Uchwała z dnia 12 maja 2004 r., III CZP 20/04

Sędzia SN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący)
Sędzia SN Tadeusz Domińczyk (sprawozdawca)
Sędzia SN Marian Kocon

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Hanny N. przeciwko K. Holdingowi
Węglowemu S.A. - Kopalni Węgla Kamiennego "M." w K. o naprawienie szkody, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 12 maja 2004 r.,
przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka, zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Katowicach postanowieniem z
dnia 5 marca 2004 r.:
"Czy dopuszczalne jest zobowiązanie do naprawienia szkody wyrządzonej
ruchem zakładu górniczego, na podstawie przepisów art. 94 ust. 1 i art. 95 ust. 1
ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. - Prawo geologiczne i górnicze, w części poprzez
zobowiązanie do przywrócenia stanu poprzedniego a w pozostałym zakresie
poprzez zapłatę odszkodowania pieniężnego?"
podjął uchwałę:


Szkoda, o której mowa w art. 94 ust. 1 i art. 95 ust. 1 ustawy z dnia 4
lutego 1994 r. - Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. Nr 27, poz. 96 ze zm.)
może być naprawiona w części przez przywrócenie do stanu poprzedniego, w
pozostałej zaś części przez zapłatę odszkodowania.

Uzasadnienie

W powództwie przeciwko Kopalni Węgla Kamiennego ,,M." w K., należącej do
K. Holdingu Węglowego S.A., powódka Hanna N. domagała się naprawienia szkody
wyrządzonej ruchem Kopalni, polegającej na wychyleniu się od pionu budynku
mieszkalnego. Powołując się na opinię biegłego z zakresu budownictwa Sąd
Okręgowy w Katowicach wyrokiem z dnia 16 lipca 2003 r. uwzględnił powództwo w
części przez nakazanie wypoziomowania podłóg na poszczególnych
kondygnacjach budynku, wyregulowanie stolarki oraz usunięcie przeciwspadków
rynien. Oddalił natomiast powództwo w części dotyczącej żądania zasądzenia tzw.
wartości handlowej budynku. Sąd Okręgowy wyraził przekonanie, że przewidziany
w art. 94 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. - Prawo geologiczne i górnicze
(Dz.U. Nr 29, poz. 96 ze zm. - dalej: "Pr.g.g.") sposób naprawienia szkody nie
może być rozumiany jako tożsamy z przywróceniem rzeczy do staniu pierwotnego,
w przeciwieństwie do zasad wynikających z kodeksu cywilnego.
Rozpoznając apelację powódki, Sąd Apelacyjny powziął wątpliwość prawną,
którą wyraził w przytoczonym na wstępie pytaniu. Wskazując na dotychczasową
praktykę orzeczniczą zauważył, że likwidacja wychyleń budynków przez ich
prostowanie jest stosowanym sposobem naprawienia szkody, jeżeli wychylenie
charakteryzuje się wysokim stopniem uciążliwości. W przypadkach pochylenia w
stopniu nieznacznym lub średnim, za właściwe uznaje się poziomowanie wnętrza
budynku. Przywrócenie w takich przypadkach budynkowi pierwotnego kształtu
sprowadzałoby nadmierne koszty, nieproporcjonalne do spadku wartości handlowej
budynku. Okoliczność ta, w przekonaniu Sądu Apelacyjnego, przemawia ,,za
kompensowaniem szkody polegającej na nieznacznym i średnim wychyleniu bryły
budynku od pionu przez zasądzenie odszkodowania pieniężnego odpowiadającego
zmniejszeniu wartości handlowej pochylonego obiektu niezależnie od naprawy
powodującej częściową restytucję naturalną".
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W myśl art. 363 § 1 k.c., naprawienie szkody może nastąpić bądź to przez
zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej, bądź też przez przywrócenie stanu
pierwotnego. Przepis czyni zarazem poszkodowanego uprawnionym do wyboru
jednego z tych sposobów naprawienia szkody, jakkolwiek z natury rzeczy wybór ten
nie zawsze będzie realny, o ile bowiem odszkodowanie w pieniądzu ma charakter
uniwersalny, o tyle przywrócenie stanu poprzedniego może się okazać niemożliwe,
np. w razie zniszczenia rzeczy niezamiennej.
Szkody górnicze także podlegają naprawieniu w jeden ze wskazanych
sposobów, tyle tylko, że art. 94 ust. 1 Pr.g.g. wyraźnie preferuje przywrócenie stanu
poprzedniego, co dobitnie zostało podkreślone w art. 95 ust. 1, dopuszczającym
naprawienie szkody przez zapłatę odszkodowania jedynie w sytuacjach, w których
przywrócenie stanu poprzedniego nie jest możliwe albo rażąco przekraczałoby
wielkość poniesionej szkody.
O ile naprawienie szkody przez zapłatę sumy pieniężnej ma charakter
ekwiwalentny i zarazem kompensacyjny, o tyle przywrócenie stanu poprzedniego
nie zawsze jest równoznaczne z doprowadzeniem poszkodowanego do sytuacji, w
której znajdował się przed wyrządzeniem szkody. W wypadku rzeczy
uszkodzonych, następnie poddanych zabiegowi przywrócenia im cech pierwotnych,
sam fakt takiego zabiegu może w poważnym stopniu obniżyć atrakcyjność rzeczy,
co w stosunkach handlowych może się wyrażać obniżeniem oceny. Mówiąc inaczej,
przewrócenie rzeczy jej walorów użytkowych i estetycznych nie zawsze w pełni
wyrównuje doznany przez poszkodowanego uszczerbek majątkowy. Aktualne staje
się wówczas pytanie, czy taka postać ubytku wartości rzeczy, którą przyjęło się
określać mianem obniżenia wartości handlowej, może być przedmiotem
samodzielnego roszczenia.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przeważało stanowisko, że przywrócenie
stanu poprzedniego eliminuje możliwość żądania dodatkowego odszkodowania
odpowiadającego obniżeniu wartości sprzedanej rzeczy. Wyrazem takiego
zapatrywania jest m.in. wyrok z dnia 3 lutego 1971 r., III CRN 450/70 (OSNCP
1971, nr 11, poz. 205), w którym Sąd Najwyższy przyjął, że jeżeli w wyniku naprawy
przywrócono uszkodzony samochód do stanu poprzedniego, jego właściciel nie
może żądać zasądzenia ponadto sumy pieniężnej odpowiadającej obniżeniu
,,wartości handlowej" samochodu. W orzecznictwie ostatnich lat tak pojmowane
następstwa restytucji naturalnej nie znajdują już uznania. W uchwale z dnia 12
października 2001 r., III CZP 57/01 (OSNC 2002, nr 5, poz. 57) Sąd Najwyższy
odstąpił od powołanej uchwały, stwierdzając, że odszkodowanie za uszkodzenie
samochodu może obejmować, oprócz kosztów jego naprawy, także zapłatę sumy
pieniężnej, odpowiadającej różnicy między wartością tego samochodu przed
uszkodzeniem i po naprawie.
Uwarunkowana potrzebami gospodarki rynkowej ewolucja stanowiska w
zakresie kształtowania wartości rzeczy w następstwie stosowania restytucji
naturalnej, nie ma odzwierciedlenia w dotychczasowym orzecznictwie na tle
odpowiedzialności za szkody górnicze. Jest to wynik zapatrywania, że cele
uregulowań objętych art. 363 § 1 k.c. i art. 94 Pr.g.g. są odmienne. Taką
interpretacją posłużył się Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 18 kwietnia 1996 r., III
CZP 31/96 (OSNC 1996, nr 9, poz. 113), przyjmując, że odpowiedzialność na
podstawie art. 363 k.c. jest szersza niż na podstawie art. 94 Pr.g.g., co sprawia, iż
odpowiedzialność według zasad określonych w kodeksie cywilnym uwzględnia w
pełni ochronę interesu wierzyciela i kompensacyjną funkcję odpowiedzialności
cywilnej, gdy tymczasem odpowiedzialność za szkody przewidziana w Prawie
geologicznym i górniczym ma na celu jedynie stworzenie stanu, który by chociaż w
przybliżony sposób zaspokajał poszkodowanego.
Takie stanowisko, zdominowane stanem faktycznym konkretnej sprawy, nie
ma dostatecznego oparcia w brzmieniu art. 94 i 95 Pr.g.g. i Sąd Najwyższy w
obecnym składzie go nie podziela. Wynikający z tych przepisów prymat obowiązku
przywrócenia stanu poprzedniego jako sposobu naprawienia szkody, podobnie jak
pozbawienie poszkodowanego możliwości wyboru sposobu naprawienia szkody,
nie uprawnia do wniosku, że przywrócenie stanu poprzedniego, przez wzgląd na
jego specyficznie kompensacyjny charakter, wyłącza dalsze roszczenie, nawet
jeżeli przywrócenie stanu poprzedniego nie wyrównuje ubytku wartości rzeczy
sprzed wyrządzenia szkody. Jeżeli bowiem według art. 95 Pr.g.g. poszkodowanemu
należy się odszkodowanie pieniężne w przypadku, gdy stanu poprzedniego
przewrócić nie można lub spowodowałoby to koszy rażąco przekraczające wielkość
szkody, to sens takiego uregulowania wyraża się w tym, że przywrócenie stanu
poprzedniego ma stawiać poszkodowanego w takiej samej sytuacji, w jakiej
znajdował się przed wyrządzeniem szkody. Zważywszy na zróżnicowany charakter
szkód wyrządzonych ruchem zakładów górniczych, a nade wszystko ich
specyfikację, czego przykładem jest stan faktyczny rozpoznawanej sprawy, koszt
przywrócenia stanu poprzedniego w wielu przypadkach nie przystaje do wielkości
szkody. W zależności np. od stopnia odchylenia budynku od pionu, wielkość szkody
- na co zwraca uwagę Sąd Apelacyjny - może być zaliczona do kategorii
nieznacznych, średnich albo dużych. Koszt zabiegu prostowania bryły takiego
budynku może się w tej klasyfikacji nie mieścić i być porównywalnym, niezależnie
od tego, jaki stopień odchylenia podlega usunięciu. Jeżeli wobec tego art. 95 Pr.g.g.
dopuszcza odstępstwo od restytucji naturalnej tylko w razie rażąco wyższych
szacunkowych kosztów tego zabiegu w stosunku do wielkości szkody, to tym
samym sankcjonuje możliwość dokonania restytucji naturalnej kosztem wyższym
niż wielkość szkody, byleby nie rażąco wyższym. Z tego jednak nie wynika, że
przywrócenie stanu poprzedniego może nastąpić kosztem niższym niż wielkość
szkody, ze skutkiem w postaci zaspokojenia wierzyciela. Takie założenie przeczy
nie tylko zasadzie pełnego wyrównania szkody, ale pozostaje także w sprzeczności
z regułami sprawiedliwości. Dopóki zatem restytucja in natura jest możliwa, dopóty
poszkodowany nie może doznać uszczerbku majątkowego, także w postaci
obniżenia tzw. wartości handlowej rzeczy.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).