia - w jaki sposób komornik
może ,, dochodzić" kwoty kosztów egzekucji, gdy - jak twierdzi - za koszty te
odpowiadają podmioty niebędące uprzednio stroną zakończonych wcześniej
postępowań egzekucyjnych. W szczególności powstaje kwestia, czy komornik,
dysponując prawomocnymi postanowieniami ustalającymi wysokość należnych
kosztów egzekucji, wydanymi przeciwko dłużnikowi egzekwowanemu, może
wystąpić na podstawie art. 788 § 1 lub art. 789 k.p.c. o nadanie tym
postanowieniom klauzuli wykonalności przeciwko podmiotom występującym w
niniejszej sprawie po stronie pozwanej. Możliwość zastosowania tych przepisów
wprost trzeba odrzucić, zważywszy, że obowiązek zapłaty kosztów egzekucji nie
jest obowiązkiem cywilnoprawnym, a tylko do takich mają zastosowanie zarówno
art. 519 i nast. k.c., jak i art. 554 k.c., stanowiący odpowiednik uchylonego art. 526
k.c. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 czerwca 2002 r., I CKN 841/00. OSNC
2003, nr 6, poz. 91). Mogą one jednak znaleźć zastosowanie w drodze analogii,
uzasadnionej ze względu na brak pośród przepisów dotyczących kosztów egzekucji
prawnomaterialnego unormowania dotyczącego zmian podmiotowych po stronie
zobowiązanej do ich uiszczenia.
Z tych powodów przedstawione zagadnienie prawne rozstrzygnięto, jak w
uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).



Izba Cywilna - inne orzeczenia:
dokumentdata wyd.
[IC] III CZP 118/08   Uchwała siedmiu sędziów SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/6/76
2009-01-23 
[IC] III CZP 117/08   Uchwała siedmiu sędziów SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/7-8/91
2009-02-17 
[IC] III CZP 115/08   Uchwała SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/5/71
2008-11-26 
[IC] III CZP 110/08   Uchwała SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/5/70
2008-11-20 
[IC] III CZP 102/08   Uchwała siedmiu sędziów SN
Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2009/5/65
2008-12-16 
  • Adres publikacyjny: